«Մանանա» կենտրոնը և Հայաստանի պատանի թղթակիցների 17.am կայքը հայտարարել էին Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանի «Անաստված կինո թատրոն» գրքի վերաբերյալ անդրադարձների մրցույթ: Մենք ստացել ենք բազմաթիվ անդրադարձներ, և մինչ ժյուրին կհայտարարի հաղթողներին, դուք նույնպես կարող եք կարդալ և ընտրել լավագույններին:

Ինսպեկցիան ինչպես որ կա 

Բարև:

Այնպես ստացվեց, որ ես կարդացի Ձեր մտքերը: Ես չգիտեի, թե Ձեզ ինչն էր անհանգստացնում, բայց ես պատրաստ էի Ձեզ լսել:

Հետաքրքիր է լսել այն մարդկանց, ովքեր հարց բարձրացնել գիտեն, ովքեր համակերպվել չգիտեն: Շատերն անտարբեր են: Ատում եմ անտարբերությունը:

—Ախպեր, ինչ անում են, թող անեն, ես գործ չունեմ: Խոսելու եմ ընկնեմ կրակը:  Ինձ պե՞տք ա:

Չէ՛, քեզ պետք չի, ավելի շուտ՝ քո հեչ պետքն էլ չի: Դու ունես մի քանի քառակուսի մետր տարածք ու քո գլուխը:  Վերջ:

Ինչևէ,  Դուք հարցեր էիք բարձրացնում, և դա ինձ ուրախացրեց. միասին կբողոքենք: Դուք խորհում էիք մարդկանցից, արժեքներից, ազատության սահմանափակությունից, իսկ ես համարձակվեցի հետևել Ձեզ:

Հենց սկզբից ստիպեցիք մտածել թանկության մասին:

Ես էլ Ձեզ հետ շրջում էի քաղաքով՝ նայում քանդակներին, ու գիտե՞ք, զարմանալիորեն, ես էլ անհանգստացած էի: Դուք նայում էիք քանդակներին, ես էլ:

Մարդը միշտ էլ ազատություն է փնտրել, երազել ու յուրովի՝ հասել դրան: Փորձել է հասկանալ իրեն:

Արձաններ սարքի՛ր: Ինչի՞ համար: Քո ո՞ր պահանջմունքն ես բավարարում:

Ինչ որ հաստատ բա՞ն ես ստեղծում, ստաբիլ: Այդպես ապահո՞վ ես քեզ զգում:

Թե՞ մեղքերդ ես քավում ինչ որ մեկի հանդեպ. ինչ որ մեկի, ինչ որ բանի, ինչ որ ազգի, ինչ որ մարդկության, քո մարդկայնության:

Մշակույթ ես ստեղծում, գեղագիտական հաճույք պետք է ստանաս, որ հետո զգաս քեզ քո իսկ սարքած քաղաքակրթության ու մշակույթի ծուղակում, որ հասկանաս դրածդ պայմանականությունների, ձևականությունների շատությունից խեղդվում ես, ուզում ես ոռնալ:

Ոռնա՛ , չի փրկի: Հետո քեզ կիսագազան կզգաս ու կսկսես մեղադրել, թե տափաստանի գայլ ես, թե բավականաչափ լավը չես , այնուամենայնիվ, այս քաղքենի աշխարհի համար:

Մենք ստեղծել ենք մշակույթը, որպես մարդկային բնության ճնշման գործիք:

Թերևս երևի արձաններ սարքողներն իմ նման մարդիկ են, ովքեր փորձում են գտնել մնայուն մի բան: Փորձել են հասկանալ, թե կա այդպիսին. Գուցե հասկացե՞լ են:

Ամեն ինչ այնքան անկայուն է, իսկ կայունությունն այնքան ձանձրալի, որ լինելով անգամ ամենալավատես մարդը, հեշտությամբ կարող ես գուշակել, որ քեզ կյանքը այնքան կտարուբերի, մինչև կդառնաս սովորական ու չմտահոգվող, անտարբեր ու եսասեր, ցանկասեր, պճնամոլ կամ էլ` եսիմ: Դու չափուձևած, քաղքենի, ձևական հասարակության օրինակելի անդամ ես, ում գաղափարները քոնն են, ու որի բաղկացուցիչն ես դու:

Մենք սովոր ենք հետևել ընդհանուր միտումներին:

—Աշխարհն այդպիսին է, դրա համար ես էլ եմ այդպիսին:

Հարցեր չկան, դու արդարացված ես: Եղիր քո ուզած տականքը: Մինչդեռ ամեն ինչ մեկ հոգուց կարող է կախված լինել՝ քեզնից:

Երևի ամբողջ կռիվն այն է, որ մարդն իրենով է չափում մյուսներին՝ չափում, վերաչափում ու չի հասկանում:

Տարիներ շարունակ, հարմարվել ենք, դիմացել: Տարիներ շարունակ մեր արդարությունը նսեմացել է անարդարի մշտական շահերի կողքին:

«Ծառը գանգատ գնաց Աստծու մոտ կացնիցը, որ իրան կտրում ա, ասեց` կոթը քեզնից ա»:

Ու այսպես մեզ կտրող կացնի առնվազն կոթը մեզնից է:  Բայց մի՞թե դա արդարացրե՞ց կացնին: Արդարացրե՛ց, ու արդարեցնողը ոչ թե դատավորն էր, այլ մեր մտածելակերպի մի հատված: Մենք սովոր ենք լռեցնել անարդարության ձայնը՝ լռեցնելով արդարինը:

-Սուս կացե՛ք, հավեսներդ չունենք: Եթե մեկը զանգակ է, մյուսը պետք է լինի բամբակ. շտապե՛ք,  «զանգակ» տեղերը սահմանափակ են:

Մեզ մանկուց սովորեցնում են լռել…

«Հոգու ծուլություն»՝ շատ դիպուկ բնորոշում էր:

Հոգով պետք է ծույլ լինես, որ չցանկանաս հասկանալ, ըմբռնել, գիտակցել: Հարգելի մարդ, դու ո՞նց ես կարողանում այդպես վիրավորել, այդպես արհամարհել:

Դու ավելի մեծ անարդարություն ես գործում, բոլոր այն անարդարություններից:

Ես չեմ քննադատում փոփոխությունների նկատմամբ Ձեր անհանդուրժողականությունը:

Ես հասկացա Ձեզ: Հարցը ոչ թե փոփոխություններն էին, այլ անհիմն փոփոխությունները, անձնական շահ հետապնդող փոփոխությունները:

Խորհրդային միության փլուզումից հետո սկսվեց սեփականացման գործընթաց, կամ «առ ու փախ»: Մարդիկ երևի կարծում էին,  որ դա Խորհրդային միությունից մնացած ավար է ու անասելի դաժանությամբ սկսեցին թալանել սեփական երկիրը:

Ես գիտեմ պատմություններ, որտեղ մարդիկ ուղղակի մասերի են սղոցել    բազմաթիվ թանկարժեք մեքենաներ, սարքավորումներ ու պարսիկներին ծախել՝ շատ ավելի էժան գնով, 1-2 օրում, առանց  ափսոսանքի, առանց երկմտանքի, առանց մեկ կաթիլ գիտակցության:

Վայրագություն անողներին հիշում են: Ամեն հարմար առիթով հիշում են:

Քաղաքս էլ  կրում է իր վրա  քարուքանդ արված գործարաններ, այլ շենքեր, հիշողություններ: Սարսափելի ափսոսում եմ, չնայած չեմ տեսել:

Ի՞նչն էր ստիպում այդ մարդկանց այդպես վարվել:

Այդպիսի սառնասրտությամբ երկիը թալանվում էր սկսած սեփականեցման գործընթացից:

Եթե սկզբնական շրջանում թալանը համատարած էր, ապա որոշ ժամանակ անց թալանչիների թիվը կրճատվեց և մնաց ստաբիլ մինչև 2018 թ-ի գարուն: Վնասը շատ մեծ է, բայց վնասի չափերն այդքան տպավորիչ չեն, ինչքան՝ մարդկային ագահության:

․..Երևի հասկանում էին, որ չէին կարող կանգ առնել, այդ իսկ պատճառով հույս ունեին, որ ուտելիքն ավելի շուտ կվերջանա:

Այս ամենը բնության օրենք չէր, այս ամենը անհաջող գործարք էր: Հասկացանք ու պայմանագիրը պատռեցինք: «Խի՞, տե՞նց  կարելի էր»:

Պայմանագիրն էր սխալ կազմած, կամ գուցե կողմերը չէին ըմբռնել իրենց իրավասության շրջանակները, ինչևէ, այլևս այդպես չպետք է լինի. Չպետք է լինի, եթե իհարկե չհայտնվեն քանդակագործներ, ովքեր սեփական շահի համար ամոթով կթողնեն իրենց արվեստը:  Խոսքը ոչ թե քանդակագործների մասին է, ովքեր սեփական շահի համար ամոթով են թողնում իրենց արվեստը, այլ՝ մարդու տեսակի, որը կոչվում է «քանդակագործ, ով սեփական շահի համար ամոթով կթողնի սեփական արվեստը»: Սովորակա՞ն մարդկային մղում է ցանկանալ դուր գալ քեզնից բարձր կանգնածին, երբ նա քեզ դուր չի գալիս, ամենևին:

Մեղքի զգացումը երևի անհարմար բան է: Պետք կլինի երկար համոզել ու խաբել այն՝ անիրավ լինելու համար… Կամ էլ չէ: Որոշ մարդկանց վարքը հիմնավոր կասկածներ է առաջացնում խղճի գոյություն չունենալու վերաբերյալ:

Արդեն շատ բան է փոխվել ու դեռ փոխվելու է, ու հույս ունեմ, որ փոխվելու են դեռ չփոխված ձևական մոտեցումները: Ձևականությունն ամենուր. վերևում, ներքևում, շուրջս, իմ մեջ. ամենուր:

Ձևականություններն այժմ փող լվալու ու խիղճ լվալու մեխանիզմներ են: Անում ենք, որ երևա արել ենք:

Ուղղակի ցիտեմ. «Հոծ գիծը դարձնում են ոչ հոծ, բայց հոծությունը մեջը մնացել է»:

Բա, բա, բա…

Բա՛…

Չնայած իրականում փոխվել է ամենակարևորը: Մի տարի առաջ ես նստած կլինեի գրելու հայաստանյան վիճակի մասին ու կգրեի ամեն մի թերություն, կբողոքեի, կսրտնեղեի, բայց այսօր՝ գրելուց մտածում եմ, թե շատ խի՞ստ չեղավ: Սա ոչ թե ինչ որ բան ծածկելու տրամադրվածություն է, այլ ինքս ինձ ու երկրիս տված հնարավորություն:

Խնդիրներ հիմա էլ կան, միշտ կլինեն։

Այս արձանները, համենայն դեպս դրանցից որոշները,  մարդիկ են եղել, ում մոռացել են կենդանության օրոք: Տարածված կարծիք կա, թե լավ մարդիկ միայն մեռելներն են: Դե հա, իրենք քեզ ոչ մրցակից են, ոչ սեփական ոչնչությունդ զգալու դրդող, ոչ էլ մշտական շահերիդ վտանգ:

Մարդը մարդուն չի մեծարի: Բայց էդ երևի ոչինչ: Մարդկությունը վաղուց ներել է իրեն այդ զանցանքը:

Մարդիկ մեռածներին չեն քննադատում, համենայնդեպս փորձում են դա չանել, բայց ի՞նչ անի այն խեղճ հերոսը, որ հերոսացավ կենդանության օրոք: Կքննադատվի, կոտնահարվի, նրան հավատ չեն ընծայի, բայց հարգելի հերոս, համբերի՛ր: Չեմ ասում համբերիր, մինչև հերոսանաս բոլորի աչքերում, այլ  գործդ շարունակիր: Արա այն, ինչ տանում է ընդ բարին:

Իրականում Հայաստանը մեծ երկիր է, ինչքան էլ նսեմանա տարբեր գործոնների ազդեցությամբ: Ինձ թվում է միայն մենք գիտենք, թե ինչ է նշանակում, երբ շունչդ կտրվում է հայրենասիրության զգացումից, ոչ այն մեկից, ինչ միայն դու ես զգում, այլ այն մեկից, որի պատճառով ոտքի են բոլորը, գոռում են, պայքարում են:

Ու այն պահին, երբ շունչդ այդպես կտրվում է, հասկանում ես, որ արժի ապրել: Ձե՞ռ ես առնում, ո՞նց թե արժի: Միայն հենց այդ պահի համար դու կապրեիր մի հավերժություն ու այդպես շնչակտուր կգոչեիր իսկությունդ. «Հայ եմ ախպեր, կայֆ ա!»:

Ուրիշ հարց է, որ մի տարի հետո կարող է և մոռանաս այդ ձգտումդ ու ինչ որ կասկածներ էլ կունենաս ու լիքը կենցաղ: Բայց դե չփչացնենք ռոմանտիկան, միևնույն է, մենք էն ազգն ենք, որ վտանգի դեպքում էնպես ոտքի կկանգնենք, որ մեր շունչն էլի կկտրվի հպարտությունից, իսկ թշնամունը՝ ուղղակի կկտրվի:

Կարծում եմ, համընդհանուր խնդիրները լուծելու համար պետք է սկսել մասնավորից: Տարօրինակ լավն ենք մենք:

Կանգ ես առնում մի վայրկյանով ու փորձում հասկանալ այդ վայրկյանը, իսկ վայրկյանն անցնում է, այն ըստ էության կարևոր էլ չի եղել. թող անցնի:

Մարդուն տրված մեծագույն օրհնանքն ու անեծքը մոռացությունն է: Մենք մոռանում ենք մեր ապրած վայրկյանների կարևորությունն ու կյանքը սարքում՝ անկարևոր, նույնիսկ մեզ համար:

Մենք անկեղծորեն ուրախանում ենք, սիրում, հպարտանում, մեծարում մի բան: Ինչ որ վայրկյանի մենք ամբողջ ուժգնությամբ զգում ենք կյանքը, նրա ընթացքը, սեր, երջանկություն կամ վախ: Այդ ամենն ամենաուժեղ փոթորկի նման ցնցում է մեզ ու … Ու վերջ:

Մենք մոռանում ենք..  Այդ ամենը մեզ հետ է կատարվել, բայց հիմա ամեն ինչ այսպես է: Դե բան էլ չկա ասելու:  Կհիշենք,  կժպտանք, հոգոց կհանենք ու կշարունակենք անել մի շատ կարևոր գործ, սարսափելի կարևոր գործ: Նորմալ չի, ախր:  Մարդ, ինչո՞ւ ես մոռանում:

Ո՞ւր են գաղափարներդ ու անկեղծ մղումներդ: Կարևո՞ր չեն:

Փայլող աչքերով նայում էիր հազարներին ու զգում, որ սիրտդ հարգանքն ու հիացմունքն է լցնում:

…Եթե հավատում էիր, հավատա մինչև վերջ:

Մենք ենք կյանքում ամեն ինչ անցողիկ սարքել: Ի սկզբանե այդպես չէր լինի:

Ես տպավորված էի Ձեր երազով:

Երբ փոքր էի, մի երազանք ունեի՝ դառնալ ռեժիսոր, սովորել նկարել երազներ այնպես, ինչպես դրանք կան:

Այդ երազանքիցս հույսեր չունեի, բայց հիմա տեսնում եմ, որ երազներ պատկերել հնարավոր է, և զգացողությունն է ճիշտ՝ մակոնդոյան:

Գուցե Մակոնդոն էլ էր մի մեծ երազ՝ գրողի մանկության մասին երազը:

Մարդիկ ու իրեր, որոնք իրենց տեղում չեն, այնպես, ինչպես այն շենքերը: Ափսոսեցի, որ Ձեր ընկերը գնաց մաթեմատիկական թեքումով:

Այնքան բան կա, որ կարող է` անչափ կարևոր է, բայց երբեք չես էլ իմանա, մինչև մի առավոտ չարթնանաս ու չհիշես լուսաբացի քաղցր երազդ: Տեսել ես հին սենյակդ, ուր արևի լույսն այդքան տարբեր էր ընկնում, օդն այդքան մաքուր էր, վաղուց մոռացված մեկին, ում պարզապես բարևում էիր միլիոն տարի առաջ, ով ուղղակի հավեսով էր բարևում, դպրոցիդ միջանցքը, որը յուրօրինակ հավաքատեղի էր քո թայֆի երեխեքի համար, ուր ինչ որ բանի եք սպասել, ուր ինչ որ գժություն եք արել, կամ խաղալիք. դու դեռ էնքան փոքր էիր, ու էդ խաղալիքը, փաստորեն, ամենասիրելին էր, ինչ որ վայրերի պատառիկներ:

Արթնանում ես ու հասկանում, որ կարոտել ես պարզը:

Հիշում ես մանկությունդ, երբ քայլում էիր այդքան ծանոթ փողոցով ու ինչ որ մտքեր մտածում: Ինքդ քո հետ, այստեղից, այնտեղից, ամեն ինչից ու ոչնչից, իսկ հետո, երբ մեծանաս, մի ինչ որ հիմար, հեռու գաղափար կգտնես գլխումդ ու չես հասկանա, թե որտեղից:

Մի՞թե այդ գաղափարը կարևոր չի: Ամենա՛կարևորն է:

Շատ թանկ, ավելի թանկ այն բոլոր հասուն ու խելացի մտքերից, կշռադատված որոշումներից, հաշվենկատությունիցդ:

Ինքս ինձ հետ խոսելու երթուղին…

Անցել է ավելի քան 150 տարի, այնքան բան է փոխվել, բայց հենց այդ փողոցն է ինձ ստիպում մտածել, ինչպես ինչ որ հաջողված ֆիլմ, ինչպես գրքերը, ինչպես այս գիրքը:

Երբեմն մենք երազում ենք մանկություն վերադառնալու մասին:  Բայց դեպի լավագույնը ձգտելու ճանապարհը պետք է տանի ոչ թե անցյալ, այլ՝ ապագա:

Դեպի անմեղություն, դեպի ոչ արարչություն, դեպի Աստված  ճանապարհը տանում է ոչ թե դեպի ետ, այլ առաջ, ոչ թե դեպի գայլը կամ մանուկը, այլ ավելի մեծ մեղք, ավելի խոր մարդկայնացում:

Մենք հասանք լավագույնին։

Երկիրը ես եմ: Մենք դա հասկացանք: Մենք հասկացանք, որ մենք ենք պատասխանատու այն ամենի համար, ինչ կատարվում է, մենք հասկացանք, որ ուժեղ ենք, անկոտրում, միասնական: Մենք հասկացանք, որ սիրում ենք ամեն մի քարն ու թուփը, մարդկանց՝ բոլոր մարդկանց, ամբողջ աշխարհը:  Մենք հասկացանք, թե ինչ է նշանակում ժպիտով գնալ վտանգի, մենք հասկացանք, որ հայրենիքի համար ոչինչ ափսոս չի տալ, մենք հասկացանք, որ մեկ ընտանիք ենք, այնպիսին՝ ինչպիսին աշխարհը չի տեսել: Մենք չկոտրվեցինք: Հպարտություն: Շատ Հպարտ եմ, շա՜տ: Ես հիմա ամբողջովին հպարտություն եմ, հավատ  և երջանկություն:

Հայոց աշխարհը  միայն հյուսիսային ազգերից չէ մեծագույնը, և մեզ այլևս ողբ պետք չէ:

Հ.Գ. Հույս ունեմ, որ այս երկու տառերը չեն  դարձնի ասվածը պակաս կարևոր, որովհետև դրանց հետևում կցանկանայի ասել, որ այս պատմվածքը եկավ լրացնելու իմ ֆավորիտների դեռ լիովին չկազմավորված ցանկը: Ինձ համար այս պատմվածքը երկխոսություն էր, ինչն ավելի քան տպավորիչ էր դարձնում այս ամենը (չգիտեմ ինչպես անվանել): Ես կարդում էի, ոգևորվում կարդացածովս ու փորձում հասկանալ, թե ինչ եմ մտածում: Ոգևորվում էի հասկացածովս ու ոգևորությամբս, ավելի ճիշտ՝ ոգեշնչվածությամբս:

Փակագծեր կային, որոնք բացել էր պետք, իսկ բացելով փակագծերը, բացվում էին սեփական երևակայությանդ դռները:

Հարազատ էր նաև գրելաոճը:

Ոճը՝ ամենաժողովրդական գրողի ու  փիլիսոփայական մտածողության մեջտեղում:

Ոչ թե ոսկե միջինը, այլ ինչ որ ծայրահեղականություն, որը ավելի քան պարզ է, բայց խոսում է բարդություններից:

Դուրեկան էին կտրված մտքերը, մտքերի պատառիկները, զգացողությունները, որոնք տանում էին դեպի բուն ասելիքը: Իսկ դու ի սկզբանե չգիտեիր, թե ուր ես գնում:

Քննադատության ոչ մի խոսք չեմ կարող ասել, որովհետև այդպիսիք չկան:

Ուստի շնորհակալություն: Շնորհակալ եմ նման պատմվածքի համար, նման հնարավորության համար:

Հույս ունեմ, որ գիրքը մեծ հաջողություններ կունենա ու երկրպագուների մեծ բանակ կհավաքի, և այս նախաձեռնությունը կդառնա հաջողությանն ընդառաջ դրված քայլերից մեկը:

«Մանանա» կենտրոնը և Հայաստանի պատանի թղթակիցների 17.am կայքը հայտարարել էին Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանի «Անաստված կինո թատրոն» գրքի վերաբերյալ անդրադարձների մրցույթ: Մենք ստացել ենք բազմաթիվ անդրադարձներ, և մինչ ժյուրին կհայտարարի հաղթողներին, դուք նույնպես կարող եք կարդալ և որոշել լավագույններին:

«Անաստված կինո թատրոն» գիրքը, երբ վերցրի «Մանանա» կենտրոնից` ժամերն էի հաշվում, թե երբ պետք է տուն հասնեմ ու սկսեմ ընթերցանությունը:

Դե, նախ կազմն էր գրավիչ` չափից դուրս գրավիչ, հետո էլ` նոր գիրք, այն էլ նոր տպագրված գիրք, կարդալը միշտ էլ լավ միտք է:

Գիրքը մի ամբողջ պատմություն չէր` յոթ հարյուր էջից բաղկացած, որ դժվար լիներ կարդալը, բայց ասել, թե կարդացել եմ հինգ օրում` կդժվարանամ: Բանն այն էր, որ հասանելի գրված նյութը, ինֆորմացիան, պատմվածքը, հորինվածքը` ինչպես ցանկանում եք` անվանեք սա, դժվար էր կլանվում: Իրականությունը միշտ էլ դժվար է կլանվում: Յուրաքանչյուր պատմվածք, կամ էսսե կարդալուց հետո պետք էր մեկ-երկու օր հանգիստ թողնել գրելը, կարդալը, ինձ` առհասարակ:

Օգտագործված լեզուն շատ հարազատ էր, բայց նաև անսովոր էր տեսնել դա գրքի մեջ: Այստեղ նույնպես հեղինակն ինձ չէր դադարում հաճելիորեն զարմացնել: Օգտագործված խոսակցական լեզուն, ժարգոնը, տեղ-տեղ նաև սլենգը «համով-հոտով» էին դարձնում պատմությունը, սյուժեն: Ավելի ամբողջական ու կենդանի էին դարձնում այն: Չգիտես ինչու` հեղինակները, ովքեր իրենց գրող են պատկերացնում, շատ հաճախ վախենում են խոսակցական լեզու կամ սլենգ օգտագործել: Երևի հենց դրա պատճառով էլ շատերի մոտ չոր բան է ստացվում` առանց կապի, առանց հետաքրքրության: Բառերի մի կույտ, կարճ ասած:

«Համլետի հոր ուռագանը», «Ժիզնեննի», «Փողփողան առագաստներ», «Մարգարիտան և Քրիզանտեննան», «Յաթաղան սինդրոմ», «Ինսպեկցիան ինչպես որ կա», «Քամու պանրիկ-մածնապանրիկ», «Մաքրուհին-2017», «Անաստված կինոթատրոնը», «Բռանդենբուռգ», «Ինչու ետ եկա Հայաստան», «Ինչու է մարդն ապրում աշխարհում», «2014», «Դատողություններ «Էլեկտրական Երևանի» ետևից»` պատմվածքների ու էսսեների անվանումներն են: Ամեն մեկը կարծես թե զգուշությամբ ընտրված լինեն: Եվ սա արդեն խոսում է գրքի այլ լինելու մասին: Հայատառ, բայց ռուսերեն բառեր գրելով, «չքաշվելով» ոչ գրական բառերից: Ամեն ինչ իր տեղում է:

Սկզբից տարակուսում էի` որ ստեղծագործության մասին գրեմ: Տատանվում էի երկուսի միջև` «Համլետի հոր ուռագանը» և «Ինչու ետ եկա Հայաստան»: Բայց ընտրեցի վերջինը:
Իսկ թե ինչու` տես ստորև…

Իսկ ինչու ես ետ եկա Հայաստան: Իսկ ինչու նա ետ եկավ Հայաստան: Երևի թե նույն ամպագոռգոռ բառերը կհնչեն: Էլի նույն «Հայրենասիրությունից դրդված…», «Հայրենասիրությունից բխող…» շաբլոն բաները: Որովհետև երբ լքում են հայրենիքը ու ուրիշ տեղ` արտասահմանում, մի տասը տարի առոք-փառոք ապրում են` մոռանում են հայրենասիրության մասին, էլ ի՞նչ Մասիս, այ մարդ: Բայց հենց ընթացող գործերը սկսում են չընթանալ, կամ էլ ոչ այդքան լավ ընթանալ` միանգամից հիշում են իրենց Երևանի փողոցները, Նարեկացիներին, Թումանյաններին, հիշում են, թե արտերկրում ինչ դժվար է ու տաղտուկ: Որ տասը տարի ապրել են օտարության մեջ:

Ինչևէ, նման վերնագիր տեսնելուց հետո պարզ է, որ առաջինը մտքիս կգան նման բաներ: Սակայն շտապեմ տեղեկացնել, որ գրված էսսեն ամենևին էլ դրանց մասին չէ: Իհարկե, հայրենասիրություն կա, բայց ոչ ստանդարտ հայրենասիրություն, ոչ ստիպված, ոչ «ասելու համար»: Կա միայն իրականություն, որը կարելի է դիտել նաև որպես հայրենասիրություն: Առաջին էջում հեղինակը բացատրում է, որ առաջ, երբ դեռ Հայաստանում էր, և դրա սահմաններից դուրս չէր եկել, հպարտանում էր, որ հայ է, այն էլ` տղա: (Մեզ մոտ ընդունված է, չէ՞, լինել հպարտ հայ, իսկ եթե տղամարդ ես, ապա` բինգո, հպարտ հայ տղամարդ): Իսկ հետո, երբ հասունացավ, աշխարհայացք փոխվեց, կարծես թե այդքան էլ հպարտանալու բան չկար հայ տղամարդ լինելու մեջ: Բայց, ինչպես գրում էր նա «Տղա վիճակում էլ լիքը բան կար փորձելու, որ ինձ տրված չէր լինելու…»

Հաջորդող տողերին նա կարծես թվարկում է այն բոլոր մասնագիտությունները, որոնց տեր կարող էր դառնալ, բայց չդարձավ, որովհետև դրանք իրենը չէին: «Ես հավաքչարար չեմ` ես հետազոտող եմ»: Այսինքն` իր կյանքում նա ուսումնասիրել է մի քանի մասնագիտություններ, որոնց, տեսականորեն, տեր կարող էր դառնալ: Բայց մի՞թե տեսականը բավական է: Իմ կարծիքով` ոչ: Եթե տեսականը բավական լիներ, ապա մենք գրքերով կգնայինք տիեզերք` մեկ-երկու շաբաթ տիեզերական տուրիզմով կզբաղվեինք ու ետ կգայինք, աստվածաշունչներով հոգու հանգստություն կգտնեինք, իսկ ժուռնալներով նորաձևության ներկայացուցիչ կդառնայինք:

Արտերկրում անցկացրած տարիների մասին նկարագրությունից էլ սկսվում է մտքի բացատրությունը: Հարցի պատասխանը, թե ինչու ետ եկավ Հայաստան: Իրականում, մեզնից շատերը կարծում են, եթե հայրենիքում վատ է, ապա արտերկում հաստատ ավելի լավ կլինի:  Բակի, ավելի ճիշտ «հայաթի քյարթու-գողական-բիթի» անձնավորությունները կհաստատեին, բայց իրականում ճգնաժամը չի գալիս միայն մի երկրի մոտ, իսկ մնացած երկրներում հաստատ կարագ ու մեղր թափված չէ: Ինչևէ: Ինչո՞ւ ետ եկավ Հայաստան: Միգուցե նրանից, որ այստեղ` հայրենիքում, կլիներ առաջին կարգի մասնագետ, իր մասնագիտությունը «ուղնուծուծով» իմացող մեկը, իսկ այնտեղ` օտար հողերում, կլիներ ո՜չ առաջինը, ո՜չ էլ վերջինը: Եվ իրոք: Հայաստանում` փոքր երկրում, փոքր ազգի մեջ, կարող ես հնարավորություն ունենալ լինել ինչ-որ մի բանում առաջինը, անգերազանցելին, և նման շատ ու շատ բառեր, իսկ այնտեղ` անծայրածիր, կամ մի փոքր ավելի համեստ ասելով` շատ մեծ երկրներում, մրցակցությունը շատ ավելի բարձր է, մասնագետների քանակը` շատ, ցանկությունը` մեծ, հետևաբար` քո հնարավորություններն ավելի պակաս:

Այսինքն` միակ պատճառը մասնագետ լինելն էր` լավ մասնագետ լինելը: Թե՞ լեզվի խնդիրը, որովհետև հեղինակը գիտեր օտար լեզուն, բայց հաստատ նրանցից ոչ ավելի: Չեմ կարծում: Չարժի խորանալ լեզվի իմացության մեջ:

Երևի որոշեց ետ վերադառնալ Հայաստան սովետի փլուզումից հետո: Բայց մի՞թե Հայաստանը կարելի էր չսիրել սովետի ժամանակ և պաշտել վերջինիս փլուզումից հետո: Չնայած փլուզումից հետո էլ տասից քսան տարի Հայաստանը կմնա (մնաց) սովետի քողի տակ: Շատերը երևի պաշտպանում են` հիմնականում ավագ սերունդը, իսկ երբ դրանից կրտսերը, փոքրը և, գիտությունով ապացուցված, ավելի խելացին, սկսում է քննադատել սովետին` միանգամից «վրա են տալիս», բայց ոչինչ, դա էլ իրենց մտածելակերպն է:

Չնայած արտերկրում ունեցած առավելություններին, առատությանն ու զարգացվածությանը` Հայաստանում ավելի շատ բան կար: Ավելի շատ հնարավորություն ու միտք կար, որովհետև փոքր ազգերը միշտ էլ հատուկենտ են լինում:

…Բայց նաև դատապարտում է իր հայրենիքը, հայերին, ասելով, թե մեր դարավոր պատմությունը, միգուցե, մեզ ծույլ չի դարձնում, Եղեռնը, որը մեզ ավելի ապահով է դարձնում` իբր հազար տարի եղել ենք` դեռ մի հազար տարի էլ կմնանք: Կմնանք, բայց թե ոնց կմնանք, դա արդեն հարցի մյուս մասն է, մետաղադրամի մյուս կողմը: Երևի կմնանք նույն ողբով ու «արխային» առաջ գնալով, կամ էլ վերջապես կմտքափոխվենք ու կորոշենք վերջ տալ ողբերին, լացուկոծերին: Չգիտեմ…

Ասում են` մրցույթում հաղթողները ո՜չ թե մասնագիտությանը լավ տիրապետողներն են, այլ նրանք, ովքեր դիմանում են տեղանքի կլիմային, իսկ ըստ հեղինակի` մրցույթում հաղթում է նա, ով և լավ մասնագետ է, և դիմանում է տեղանքի կլիմային: Ի վերջո` հարմարվելն ամենալավ կարողությունն է:

Այսինքն, եթե նայենք մակերեսորեն և կարդանք առանց ուսումնասիրելու, ապա կգտնենք միայն մասնագիտության, հարմարվելու ու լեզվի հարցերը: Միայն բացասական բաներ, սակայն վերջին էջերում կարծես թե արթնանում է քնած հայրենասերը, բայց ոչ թե պաթոսը, կամ պաթոսահայը (որովհետև հայերի ամենամեծ խնդիրներից մեկը պաթոսն է, իսկ «պաթոսահայ» բառը շատ լակոնիկ ու ճիշտ բնութագիր է), այլ իրական հայրենասերը, ով համեմատելով աշխարհի բոլոր գեղեցիկ անկյունները, ու ընդունելով, որ Հայաստանը չի կարող լինել ամենագեղեցիկն ու լավը` գրում է.

«Ես Արարատապաշտ եմ: Ես չեմ ուզում, որ Արարատը Հայաստանի տարածքում լինի: Ես պահպանողական եմ. ինչպես սովոր եմ` էդպես էլ թող լինի: Հերիք է ինչքան բան փոփոխվեց, թող մնա ինչ կա, գոնե որոշ բաներ մնան անփոփոխ… Ես ծիրանապաշտ եմ: Աշխարհում կան տեղեր, որ Հայաստանի չափ սիրուն են կամ ավելի: Այնտեղ կան մեր լեռների չափ ու մի բան էլ ավել լեռներ, գահավիժող ջրվեժներ: Այն, ինչ չկա այնտեղ` դա մեր վանքերի պես վանքեր` լեռան փեշին թաքուն ծվարած»:

Հիմարություն կթվա ասելը, որ ետ է եկել միայն ծիրանի, Արարատի, կամ էլ վանքերի համար, բայց ինչ անել, եթե դա է իրականությունը: Վերջապես, գեղեցիկ իրականությունը փոքր բաների մեջ է լինում, որոնք չենք նկատում, երբ մեր «քթի տակ» են լինում, իսկ երբ հեռանում են, սկսում ենք կարոտել, զգալ պակասը, ուղղակի չենք հասկանում, թե ինչն է պակասում: Հիանալի կհամարվի այն պահը, երբ կգտնենք պակասը ու կկարողանանք լրացնել այն:

Եվ վերջապես` ինչո՞ւ ետ եկավ Հայաստան: Միգուցե նրա համար, որ ես, կամ էլ դու չլքենք Հայաստանը…

«Մանանա» կենտրոնը և Հայաստանի պատանի թղթակիցների 17.am կայքը հայտարարել էին Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանի «Անաստված կինո թատրոն» գրքի վերաբերյալ անդրադարձների մրցույթ: Մենք ստացել ենք բազմաթիվ անդրադարձներ, և մինչ ժյուրին կհայտարարի հաղթողներին, դուք նույնպես կարող եք կարդալ և որոշել հաղթողներին: 

Մտորումներ Մաքրուհու մասին

«Մաքրուհին» պատմվածքը սկսվում է կիրակի ուշ առավոտյան։ Վերնագիրը հուշում է, որ այն պատմելու է կնոջ մասին։ Բայց կարելի է ասել, որ այն պատմություն է կնոջ մասին` տղամարդու տեսանկյունից։

Մաքրուհին` Կարինեն է այն հերոսը, որի կյանքի, ճակատագրի ու ընտանիքի մասին է պատմում հեղինակ-հերոսը` Սարգիսը։ Կարինեն ներկա է միայն պատմության առաջին մասում։ Հետո ամբողջ ընթացքում միայն նրա մասին մտքեր են, իսկ վերջում` դեժավյու։ Այս դրվագները իրար է կապում Սարգիսը։ Հերոսը առատաձեռն տղամարդու կերպար է, իսկ նրա ընտանիքը, ինչպես ինքն է ասում` ժամանակակից։

Պատմության բոլոր հերոսները ինչ որ խնդրանք ունեին, ինչ որ ցանկություն, ինչ որ անհաջողություն, ինչ որ վիշտ։ Հեղինակի կերպարում հանդես է գալիս Սարգիսը։

Պատմության մեջ կան մի քանի նույնական բաներ։ Սարգսին հանդիպող բոլոր տղամարդկանց անունները Սարգիս էր։ Այստեղ բացառություն է նրա դասընկերը` Զավենը։

Նրա տան դուռը թակում էին միշտ կիրակի ուշ առավոտյան։ Նրան միշտ հանդիպում էին մարդիկ, որոնք փողի կարիք ունեին։ Այս առումով բացառություն է տաքսի վարող Սարգիսներից մեկը, նա, որը ուներ յոթ տղա և թաք մեկ աղջիկ։

Պատմության մեջ հանդիպում ենք երեք մաքրուհու` Իվետան, Կարինեն և այն երիտասարդուհին, որին ուղարկել էր Լուսինեն։ Վերջինս հետագայում իրոք դառնում է Սարգսի մաքրուհին։ Սկզբում կարող է թվալ թե պատմությունը ծավալվելու է հենց այս աղջկա շուրջ։ Սակայն հետո պատմությունը կապվում է Կարինեի հետ, կապույտ ու թաց աչքերով կնոջ, որը Սարգսի մաքրուհին էր, և Մարինայի (Սարգսի կնոջ) հավաքարարը։ Պատմության մեջ հետաքրքիր կերպար է Կարինեի աղջիկը, որը մեզ երևում է միայն մեկ անգամ։ Մարինայի և Սարգսի մի երկխոսությունից կարելի է ենթադրել, որ այդ աղջիկը հիվանդ է։ Այս աղջիկը,  չնայած մեղադրում էր իր մորը անբարոյական լինելու մեջ, նեղանում, որ վերցրել է իր պայուսակը, բայց այնուամենայնիվ Կարինեն, բոլոր մայրերի նման շարունակում է աշխատել նրա համար: Ճիշտ է, խուսափում է նրա հետ տանը մնալուց, բայց հեռախոսային խոսակցություններում նրա օգտագործած փաղաքշական բառերը ցույց են տալիս, որ նա հայ մայրերին հատուկ գորովանքով է լցված աղջկա հանդեպ և պատրաստ է ներել նրան, աչք փակել մեղադրանքների վրա։ Սա ընդհանրական հատկանիշ է։ Պատմության ընթացքում հերոսը կարծես փորձում է հասկանալ կանանց, նրանց բնավորության առանձնահատկությունները և կյանքի դժվարությունները։

Պատմության վերջին դրվագում, որը հերոսը դեժավյու է որակում, Կարինեն իրա աղջկան այլ կերպ է ներկայացնում, ասում է, որ նա արդեն անգլերեն է սովորել։
Սարգիսը ամբողջ պատմության ընթացքում օգնում է տարբեր մարդկանց, պարտքով գումար է տալիս իրենից խնդրողներին, բայց այդպես էլ ոչ ոք պարտքը հետ չի վերադարձնում։
Սարգիսը մի երեկո լրիվ վատնում է իր գումարները, և սա դառնում է նրա ու կնոջ բաժանման առիթը։ Սարգիսը սկսում է զբոսնել քաղաքով ու լուծել ճանապարհին հանդիպող խնդիրները։ Պատմության այս մասը կարելի է նմանեցնել «Ինսպեկցիային», որում, ի տարբերություն «Մաքրուհու», հերոսը պարզապես քայլում է քաղաքում և, այսպես ասած, հետազոտում է այն։ Իսկ Մաքրուհու հերոսը նշելով, որ ինքը սիրում է հետազոտել Երևանը, սկսում է օգտագործել այդ հետազոտության արդյունքները։ Սկսում է բուժել քաղաքը։ Այնպես է անում, որ մայրամուտը նորից գա քաղաքի կենտրոն։ Սարգիսը գնդակահարություն է նախատեսում նրանց համար, ովքեր ասֆալտին նոր գծեր են գծել, իսկ հները չեն մաքրել, և դրանց պատճառով մարդիկ չեն կողմնորոշվում։ Այս չմաքրված հին գծերից էր բողոքում Վարոսը, և Սարգիսը գտավ դրանց լուծումը։ Նույնը կարելի է ասել Հյուսիսային պողոտայի մասին։ Սարգիսը արգելեց այնտեղ ճոխ ու անպիտան տների կառուցումը։ Կարճ ասած` Սարգիսը կառուցում է Վարոսի երազած Երևանը։

Մաքրուհին ստեղծագործության մեջ հեղինակը օգտագործում է մի քանի մանրամասներ, աննշան թվացող դետալներ, որոնք նա օգտագործում է մի քանի տեղ։ Ի միջի այլոց, հեղինակի մի քանի ստեղծագործություններում կարելի է նկատել այս մոտեցումը։ Ինչպես, ասենք, այս ստեղծագործության մեջ ճնճղուկները, որոնց նրանք կերակրեցին ձմռանը, երկու հեծանվորդները, որոնցից մեկը մեղավոր էր, մյուսը` զոհ, չանախ պանիրը, որը սիրում էր Կարինեն, Կարինեի աչքերի գույնը, արտասանած բանաստեղծությունը, փողոցով վազող այրվող կինը և այլն։ Այս փոքրիկ և աննշան թվացող մանրամասները օգնում են ընթերցողին` ամբողջական պատկերացում կազմել հերոսի մտքերի ու իրավիճակի մասին։

Ստեղծագործության վերնագիրը ևս բավականին հետաքրքիր ու խորհրդանշական է. «Մաքրուհին 2017 կամ Արյունոտ ծաղիկ»։ Հերոսներից ո՞րն է այդ արյունոտ ծաղիկը։ Կարինե՞ն, նրա աղջի՞կը, փոսի մեջ ընկած փոքրիկ աղջի՞կը։ Կարելի է ասել, որ փոքրիկ աղջիկը, որը ընկավ փոսի մեջ ու վնասեց աջ ձեռքը, ամենահավանական տարբերակն է, քանի որ հեղինակը նրա վերքը նմանեցնում է ծաղկի` արյունոտ ծաղկի։

Անդրադարձ կա նաև սոցիալական անարդարությանը։ Դա մասնավորապես արտահայտվում է համր կնոջ և նրա երկու երեխաների կերպարով, որը ինչպես հետագայում պարզվեց, Սասնա ծռերի անդամներից մեկի ընտանիքն է։

Ստեղծագործության մեջ քիչ են նկարագրությունները։ Հեղինակը կարճ, բայց տեսանելի նկարագրում է Կարինեի մազերը, մաշված վերարկուն, աչքերի գույնը։ Նկարագրությունը ամբողջական, վերջնական չէ։ Դա անելու հաճույքը թողնված է ընթերցողին։ Յուրաքանչյուրս կարող ենք ստեղծել մեր Կարինեին։

Պատմության մեջ առանձնակի տեղ ունեն այն ընտանիքները, որոնց հանդիպում է հերոսը։ Այդ բոլոր ընտանիքները ինչ որ չափով կիսատ են, միշտ կա բացակայող անդամ, մի վիշտ, որի պատճառով ընտանիքը դժբախտության մեջ է։

Վերջում մի փոքր այն մասին, թե ինչու գրեցի հենց այս ստեղծագործության մասին։ Այս պատմության մեջ եղած առանձնահատկությունն այն էր, որ կարդալիս հերոսի մտքերը փոխանցվում են ընթերցողին։ Ստեղծագործությունը մի ամբողջ մեծ հետազոտություն է կնոջ, քաղաքի, հայ մոր, ընտանիքի հոր, երազանքների և այն ամենի մասին, ինչ կատարվում է և կարող է կատարվել մեր շուրջը, կամ նրա, ով հայտնվի Սարգսի տեղում։ Կարդալուց հետո մենք մեր շուրջը սկսում ենք նայել ուրիշ աչքերով, նայել դեպի ավելի խորը, հասկանալ, որ յուրաքանչյուր մարդու հետևում մի պատմություն է` ուրախ կամ տխուր, արյունոտ կամ ծաղկաբույր, նա կորուստ ունի կամ պայքար։ Ստեղծագործությունը մեզ սովորեցնում է կողքից նայելով բոլորին` անհանգստանալ նրանց ճակատագրով, կարողանալ կարեկցել և ապրումակցել այդ մարդկանց, գոնե այն պահին, երբ նա մեր կողքին է, ու ճակատագրի բերումով հանդիպել ենք։