…Եվ հայրս, ով իր կյանքի վաթսուն տարիների ընթացքում տեսավ երիտասարդ քրոջ ու եղբոր, նորածին որդու, ծնողների, ապա նաև հերոս եղբորս վիշտը, այսօր  շարունակում  է ժպտալ և շատերին ինքն է սիրտ տալիս, իսկ գիշերվա ժամերին, երբ մնում է բոլորովին մենակ, մտքերին տալիս է ազատություն, և նրա աչքերում կուտակված արցունքների մեջ կարող ես կարդալ ցավը… Մի՞թե հեշտ է գնալ դի ճանաչելու` վախենալով , որ կարող է` ճանաչես… Մի՞թե հեշտ է ինքդ քեզ համոզել, որ դա Նա չէ, քո որդին չէ, ում մեծացրել ես բավական մեծ տարիքում, ով քո հույսն էր ու հենարանը, ինչպես հույս ու հենարան էր իմ և մորս համար: Մայրս… Որդեկորույս մայրս, ով այսուհետ ամեն անգամ ինձ նայելիս գնալով  նմանեցնելու է ինձ ու եղբորս… Գուցե նա չասի այդ մասին, բայց նրա հայացքից դա էլ կարելի է կարդալ… Նա եղբորս ուրիշ ձև էր նայում, ինձ` ուրիշ, բայց` ինչպես հավասարը հավասարի… Նա այդ նույն հայացքով հիմա էլ է նայում եղբորս, ավելի ճիշտ` եղբորս ժպտացող նկարին, իսկ հետո` իր գործած հրեշտակի պատկերին, որին եղբայրս գնալով  նմանվել էր: Իմ հրեշտակը Արտակ անունը ունի, եկել է Սամվելին փոխարինելու: Գուցե սա կարդում եք առանց արցունքների, որովհետև ցավը սովորեցնում է քարանալ, ինչպես եղավ մեր դեպքում, բայց երբեմն մենք լացում ու գոռում ենք հոգեկանի պես, իսկ ուրիշների ներկայությամբ` հավաքվում… Պետք չէ, որ տեսնեն ու թուլանան, թող կարծեն, որ ուժեղ ենք: Իսկ ե՞ս: Ես հիմա մի ամբողջ  տիեզերք ցավ եմ ապրում, բայց չեմ համեմատվի ծնողներիս հետ: Ես էլի եղբայրներ ունեմ, ովքեր ամեն կերպ ուզում են լցնել դատարկությունս, իսկ ծնողներս ուրիշ որդի չունեն, թեպետ ինքս էլ փորձում  եմ մի քիչ Արտակ լինել նրանց  համար: Դատարկությունս երբեք չի լցվի, պարզապես ինձ ստիպում են մոռանալ դրա մասին: Մարդկանցով լիքը աշխարհում ես մնացի մենակ, որովհետև եղբայրս լավագույն եղբայրը լինելուց բացի ինձ համար նաև հայր էր, ընկեր ու առհասարակ լավագույն մարդն էր աշխարհում: Ես նրա մասին կգրեի երկար, բայց կշարունակեմ նրա նկարի մոտ կամ նրա հոգին գրկած, որը պտտվում է մեր տխուր տան սենյակներով: Կարոտս կուլ կտամ արցունքներիս պես` երբեք չազատվելով դրանից:

Արտակ Սերոբի Սարգսյանը 19 տարեկան էր, ծառայում էր Մարտակերտում մեկ տարի և 3 ամսից ավել։ Նա միայնակ կռվել է 12 հոգու դեմ և զոհվել Կարմիր շուկայում, հոկտեմբերի 28-ին։ Նա ընդունվել էր Ֆրանսիական համալսարանի իրավագիտության բաժինը, որպեսզի հետագայում աշխատեր Ինտերպոլում՝ աշխարհին արդարություն բերելու համար։

Սաք, լսու՞մ ես։

Ո՞նց ես էդտեղ։ Գիտե՞ս, էն օրը եկել էինք ձեր տուն։ Ես, Կարինեն, Անին, Վանը։ Մեզ մի տղա միացավ, անունը չեմ հիշում, ոնց որ վիրտուալ ընկերներ եք եղել սկզբում: Բարի տղա էր երևում, հարցնում էր` դեռ Սիթիզենո՞ւմ ենք աշխատում, թե՞ չէ։ էդ օրը Սիթիզեն պիտի գնայի` դիմում գրելու, «հավի փթիրներից» էլ ոչ մեկս էնտեղ չենք)։ Հիշո՞ւմ ես, մի աղջիկ երեխա եկել էր Սիթիզենի շինհրապարակ: Տեսավ` ես եմ, ոչ թե դու, էնպես էր նեղվել: Ասում էր` բայց ես էն տղու համար էի եկել։ Դե լավ, մեղքս ի՞նչ թաքցնեմ, ինձնից ու աղջիկների մեծ մասից սիրուն ես։ Մի ամաչի, դու էլ գիտես։ Հա, ի՞նչ էի պատմում, գալիս էինք ձեր տուն։ Ճանապարհին մտանք Գրանդ Քենդիից միկադո առանք։ Վանն ասաց, որ ձեր տան ճանապարհին մենակ էդ Քենդին ա ու գրիլանոց ա։ Վերջին անգամ ձեր տուն էինք եկել, երևի հիշում ես, Մերին ու Վանը հավի գրիլ առան: Էդ փողերը կիսատ-պռատ հավաքեցինք, կես փողը իրենց վրա մնաց։

Իրարից ու քեզնից խոսելով հասանք տան մոտ։ Ձերոնք չգիտեին, որ գալու ենք, բայց չզարմացան: Մամադ ասաց, որ մեզ հիշում է։ Բերաններս կծմծելով տուն մտանք։ Կջղայնանաս, բայց չէի կարողանում ինձ պահել։ Առաջինը թղթից սարքած էն մեծ սիրուն կենդանիները տեսա, որ դու էիր սարքել, լրիվ մոռացել էի` ինչ տաղանդավոր ես ո ւ ինչ լավ ձեռք ունես։ Բայց սենյակդ աչք չէի կարողանում գցել սկզբում: Գիտեի, որ նայեմ, արդեն կարող ա ձենով լացեմ, բայց մամայիդ մոտ ամաչում էի, ինքն էլ, տատիկդ էլ շատ ուժեղ ու ձիգ են։

Մամադ սեղան դրեց։ Սիրուն չրեր էր սարքել։ Երևի մամայիդ ես քաշել ձեռքի շնորհքով։ Այսինքն, երևի չէ՝ հաստատ։ Հիշեցինք, ոնց էիր Սիթիզենում դիմակահանդեսի համար մամայիդ ստիպել կախարդի թիկնոց կարել ու ինչ լավ գավազան էիր սարքել։

Հետո ամենահամով ու լավ հոտով թեյը խմեցինք։ Սեղանից նորմալ օգտվել ենք, որ իմանայիր բան չենք կերել, հաստատ կջղայնանայիր։ Հիշու՞մ ես, ասել էիր` ռուսերեն քեզ համար գիրք կարդամ, հենց վերադառնաս: Հետո էլ, թե բա` բայց հաց կուտեմ, նոր կկարդաս, որովհետև եթե տանջվել, ապա միայն կուշտ փորով։ Հետո Ճամբարակից վիդեոներ նայեցինք, մամադ փաստորեն չէր տեսել: Խոստացանք ուղարկել: Լավ հիշեցի, հեսա կուղարկեմ։

Ճամբարակը գեշ տեսար: Լուրջ, ինքը խոր ձմռանն ա սիրուն, էդտեղից երևո՞ւմ ա։

Քիչ-քիչ արդեն էդքան դժվար չէր սենյակդ նայելը։ Աթոռիդ զինվորական վերարկուդ էր: Մամադ պատմեց, որ լվացքի փոշի ես ուզել, որ շորերդ ու սպիտակեղենդ լվանաս դրանով, որ տան հոտ գա: Շատ Սաքոյական ա հնչում)։  Գրքերդ մահճակալի կողքին շարված էին: Սիրում էիր գրքեր առնել ու չկարդալ: Դեն Բրաուն էլ ունեիր, չէ՞: Մի օր վերցնելու եմ, խոստանում եմ, խնամքով կկարդամ ու կվերադարձնեմ:

Ընկերդ քո իրերը բանակից ուղարկելուց ճմրթված գիրք էլ էր ուղարկել: Անունը չհիշեցի, բայց իհարկե, ինչ որ սարսափ ժանրի բան էր: Ոնց էլ կարդում էիր, դեռ զարմանում եմ։

Մամադ ասաց էլի նստենք, բայց ուշ էր:  Որոշեցինք գալ էնտեղ, ուր մարմինդ է: Վանը պատմեց, որ ասել ես` ինձ գանձ մի ասա. գանձը թաղած ա լինում: Չգիտեմ` ինչու ենք սենց բաներ հիշում, դրամատիկ երանգ ա տալիս, դու կհավանեիր։

Վանը մեծավարի մեզ բերեց մարմնիդ մոտ: Ծաղիկները մոտս էին: Սիրուն բացել, համաչափ շարել եմ, չբողոքես: Հետո Վանը ասաց խունկ ծխենք, բայց ոչ մեկս չպատասխանեցինք: Բոլորս էլ մտածում էինք, որն ա դրա իմաստը: Բարձր քննարկեցինք, շրջանառվեց մանրէներ սպանելու վարկածը, բայց ամեն դեպքում հասկացանք, որ ձևական բաներ ոչ դու ես սիրում, ոչ մենք, ու չծխեցինք։

Ինչ ընկեր ունես, չէ՞: Բոլորիս կյանքում մի Վան պետք ա։ Վանն էլ ա շատ կարոտում, գիտե՞ս: Ամեն ինչով ու ամեն հարցով ձերոնց կողքին ա: Լավ ես ընկերներ ընտրում։

Լսիր, տարօրինակ հարևաններ ունես: Հենց դիմացիդ հարևանի մոտ ճոճանակ նստարան կար, գերեզմաններ կային, որ նույնիսկ արձանը կար էդ մարդու։

Մի քիչ խոսեցինք, քննարկեցինք, թե մահվանից հետո ինչ ա լինում: Գրքի վերջին էջին մենակ դու ես հասել: Էս դեպքում բոլոր պատասխաններն ունես, բայց չես ասում, բայց ոչինչ, չենք նեղանում։

Չգիտեմ` էլ ինչ պատմեմ: Շատ ենք կարոտում, քեզնից «Պուխ» ածականը միշտ հետս ա: Ու քանի որ ամենալավ տարբերակը հաջորդ կյանքի գոյությանը հավատալն ա, կհանդիպենք հաջորդ կյանքում, փղիկ։

Շատ դժվարությամբ եմ կարողացել գրիչը ձեռքս առնել, որ գրեմ թե ինչ էինք զգում, ոնց էինք սրտի արագ թփթփոցով ապրում ու ոնց էինք կամաց շնչում, որ հանկարծ  լուրերից ոչ մի բառ կիսատ չլսենք։ Գիտեմ, որ մեր զգացածը ոչ մի բան էր սահմանում կանգնած զինվորի  զգացածի համեմատ։ Գիտեմ, որ սահմանին կանգնածները  ուրախանում էին, որ այս անգամ էլ զգացին խրամատի խոնավ հողի բույրը, ուրախանում էին, որ էս անգամ էլ պայթող արկերի բաժինը չեն դարձել ու մեկ անգամ  ևս հնարավորություն է ընձեռնվել տեսնելու իրենց ընկերներին, նրանց անքուն աչքերը, ծխից ու մրից սևացած երեսները։ Ու յուրաքանչյուրը մի պահ կտրվում է պայթող արկերից, մրոտ երեսներից,  անքուն աչքերից  ու մտովի տեղափոխվում է տուն, ուր բոլորը սպասում են իրեն։

Պատերազմը ավարտվեց մեծաթիվ զոհերով ու բոլորիս հոգիներում թողեց խորը ու անբուժելի վերք։ Պատանիներ, ովքեր  հանուն հայրենիքի չխնայեցին իրենց կյանքը ու գիտակցաբար նետվեցին մահվան գիրկը։ Այդ խիզախներից էր նաև մանկությանս ընկեր Սոսը, ում հետ մինչև ուշ գիշեր պահմտոցի էինք խաղում։ Մոտ տասը տարի կլիներ, որ չէի տեսել նրան,  բայց տարիները չէին փոխել այն  գեղեցիկ, հմայիչ ու ընկերասեր երիտասարդին։  Դեռ պատերազմի օրերին տեսնում էի Սոսի մայրիկին լացակումած ու թախծոտ աչքերով, միշտ ուզում էի մոտենալ ու հարցնել, թե ինչ նորություն կա տղայից, բայց ոչ մի անգամ համարձակությունս չէր հերիքում։  Մի օր ուժ գտա իմ մեջ ու գրեցի Սոսի քրոջը՝ Արաքսին ու խնդրեցի, որ ինձ պատմի եղբորից։

Պատմում է Արաքս Փորքաշյանը.

-Սոսն  իմ հերոսն է, իմ հպարտությունը: շատ ուշադիր, հոգատար ու բարի տղա էր։ Օգնում էր բոլորին իր ուժի չափով, ուներ ընկերական մեծ շրջապատ, որտեղ իրեն սիրում ու հարգում էին բոլորը։  Տանը չորս երեխա էինք, բայց նա էր մեր միջի յուրահատուկը, բոլորը նրան սիրում էին, բայց երբեք երես չի առել այդ սիրուց: Միշտ հավասարակշված էր ու լուրջ։ Հորս օգնականն էր, որտեղ հայրս էր` այնտեղ ինքն էր, մորս  պարծանքն էր, ու հետը շատ էր կապված: Այնպիսի մի տոն չի եղել, որ ծաղիկը ձեռքին տուն չմտնի ու չշնորհավորի։ Երբ լրացավ Սոսի տասնութ տարեկանը, ծանուցում ուղարկեցին, որ ծառայի Հայոց բանակում:

Տասն օրով  զինվորական արձակուրդ էին տվել, պետք է գար տուն, բայց․․․

Բայց չեկավ, ասել էր, որ չի պատրաստվում դիրքում կանգնած ընկերներին մենակ թողնել ու գալ տուն։

Ամեն անգամ  խոսելիս  ասում էր. «Քուրս, հանկարծ չնեղվեք, լուրեր մի նայեք, ինչ ասում են` սուտ ա, ոչ մեկին մի հավատացեք, ամեն ինչ լավ ա լինելու»:

Շատ դժվար եմ կարողանալու համակերպվել այն մտքի հետ, որ էլ չի գալու, չի զանգելու ու ասի, որ լուրեր չնայեմ, որովհետև բոլորը խաբում են։ Դժվար եմ կարողանալու համակերպվել, որ տանը սեղան նստելիս չի զբաղեցնելու իր պատվավոր տեղը ու լուրջ դեմքով կատակներ անելու  ու սեղանի մոտ այդ պատվավոր տեղը միշտ բաց է մնալու, ականջներս էլ կարոտ այդ կատակներին։

Ափսոսում  եմ, որ մեր վերջին խոսակցության ժամնակ  չեմ ձայնագրել ոգևորող խոսքերը, որ ամբողջ կյանքում  գոնե ձայնից կարոտս առնեմ։ Շատ եմ կարոտում, կարոտիս չափ ու սահման չկա։

Սոսի ընկերներից մեկն էլ ինձ պատմեց, որ չի ուզում անցյալով խոսել նրա մասին:  Ուղղակի չի ստացվի, միայն կասեմ`  լավ եղբայր է իր քույրերի համար, հիանալի  տղա,  ով գիտի` իրեն ինչպես պահի շրջապատում:  Սոսը շատ կատակասեր է, բայց դրա հետ մեկտեղ` լուռջ։

Սոս Արարատի Փորքաշյանն  ապրել է Աբովյան քաղաքում, ծառայել  Մադաղիսում:  Հոկտեմբերի 9-ին պատերազմի թեժ մարտերի ժամանակ ստացել է բեկորային վնասվածք, հիվանդանոց տեղափոխելու ճանապարհին մահացել։ Տանեցիներին ասել են, որ մահացել է։ Մի քանի օր անց ասել են, որ վիրավոր է ու գտնվում է հոսպիտալում, ծնողներն ու հարազատները ուրախացել են ու մտածել, որ աշխարհում հրաշքներ լինում են։ 57 օր փնտրելուց հետո իմացել են, որ մահացել է հոկտեմբերի 9-ին։  Ամբողջ Աբովյան քաղաքը հավատում էր հրաշքին ու  մինչև օրս էլ սպասում Սոսին։

…Պատերազմից առաջ ինձ թվում էր, թե հստակ գիտեմ այս հարցի պատասխանը, մինչդեռ հիմա նայում եմ այդքան հարազատ դարձած հողին ու զգում եմ տաք կարմիրը… Այո՛, հիմա ամեն ինչ զգում ու ապրում եմ այլ կերպ: Բոլոր հայերի կյանքը տակնուվրա արեց այս պատերազմը: Քանի՜ ճակատագիր փոխեց, քանի՜ երազանք կործանեց, հոգի ու մարմին հաշմեց, ծիծաղներ մարեց ընդմիշտ… Այս որքան փորձություններ վիճակվեցին իմ ազգին… Սակայն ես հավատում եմ, որ ի վերջո ոտքի ենք կանգնելու, մեր հաղթ գլուխը հպարտորեն է նայելու աշխարհին: Իմ ազգը միշտ պայքարել է կրոնի ու լեզվի համար, միշտ գոյատևել է ի հեճու՛կս… Երևի հայի մարմնում հատուկ գեն կա, որը միշտ առաջ է մղում ու զորացնում է…

Անհնար է երևակայել, թե ինչ էր կատարվում մեր ընտանիքներում այս պատերազմի ընթացքում: Հորեղբայրս պահեստազորային զինծառայող է, սեպտեմբերի քսանյոթի առավոտյան զանգեց հայրիկիս ու ասաց, որ իր ընտանիքը պետք է տեղահանվի, սակայն տատիկս ու պապիկս ոչ մի կերպ չէին համաձայնում հեռանալ… Ասես արմատապիրկ ծառեր՝ նրանք չէին կարողանում կտրվել իրենց հողից: Հորեղբորս որդին ծնվեց, հորեղբայրս մեն մի օրով կարողացավ իջնել դիրքերից… Պատերազմի վերջին օրերին ահազանգ ստացանք: Զանգողը հայրս էր: Մայրս միանգամից սկսեց լաց լինել… Իմացանք եղելությունը. եղբայրս ծանր վիրավորվել էր: Կյանքը կարծես կանգ առավ… Ուշքի գալուն պես հասկացա, որ արցունքներս կաթում են գետնին… Քեռիս նույնպես պահեստազորային զինծառայող էր: Այս ողջ ընթացքում մեկ րոպե անգամ հանգիստ լինելն անհնար էր… Քանի՜-քանի՜ ջահել զինվորներ այլևս երբեք կարոտով չեն փարվի իրենց մայրերին, շատերի կյանքի անբաժան ընկերը դարձավ հաշմանդամության սայլակը… Զինվորները պատմում են, որ ամենուր թշնամու դիերն էին՝ հենց ոտքի տակ: Չեմ կարողանում հասկանալ, թե ինչ հոգևոր ուժ էր պետք այս ամենի միջով անցնելու համար: Երանի աշխարհում չլինեն պատերազմներ:

Հեռացած տղերքը մեզ հետ են: Առյուծասիրտ Մոնթեն ու նրանցից ամեն ոք շարունակելու է ապրել, քանի կանք մենք…

… Հողը ինձ համար հիմա ավելի հարազատ ու նվիրական է, քանի որ այնտեղ է մեր հերոսների արյունը: Հողը այսուհետ միայն հող չէ՝ ապրեցնող ուժ է ու պատասխանատվություն…

Գագարինի «Կանթեղ» գրական ակումբ

Հայրենիքի պաշտպաններից ու անմահ հերոսներից է Աշոտ Կոստիայի Մաթևոսյանը, ծնված 1978 թվականին, արմատներով Բերդից էր, բայց ապրել և մեծացել էր Երևանում, սովորել էր Տնտեսագիտական համալսարանում, ամուսնացած էր, ունի երեք հրաշք բալիկներ, այժմ ընտանիքն ապրում է Զովունիում:

Հարազատները մեծ հիացմունքով են խոսում հերոսի մասին, ցավը շատ մեծ է, բայց նրանք ապրում և մխիթարվում են նրա մասին վառ հիշողություններով: Հարազատները պատմում են.

-Նրան սեպտեմբերի 29-ին զորակոչել են, որպես բանակում լավ ավագ լեյտենանտ, նա հպարտ ու հաղթական մեկնեց ռազմաճակատ: Անչափ սիրում էր Հայաստանը, միշտ բարձր էր պահում հայրենիքի անունն ու պատիվը, հայրենիքի հպարտ զինվորն էր, ով մեկ վայրկյան անգամ չերկմտեց, կյանքը զոհեց հանուն հայրենիքի, ձուլվեց իր հայրենիքին,- հուզմունքը կոկորդում խեղդելով շարունակում են հարազատները պատմել,-Նրան տարել են Ջաբրայիլի (Ջրական) տարածք, հպարտ ու անվախ մասնակցել է կռիվներին, ու մի օր էլ կռվի ժամանակ զինամթերքը վերջացել է: Երբ որոշել են, թե ով կարող է գնալ զինամթերք բերելու, նա առանց երկմտելու, նստել է շտապ օգնության մեքենան ու որոշ ժամանակ անց վերադարձել է` բերելով անհրաժեշտ զինամթերքը: Եվ այդ օրը ճակատագրական դարձավ հերոսի կյանքում, նրան վստահեցին շտապ օգնության մեքենան, ու մեր վիրավոր զինվորներին: Հարյուրավոր կյանքեր է փրկել, անգամ առաջին բուժօգնություն է ցույց տվել վիրավորներին, օգնել է բժիշկներին: Պատերազմի ընթացքում վիրավորվել է, բայց ոչ մեկին չի ասել, երբ հարցրել են ինչու՞, պատասխանել է.‹‹Այստեղի երեխաներին ինչպե՞ս թողնեմ գամ››:

42-ամյա  հերոսը անմահացավ  հոկտեմբերի 28-ին Կարմիր Շուկայում, հերթական անգամ վիրավոր զինվորներին տեղափոխելու ժամանակ, իր ծառայակից բժշկի հետ,- երբ հարազատները շարունակում են պատմել հերոսի մասին, ասում են.

-Աշոտը շատ լավ գիտեր Հայոց պատմությունը, Հայաստանի ամեն անկյունին ծանոթ էր, ուր գնում էինք` փաստերով էր խոսում: Շատ էր սիրում բնություն, եկեղեցի, շրջագայություն: Ուներ գեղեցիկ, հայեցի ընտանիք: Շատ էր սիրում կնոջը և  երեխաներին: Տղաներին տանում էր որսորդության, ձկնորսության, պատմում էր հայրենիքի մասին, որ երեխաները շատ լավ իմանան իրենց հայրենիքի պատմությունը: Աղջկա հետ նույնպես շատ կապված էր, հաճախ ինքն էր քնեցնում աղջկան:

Շրջապատում միշտ նրա մասին հարգանքով են խոսում, հարգում ու սիրում էին հերոսին և բնութագրում էին այսպես. ‹‹Աշոտը իդեալական մարդ էր, մեծատառով անձնավորություն, բարի, կամեցող, մեծին ու փոքրին հարգող,  անչափ հայրենասեր, ով կյանքը չխնայեց հանուն հայրենիքի››:

Պատմում են նաև, որ վերջին շրջանում շատ տխուր էր, ու մի անգամ, երբ այգում էր եղել, տեսել էր, թե ինչպես է սալորենին սեպտեմբեր ամսին ծաղկել, տխրել էր ու ասել. ‹‹Պատերազմ է լինելու››: Երևի թե հերոսը զգացել էր…

Հայրենիքի զինվորը հաղթեց պատերազմում, որովհետև հաղթեց վախին, հաղթեց թշնամուն և անմահացավ:

Հավերժ Փառք քեզ, անմահ հերոս, հայրենիքի նվիրյալ զավակ: