Ես պատրաստվում էի ապրել իմ 13-րդ գարունը, ուրախությանս և ցնծությանս չափ չկար, երբ հանկարծ իմ գարնանը պատեց մռայլ մշուշը, սկսվեց ապրիլյան քառօրյա պատերազմը, որին մասնակցում էր հայրս: Ամեն անգամ այս ամենը հիշելիս մարմնովս դող է անցնում: Մեկ շաբաթ էր անցել և չկար ոչ մի լուր, կարծես ժամանակը դադարել էր վազել՝ կյանքի ձեռքը բռնած։ Անքուն գիշերները՝ սպասումով լի, իմ մեջ հպարտություն էին սերմանում: Զանգը հնչեց․․․ հայրս էր… փոքր-ինչ հոգնած, բայց այն նույն սիրառատ և ջերմացնող ձայնով բացականչեց. «Էն ում աղջիկն ա՜»։ Ու այդ պահին գարունը տվեց իր նորաբողբոջ ծիլերը, ժամանակը՝ վանդակից բաց թողնված թռչնակի պես թռչում էր, թռչում էր դեպի լավը, դեպի հուսալին:

Ես ստիպված եմ ինքս ինձ խոստովանել, որ բազմաթիվ չասված խոսքեր և չզգացված զգացմունքներ կային իմ գարուններում մինչ այս, իսկ հիմա իմ հպարտությունը փթթում է, մանավանդ, երբ գարուն է:

Այլևս չփորձեցի լցվել նույնիսկ չնչին անհուսությամբ և անհայտ ապագայի պատկերացումներով:

Եվ այո՛, գնալ մինչև վերջ, որ հեքիաթս հանկարծ կիսատ չմնա:

Շարունակում եմ ապրել իմ կանոններով և փթթուն հպարտությամբ:

Բազմազանության գաղափարը ինձ գրավել է դեռևս մանկուց։

Երբ ինձ հարցնում էին, թե որն է իմ ամենասիրած գույնը, դժվարանում էի պատասխանել, քանի որ սիրում էի տարբեր գույների համակցությունը։ Իսկ երբ գնացի դպրոց, մենք անցնում էինք տարբեր առարկաներ, և ծնողներս խորհուրդ էին տալիս, որ յուրաքանչյուր առարկայից գոնե գաղափար ունենամ, քանի որ դա ինձ կտա լայն աշխարհայացք։ Մասնագիտություն ընտրելու պահին մեծ դժվարության առաջ էի կանգնած, քանի որ ուզում էի կա՛մ դառնալ իրավաբան, կա՛մ արվեստի ոլորտում լինել։ Այդ երկվությունը շատ է ինձ տանջել, բայց ի վերջո եկա եզրահանգման, որ ինձ լիարժեք զգալու համար պետք են և՛ արվեստը, և՛ գիտությունը։ Իմ կենցաղային-խոհանոցային տաղանդը սահմանափակվում է մրգեր ձևավորելով, որը ես սիրում եմ, քանի որ այդ մրգերի գույները միասնաբար այնքան հաճելի են ինձ թվում, որ ես մոռանում եմ ուտել դրանք։ Ուսումնասիրելով մարդկային պատմությունը՝ հասկացա, որ այս մի աշխարհում ապրում են չափազանց տարբեր-տարբեր աշխարհայացքներով մարդիկ և հասարակություններ, և աշխարհում չկա մի ճիշտ և մի սխալ։ Ու դա գիտակցելով ես ունեցա մի մեծ ցանկություն՝ շփվել բոլոր մարդկանց հետ։ Չնայած՝ հաշվարկներս հուշում են, որ հարյուր տարվա կտրվածքով մեկ վայրկյան յուրաքանչյուրի հետ խոսելու դեպքում մոտավոր երեք միլիարդի հետ կկարողանամ շփվել, ես հույսս լիովին չեմ կորցրել:

Ես միշտ փորձել եմ գեղեցիկը փնտրել։ Եվ հասկացա, որ այդ գեղեցիկը բազմազանությունն է, բայց փաստորեն դրան մի բառ է պակասում՝ ներդաշնակությունը։ Այդ բառերը երկար ժամանակ չեմ իմացել և չեմ կարողացել բացատրել այն, ինչ համարում եմ աշխարհի ամենագեղեցիկ երևույթները։ Ամենապարզ օրինակը՝ նույնիսկ չարն առանց բարու, և բարին առանց չարի չեն կարող լինել։ Կյանքում գոյություն ունեն շատ տարբեր, նույնիսկ ծայրահեղ երևույթներ. չպետք է ոչ մեկը բացառել, այլ բալանսավորել։ Համենայնդեպս, կփորձեմ այդպես չափահաս կյանքում։

Քանի որ մի ուսումնական տարի ևս իր ավարտին է մոտենում, ուզում եմ ամփոփել ավագ դպրոցիս առաջին տարին: Իհարկե՜, ինչպես բոլորը, այնպես էլ ես, շատ անհանգիստ էի ավագ դպրոց մտնելիս: Նոր շրջապատ, նոր ուսուցիչներ, նոր մթնոլորտ…

2019 թ. օգոստոսի 30

Մտնում եմ դպրոց, ոչ մեկի չեմ ճանաչում, ինձ հետ են նաև հին դասընկերներս, բայց քանի որ նրանք բնագիտական հոսքում էին սովորելու, ես գրեթե մենակ էի: Հերթով դասղեկները գալիս ու իրենց դասարաններին տանում են ներս, ընկերներիս էլ են տանում: Ես մնում եմ մենակ:

Զգում էի, որ կողքիս կանգնածներից ոչ մեկը տասներորդ դասարանցի չէ, չգիտեի՝ ինչ անել: Դասարանս արդեն հաստատ ներսում էր: Որտեղի՞ց գտնեի. մեկ էլ մի մենակ աղջկա տեսա, պարզվեց՝ ինքն էլ է տասներորդ դասարանցի: Որոշեցինք փնտրել մեր դասարանը: Հերթով մտնում էինք առաջին հարկի դասարանները:

-Էս դասարանը 10-ի հումանիտա՞րն է:

-Չէ, սա բնագիտական է:

-Բարև ձեզ, սա 10-ի հումանիտա՞րն է:

-Հա, եկեք, երեխե՜ք ջան:

Մտածում եմ, որ վերջապես գտել եմ դասարանս. էն էլ անունս չկա մատյանում:

-Ձա՜գ ջան, անունդ չկա: Արի քեզ մյուս հումանիտար դասարան տանեմ:

Գնում եմ, լարվել եմ: Մենակ ինձ են հատուկ նման դեպքերը, չէ՞:

Վերջապես մտնում եմ իմ դասարան: Աղմուկ է, չեմ հասկանում՝ ինչ է կատարվում: Մեկ էլ մեկը ասում է.

-Արի, արի հլը: Կողքս նստի:

Ես թեթև ժպիտը դեմքիս տեղավորվում եմ սև մազերով, մեծ աչքերով, սիրունիկ մի աղջկա կողքին:

-Անունդ ի՞նչ է:

-Էդիտա, քո՞ւկդ:

-Լաուրա է, Լաուրա:

-Հաա, հաճելի է:

-Ի՞նչ ձևի աղջիկ ես: Դու էն սուսիկ-փուսիկների՞ց ես, թե՞ ժիր ես:

-Դե, եսիմ: Միջինոտ…

Շունչս սկսում է կտրվել: Չեմ հասկանում՝ ինչ է կատարվում: Ուզում եմ փախչել:

-Ի՞նչ շորեր կսիրես հագնել: Ես օրինակ՝ դասական:

-Եսիմ: Դասական չեմ սիրե ես:

Մտքիս մեջ փրկություն եմ հայցում. «Աստված ջան, էս ուր եմ ընկել»:

Մեկ էլ կողքից սկսում են հերթով հետս խոսել ու թվարկել իրենց անունները: Իհարկե, ոչ մեկի անունը մտքիս չմնաց: Բացի…

Եթե անկեղծ լինեմ, ապա առաջին տպավորությունս ահավոր էր: Չէի էլ մտածում, թե ինչքան շուտ եմ «մերվելու» նոր դասարանիս: Չէի էլ մտածում՝ ինչքան եմ սիրելու: Ընդհանրապես ես շուտ եմ հարմարվում նոր միջավայրին, բայց այս անգամ ինձ թվում էր՝ երկու օրից ավել չպետք է մնայի այս դասարանում:

Չգիտեմ՝ ինչու է բոլորին առաջին հայացքից թվում, որ ես «էն սուսիկ-փուսիկներից եմ»: Բայց գիտեմ, որ էդ սուսիկ-փուսիկը շատ է լարվում դաս պատմելիս: Էլ չեմ խոսում, որ մի թեթև լարվելիս այտերս ահավոր կարմրում են: Սկսում եմ թեթև դողալ: Այս ամենը հաշվի առնելով՝ առաջին անգամ դաս պատմելիս փորձում էի անընդհատ շունչ քաշել, որ չլարվեի։ Ես էլ ասածիս չեմ հավատում: Ես ո՞ւր, չլարվելն ո՞ւր:

Առաջին անգամ հայոց լեզվի դասը ես էի ուզում պատմել: Դասը սովորել էի բառ առ բառ, տառ առ տառ: Ես ընդհանրապես դաս սովորելիս մեկ անգամ կարդում եմ, մեկ անգամ էլ պատմում:  Բայց այս անգամ երևի 7-8 անգամ պատմել էի դասը, որ դասարանում պատմելիս ոչինչ չշփոթեի: Հերիք էր, որ մի բառ շփոթեի, ու պատրաստ էին կարմիր այտերս:

Գնում եմ դասը պատմելու, սկզբում լավ է ամեն բան: Չեմ խայտառակվել դեռ: Հետո զգում եմ, որ լարվածությունը սկսում է կուլ տալ ինձ: Մտքիս մեջ ասում եմ. «Էդիտա, չխառնես, կսպանեմ»: Ու ես լարվածությունից սկսում եմ բառեր հորինել: Հա, շատ է լինում, որ հայերենս արաբերեն է դառնում.

-Հայերենի ձևավորումը համընկնում է հայ ժողովրդի կազ, կազ, կազմվանը..․

-Հավանաբար, կազմավորմա՞նը:

-Հա, հա:

Մեկ է, չստացվեց: Մի թարս բան անելու էի, չէ՞: Մեկ էլ զգում եմ, որ այտերս այրվում են, դասը պատմում, նստում եմ: Ձեռք եմ տալիս այտերիս…

Գրեթե նույն բանը կրկնվում է պատմության ժամին: Գնացել էի՝ տեղանուններ ու թվեր պատասխանելու: Ջրի պես սովորել էի: Հերթով երկրաշարժերն էի պատասխանում: Ու ահավոր վախենում էի: Մտածում էի՝ հիմա կսխալվեմ: Կսխալվեմ ու կմտածեն՝ ես չեմ սովորել:

-Առաջին երկրաշա՞րժը:

-341։

-Անիի՞։

-1679։

Խառնեցի էլի, Դվինինն էր 1679թ-ին: Է՜հ:

Ու հիմա կարանտին է: Մենք ստիպված դասերը անցկացնում ենք հեռավար կերպով: Երկրորդ կիսամյակում շատ էինք մտերմացել: Այնքան էինք մտերմացել, որ մոռացել էինք, որ ընդամենը մի քանի ամիս է, ինչ ճանաչում ենք միմյանց: Ու հեռավար կերպով դասերն անցկացնելը, իրոք, բոլորիս շատ տխրեցրեց: Եվ բոլորս էլ հոգու խորքում ափսոսում ենք, որ գրեթե երեք ամիս կորցրինք: Իսկ տարին էլ առանց մեկս մյուսի ենք ավարտելու։

Առավոտյան տագնապը կաթում է ճակատիդ ու տարտամ ներծծվում վերջին երազիդ հանգստության հնչյունների մեջ։ Արթանանում ես անկողնու սառնությունից՝ արդեն խոնավացած մտքերով։ Մի քանի րոպե փնտրում ես ոչինչ չասող ժպիտդ․ չես կարողանում հիշել՝ վերջին անգամ ուր ես թողել։ Վերջապես գտնում ես՝ հին հագուստի դարակում, տրորված վիճակում։ Եվս մի քանի րոպե ծախսում ես այն կարգի բերելու վրա։ Դուրս ես գալիս մաքուր օդի՝ ինքդ քեզ սփոփելու։ Բայց լարվածությունը, ստվերիդ պես, քեզ հետ սողոսկում է դուրս՝ քաղցը պարպելու։ Ու ի հեճուկս տրամադրությանդ՝ արևը զենիթում էր, ստվերդ էլ՝ շուտով ներքևումդ։ Մինչ վերև նայեիր ու հասկանայիր պահի անխուսափելիությունը, գետինը վաղուց փլվլել էր՝ թողնելով քեզ միայնակ անորոշության ալիքների մեջ։ Հավատա, լարվածությունը քեզ չէր լքի անգամ այդ դեպքում, պարզապես մուտքն էդպիսի ջրեր չէր թույլատրվում զույգերով։ Մի կերպ ներս ես հոսում՝ ինքդ չհասկանալով, թե ոնց։ Ակամա կողպում ես ոչ միայն դուռը, այլ լեզուդ ևս։ Շփոթված մտնում ես խոհանոց ու անփութաբար ջրի բաժակը կիսով չափ դատարկ ես թողնում։ Կտրուկ ջղաձգվում է պարանոցդ ու սկսում են դողալ մատներդ, երերում են թարթիչներդ։ Մտքերդ, գլուխները կորցրածների պես, աջ ու ձախ են թափվում՝ թանձրացնելով սենյակի օդը։ Ու դանդաղ փչում է միջանցիկ քամի, որ սաստկանալով՝ խոցում է ամբողջ մարմինդ՝ վերցնելով ղեկավարման վահանակդ։ Չես հասցնում շնչակտուր լինել, երբ տագնապը ևս մի համբույր է նվիրում քեզ՝ մոխրացնելով շրթունքներդ ու անչափելի արագացնելով զարկերակդ։

Հինգ րոպե․․․ ընդամենը հինգ րոպե ահրաժեշտ եղավ հասկանալու, որ ի զարմանս քեզ՝ հոգեբանական պաշտպանությունդ խախտումներ ունի, ինչի շնորհիվ կամ պատճառով լարվածություն զգացիր, սթրես ու տագնապ՝ իրենց ամբողջ հզորությամբ։ Մի բան, որին միշտ կողքից ես հետևել, հիմա ազատ շրջում էր ներսումդ։ Ու քեզ մնում էր միայն կիրառել երկար ժամանակվա ընթացքում սովորած մեթոդներդ ու փախչել անելանելի թվացող այդ վանդակից։ Բայց դու ի զորու ես միայն թեյ պատրաստելու ու դրա թրմվելուն չսպասելով՝ վերջացնելու։ Թեև ինքդ էլ գիտես, որ խոտաբույսերն այս դեպքում հաստատ չէին օգնի։ Գոնե հիմա միայնակ չէիր, մի քանիսով էիք՝ դու, միջանցիկ քամին, որ պատճառն էր քո արնահոսության ու պատուհանները, որ դեռ երկար էին բաց մնալու։

Դրսում շոգ եղանակ էր։ Մի տեսակ հոգնել էի այրող արևից։ Փողոցում շտապող մարդիկ փորձում էին ավելի արագ քայլել, որպեսզի չհալվեն ու միաձուլվեն ասֆալտին։ Այն մարդիկ, ովքեր աշնանն ու գարնանը միշտ բողոքում էին արևից, հիմա ուղղակի երազում էին դրա մասին։

Հերթական մի առավոտ արթնացա անձրևի հաճելի ձայնից։ Սառը օդը լցվել էր սենյակ ու այն լցրել անձրևի անուշ, սառը բույրով։ Ժամանակ չկորցնելով դուրս եկա փողոց։ Անձրևի կաթիլները թափվում էին վրաս ու մոռացության տալիս անցած օրերի կիզիչ արևը։ Անհամեմատ հաճելի է բույրը անձրևից հետո։

Փողոցի մի անկյունում կանգնած հետևում էի, թե ինչպես էին անձրևի կաթիլները թափվում գետնին և հագեցնում հողի ծարավը։ Մարդիկ շտապում էին վայրկյան առաջ հասնել իրենց տները և քողարկվել։ Այնինչ ես ագահ մարդու նման կանգնել էի բաց երկնքի տակ և վայելում էի անձրևի սթափեցնող կաթիլները, միևնույն ժամանակ բոլորի հայացքներում որսում էի դժգոհություն և նախատինք։ Բայց չէ՞ որ երկինքը վատ բան չէր արել, ուղղակի մաքրել էր օդը, փողոցները, տերևները և ինչու չէ նաև մարդկանց հոգիները, որ լցված էին միայն դժգոհություններով։ Անձրևի պայծառ կաթիլները սկսեցին թափվել նոր ուժով, բայց արդեն տխուր։ Ընդամենը մեկ ժամվա ընթացքում գեղեցկացած ու թարմացած աշխարհը նորից տխրեց։ Բայց ես շարունակում էի քայլել և ինձ վրա վերցնել անձրևի յուրաքանչյուր կաթիլ։

Տխուր էի, որ մարդիկ այլևս չեն սիրում այն, ինչ գնահատում էին առաջ։ Մարդիկ հեռացել են բնությունից, փակվել իրենց վանդակներում, մոռացել իրականի ու գեղեցիկի մասին։ Ախր բնությունն ամեն ինչի մասին հոգ է տարել, մեզ միայն մնում է սովորել բնությունից։

Ես սիրում եմ անձրևը։ Հիմա նրան նայում եմ այն ակնկալիքով, որ այն կգա շատ երկար և ինձ մոռացնել կտա արևի այրող ցավը։

Մեր տանիքը իմ տխրության միակ վկան է։ Մայիսյան օրեր են, իսկ դրսում թվում է՝ աշուն է։ Այնպիսի անձրևներ են գալիս, ասես ուզում են աշխարհի երեսից սրբել ամեն ինչ: Ես նորից տանիք եմ բարձրանում, այնտեղ ինձ չեն խանգարում։ Այնտեղ՝ վերևում միայնակ կանգնած՝ չկա ոչ մեկը, որ անիմաստ հարցեր ուղղի այն պահին, երբ դժվարանում եմ խոսել, որովհետև աչքերիցս չհոսող արցունքները լցվել են կոկորդս, ու խեղդվում եմ:

Կանգնած եմ լուռ ու նայում եմ երկնքին. անձրև է՝ խլացնող ու ամեն ինչ անհետ ջնջող անձրև, և երբեմն նկատվում են տուն վազող մարդիկ: Ահա նորից նույն մարդու դեմքը, որին ես չեմ էլ ճանաչում, բայց վաղուց նրան գիտեմ հայացքով, դեռևս անցյալ տարվանից աչքիս ընկել էր, միշտ նույն ժամին տուն էր վերադառնում։ Տեսնես՝ այդ մարդը կարողանո՞ւմ է քնել։ Չէ՞ որ հոգնում է առօրյա գործերից։ Իսկ գուցե ո՛չ, մարդ չի քնում, եթե միտքն արթուն է:

Հերթական մի օր տանիքում կանգնում ու մտածում եմ, թե ինչքան թույլ ենք մենք՝ մարդիկս, որ համարվում ենք աշխարհի տերն ու տիրակալը: Մեկը հոգնել է սեր փնտրելուց, մեկը հոգնել է գտնելուց, բայց անընդհատ կորցնելուց, մեկը հոգնել է իր անզորությունից ու Աստծուց խնդրելուց, որ վերադարձնի արցունքները:

Խոնավ է շուրջ բոլորը։ Այդ խոնավությունը նման չէ ուրիշ անգամներին։ Այս անգամ նրանում տխրությունը ավելի շատ է, դատարկությունը՝ թաց։ Ու այդ խոնավ դատարկությունն է լցվել իմ ներսը, կլանելով ինձ։ Տեսնում եմ անթափանց դատարկություն, բայց թե կույր լինեի, ամբողջ էությամբ կզգայի այդ դատարկությունը: Ու ամեն անգամ այս դատարկությունը կանգնում է ճանապարհիս՝ փորձելով ինձ տապալել, իմ մեջ թողնելով անշնչացած հարցականներ:

Եթե ուժ ունենայի, երկաթե վարագույրով կծածկեի այդ դատարկությունը: Բայց ես էլ եմ խոնավ… Խոնավությունը հավանաբար դաջված է աչքերումս, ափերիս մեջ։ Ես տանիքում եմ, որը թեև խոնավ է, բայց նույն հարազատն է։ Տարիներ շարունակ գալիս եմ նրա մոտ։ Չէ, ես նրա հետ չեմ խոսում, այն ունակ է ինձ լուռ կարդալու։ Քանի անգամ եմ նստել նրա կողքին ու լուռ ոռնացել: Ես սիրում եմ ցուրտը, բայց լռությունը՝ ավելի, և այն միշտ ինձ հետ է։ Ես մտածում եմ աշխարհի, մարդկանց մասին…

Իսկ հետո՞։ Հետո ինձ է սպասում աշխարհի ամենաստոր սենյակը, և ես անում եմ ամեն բան, որպեսզի հնարավորինս ուշ հասնեմ այնտեղ: Չգիտեմ՝ ուր փախչել, նա ինձ նվիրում է ամենազզվելի անքուն ժամերը, բայց չէ՞ որ հոգնել եմ ես այդ նվերներից։ Ու ես ատում եմ առավոտները, աղմուկը, հարցերը… Իսկ հայելիները տանել չեմ կարողանում, որովհետև միշտ միևնույն արտահայտությունն է աչքերի։ Իսկ այդ կոպերը լացից չէ, որ այդպիսին են, լաց վաղուց չկա, դա անքնություն է, որ բազմաթիվ հարցեր է ծնում գարշելի ամբոխներում․ «Լացե՞լ ես», «Չե՞ս քնել»…

Սրիկաներ։ Ես լռություն եմ ուզում, իմ լռությունը։