Ամեն անգամ Երևան գալիս և տատիկիս տան հյուրասենյակ մտնելիս տեսնում եմ մայրիկիս փոքրիկ դաշնամուրը։ Դաշնամուրի վրա իմ նկարն է՝ տատիկիս սիրելի նկարը ու մի գեղեցիկ,սիմվոլիկ արձանիկ։ Այդ դաշնամուրը կարծես հիշողությունների մի փոքրիկ արկղիկ լինի, հատկապես` մայրիկիս համար։ Ամեն անգամ դաշնամուրը տեսնելիս մայրիկիս աչքերը ուրախությունից փայլում են, նա կարծես միանգամից նետվում է դեպի դաշնամուրը ու նվագում մի գեղեցիկ մեղեդի։

Պահի տակ շփոթվում է, ինչ-որ բաներ մոռանում ու մեր անհամար հարցերին պատասխանում.

-Բալես, երկա՜ր ժամանակ է, ինչ չեմ նվագում, ի՜նչ արած։

19 տարի առաջ մայրիկս թողեց դաշնամուրը, պատշգամբը, վարդագույն Երևանը և ամուսնացավ հայրիկիս հետ՝ տեղափոխվելով գյուղ։

Երևի շատ բաներ կիսատ մնացին, որոշներն էլ գտնվեցին։

Քաղաքից գյուղ տեղափոխվելը, գյուղի բարքերին ու մարդկանց սովորելը բավականին դժվար է: Մայրիկս բավականին ուժեղ բնավորությամբ, հզոր կամքի տեր ու շատ կարեկից կին է։ Այս ամենը, իհարկե, չեմ ասում այն բանի համար, որ մայրս է, այլ որովհետև իրականում այդպես էլ կա։ Հանուն իր սիրո նա հաղթահարեց բոլոր դժվարություններն ու կյանքի հարվածները և պայքարեց։ Մինչև հիմա էլ հարցնում եմ.

-Մամ, ո՞նց ես կարողացել դիմանալ։

Նա միայն իր պայծառ աչքերով նայում է ինձ ու գլուխս համբուրում։

Մայրիկս ու հայրիկս հանդիպել են դեռևս այն ժամանակ, երբ հայրիկս ծառայում էր բանակում: Սիրահարվել են, ընկերություն արել ու ամուսնացել։

Շատ եմ սիրում, երբ ընտանեկան ալբոմներն ենք ուսումնասիրում, հատկապես` մայրիկի ու հայրիկի երիտասարդության ու հարսանիքի նկարները։ Ես ու եղբայրս սիրում ենք նրանց տարբեր հարցեր տալ, իսկ նրանք էլ միշտ կատակներով են պատասխանում և ուրախացնում մեզ։

Գյուղում կյանքը տարբեր է՝ հոգսերով լի, երբեմն շատ դժվար։ Մայրիկս քաղաք ուշ-ուշ է գալիս, հեռավորությունը բավականին մեծ է, իսկ տատիկս ու դաշնամուրը անընդհատ կարոտում են մայրիկին։

-Ախր, Լիլիթիս գալուն պես տունը լցվում է, աշխուժանում, իսկ ես ինձ ավելի լավ եմ զգում,- մտախոհ ասում է տատս։

Հնչում է դռան զանգը, մայրիկը հոգնած, բայց ժպիտը դեմքին մտնում է տուն։ Տունը լցվում է, դաշնամուրը` կենդանանում։

Մայրիկս մանկությունից մի շատ ծանոթ մեղեդի է նվագում, մեր սրտերը նույնպես լցվում են։

Մայրիկս արցունքոտ աչքերով նայում է ինձ, ժպտում ու շարունակում նվագել իր երկար տարիների լավագույն ընկերոջը։

Վերջերս սկսել եմ հաճախ մտածել այն մասին, թե ինչպես են տարածությունը և ժամանակը փոխում մարդկանց և նրանց հարաբերությունները: Մենք բոլորս սիրում ենք ինքներս մեզ համոզել և հավատալ, թե ինչքան էլ հեռու լինենք իրարից ու թե ինչքան էլ ժամանակ անցնի, միևնույնն է, ոչինչ չի փոխվի մեր մեջ: Բայց դա այնքան էլ այդպես չէ: Իրականում այդ երկու գործոնները՝ տարածությունն ու ժամանակը, շատ բաներ կարող են փոխել:

Պատկերացրու՝ գնում ես հեռու այն միջավայրից, որտեղ ապրել ես ամբողջ կյանքում, այն խորին համոզմունքով, որ չեն փոխվելու հարաբերություններդ այն մարդկանց հետ, ում շրջապատում ապրել ես մինչ այդ պահը: Սկզբում կապ ես պահպանում բոլորի հետ, ու դեռ ամեն ինչ նույնն է: Բայց անցնում է որոշ ժամանակ, և աստիճանաբար սկսում են քչանալ խոսակցությունները թեմաների սղության պատճառով: Մի պահ մտածում ես՝ ո՞ւր կորան այն բազմաթիվ թեմաները, որի մասին մի ժամանակ այդքան երկար խոսում էինք: Իսկ հետո հասկանում ես, թե իրականում կենցաղը ինչքան բան է փոխում: Դուք գնում եք տարբեր ուղիներով, ու ամեն մեկիդ մոտ հետագա դեպքերն ու իրադարձությունները տարբեր ձևերով են զարգանում: Ու գալիս է մի պահ, երբ՝ «ո՞նց ես» կամ «ի՞նչ կա-չկա»-ից ավել ուրիշ էլ ոչինչ չես կարողանում ասել, և բացի «բան չկա, լավ եմ, դու ասա»-ից ուրիշ պատասխան էլ չես ստանում:

Սա բոլորովին չի նշանակում, թե էլ կարևոր չեք իրար համար, ո՛չ, սա ընդամենը այն անդունդի մասին է, որ գոյացել է ձեր միջև ժամանակի ընթացքում իրարից հեռու լինելու և տարբեր ուղիներով գնալու պատճառով:

Բայց գիտե՞ս՝ մի տարբերակ կա, որ նույնիսկ այս հանգամանքներում թույլ չի տալիս, որ այդ անջրպետը գոյանա։ Դա կենցաղից վեր, ինչ-որ այլ բանով իրար հետ կապված լինելն է: Դա կարող է լինել ընդհանուր գաղափար, հետաքրքրություն ու նմանատիպ այլ բան: Ու հենց այստեղ հասկանում ես, որ մարդիկ կան, որոնց հետ կապված էիր հանգամանքների բերումով, որովհետև ամեն օր իրար տեսնում էիք կամ այդպես մի բան: Եվ կան մարդին, որ անկախ նրանից, թե որտեղ կլինեք ու ինչպիսի հանգամանքներում, միշտ կապ եք պահպանում, որովհետև ձեր՝ իրար հետ մոտ լինելը ոչ թե հանգամանքների բերումով, այլ ձեր իսկ գիտակցված ընտրությամբ է եղել: Հասկանում ես, որ կենցաղը, վայրը, որտեղ բնակվում եք, մարդիկ, որ շրջապատում են ձեզ, չեն կարող փոխել ոչինչ, որովհետև ձեր հարաբերությունները երբեք էլ հիմնված չեն եղել վերոնշյալ պայմանների վրա, այլ գաղափարի, համամարդկային բաների վրա, որ որտեղ էլ լինես, արդիական են ու արժանի քննարկելու:

Ողջո՜ւյն… Գիտե՞ս, չես հավատա, բայց կարոտել էի այս ողջույնին, կարոտել էի այն անփութությանը, որով դու, հավանաբար, կկարդաս վերնագիրը, մի քանի վայրկյան կմտածես` արժե՞ արդյոք ժամանակ վատնել ու կարդալ սա… Հա՜, ի դեպ, այդ ընթացքում` ժամանակի կորստից վախենալիս, առանց գիտակցելու` դու կկորցնես այն…

Աշխարհում միշտ է այդպես…

Օրինակ` իմ ընկեր պարոն Սարդը այնպե՜ս էր ցանկանում տեսնել լուսնի խավարումը, մի ողջ տարի նա անդադար սպասում էր, հաշվում յուրաքանչյուր վայրկյանը, նույնիսկ իր հին ընկերների հետ զրուցելու ժամանակ չուներ, որովհետև ողջ ժամանակն օգտագործում էր ժամանակի հետևից սրընթաց վազելով… Պարոն Սարդ, հուսով եմ, որ իմ հոդվածը կհայտնվի Ձեր ֆեյսբուքյան էջում և Դուք գոնե մի փոքր ժամանակ կգտնեք այն կարդալու համար։

Եթե անկեղծ լինեմ, չգիտեմ, թե ինչից սկսել զրույցս: Ա՜խր, այնքա՜ն ժամանակ է անցել (տե՛ս, էլի՜ ժամանակ. թվում է, թե առանց նրա մասին հիշատակելու մեր կյանքը կզրկվի գույներից), այնքա՜ն շատ բան է կուտակվել հոգումս: Ինձ մի պահ թվում է, որ երբեք էլ քեզ հետ չեմ խոսել, դե՜, այսօր առաջին անգամն է, ու գրելիս ձեռքերս դողում են այն առաջին դասարանցու նման, ով առաջին անգամ վերցնում է գրիչը՝ թվաբանության առաջադրանքը կատարելու համար:

Հա՜, գիտեմ պատճառը, էլի ժամանակն է մեղավոր: Բայց գիտե՞ս, մի բան եմ հասկացել: Ժամանակի տնօրենը ինքներս ենք: Այն նման է գետի, կարող է իր հետ բերել և՛ ուրախություն, և՛ տխրություն: Ամենագլխավորն այն է, որ գետից դույլերով վերցնես երջանկությունն ու ուրախությունը և չհաշվես, թե քանի դույլ ջուր կա նրանում… Այդ գետն իր ճանապարհով հավերժ հոսում է, դու չես կարող կանգնեցնել նրան կամ ստիպել, որ քո փոքրիկ տնակի կողքով անցնի երկու անգամ: Ժամանակը թռչում է մեր կողքով ու իր հետևից թողնում ստվեր: Ինքդ ես որոշում` ստվերը նման լինի Ձյունանուշին, թե նրա խորթ մայրիկին…

Քո սեփական մոլորակում դու ինքդ պետք է ստեղծես ժամանակ երազելու, երազանքներիդ հասնելու և այդ ճանապարհին կյանքիդ ամեն վայրկյանը տոն դարձնելու համար:

Մարդիկ ստեղծել են ժամացույցը և անթիվ իրեր, որոնցով կարող ես չափել ժամանակը, հաշվում են օրերը, տարիները: Ինչո՞ւ: Հըմ, որովհետև նրանք շատ են սիրում թվեր: Նրանք սիրում են հաշվել, թե քանի օր տևեց անձրևը, բայց երբեք չեն հաշվում այն երջանկությունը, որը զգաց պատանին՝ պատուհանից այն կողմ լսելով անձրևի մեղմ ձայնը, կամ անձրևանոց վաճառող բարի տատիկը, որի սիրտը ուրախությունից թրթռում է ամեն վաճառվող անձրևանոցի հետ:

Ժամանակը թվերը չեն, այլ ակնթարթները: Եթե դու սիրում ես պարել լուսնի լույսի տակ, մի՛ մտածիր ժամանակի մասին, պարի՛ր առանց ափսոսանքի: Եթե սիրում ես դիտել տերևների վրայի ցողն առավոտյան, ապա դրսում միշտ էլ անուշ եղանակ է… Ժամանակն այն է, ինչը մենք ամենից շատն ենք ուզում, բայց ինչն ամենից վատն ենք օգտագործում:

Լսիր, ինձ թվում է` ես արդեն գնամ, ժամանակն է կյանքն ավելի հեքիաթային դարձնելու: Ի դեպ, պարոն Սարդ, եթե կարդում եք սա, Ձեզ երիցուկի թեյի հրավեր եմ ուղարկում:

Ես չմեծացա այն ժամանակ, երբ պատահաբար լսեցի մերոնց պատմությունը, որ պատմում էին հորաքրոջս, թե իրենք որտեղից են գնել Նոր տարվա մեր նվերները` ինչ-որ սպիտակամորուք մարդու հասցեագրված նամակում գրված:

Չմեծացա այն ժամանակ, երբ տիկնիկներն ու մորս բարձրակրունկ կոշիկները սկսեցին այլևս չհետաքրքրել ինձ: Երբ զգացի, որ սեպտեմբերի համար գրենական պիտույքներ գնելիս ինձ էլ չեն գրավում գույները, գունավոր պայուսակները, այդ ժամանակ ես դեռ շատ հեռու էի մեծանալուց:

Ես չմեծացա նաև այն ժամանակ, երբ փողոցում «ֆիշկա» խաղացող երեխաների կողքով անտարբեր սկսեցի անցնել, երբ սկսեցի իմ բաժին կոնֆետները կերած եղբորս հետ կռիվ չանել:

Ոչ էլ մեծացա այն ժամանակ, երբ հեռու բարեկամները, երկար ժամանակ ինձ չտեսնելուց հետո, հայտնեցին իրենց հեղինակավոր կարծիքը` ամուսնանալուդ ժամանակն է:

Ճիշտ է, այդ ընթացքում ես, իհարկե, մեծանում էի` համաձայն բնության օրենքների. բոյովացա մի քիչ, մազերս երկարեցին, սկսեցի ավելի հաճախ նյարդայնանալ: Բայց իմ գիտակցությունը դեռ քիմիայի դասը չանելուց անսահման ուրախանալու մակարդակի էր:

Ես գիտակցում էի, որ սկսում եմ իրոք մեծանալ, երբ արդեն մահը ոչ թե, ինչպես միշտ ինձնից հեռու, գյուղի այս կամ այն փողոցում ապրող տատիկի կամ պապիկի կարգավիճակն էր, այլ անգամ չափահա՛ս չդարձած դասընկերոջս, ծնողների համար ամենասարսափելի բառը:

Ես մեծացա այն ժամանակ, երբ տատս հիվանդանոցից տուն եկավ, ու իմ` ի՞նչ ասացին հարցին ի պատասխան, ծանր հոգոց արձակեց, ու առանց բառերի ես արդեն ամեն ինչ հասկանում էի:

Ես մեծացա, երբ սկսեցի նկատել հորս` արդեն բավականին շատացած սպիտակ մազերը:

Մեծանալն ինձ համար հասկանալն էր այն, որ ես մի օր չեմ լինելու. այնպես, ինչպես չեմ եղել լինելուցս առաջ, ու դա ամենասարսափելին էր երևի, ամենասարսափելին, որովհետև ես դեռ այնքան չեմ մեծացել, որ շատերի նման այդ միտքը ընդունեմ հանգիստ:

Խոսում եմ մահից, ուրեմն իմ մեծանալը հասկանալն էր նաև այն, որ մարդիկ շատ հաճախ ինչ-որ մեկի հոգեհանգստին գնում են պարտքի զգացումից ելնելով, որ այդ մարդու հարազատները հանկարծ չնեղանան, որ նրանք մեր առիթներին եկել էին, ոչ թե որ ցավում է, հարգում էր, ուզում է:

Ես սկսեցի մեծանալ, երբ հասկացա, որ գյուղում ապրելը ամոթ չէ, որ թաքցնել պետք չէ, դեռ որ լավ մտածես, առավելություն է, որ ես երջանիկ եմ գյուղում, ի՞նչ կա որ:

Ես գիտեմ, որ երբեք չեմ դադարելու մեծանալ` գիտակցաբար, ֆիզիկապես, բայց մենք բոլորս էլ հոգեպես ուզում ենք լինել տիկնիկներից ուրախացող ու մեր բաժին կոնֆետը չգտնելուց լացող երեխաները, որովհետև այդ տարիքում մեզ երջանկացնելը հեշտ է` նոր տիկնիկ գնելով ու կոնֆետները վերադարձնելով:

-Երեխաներ, դասերի ավարտին մնացել է մի քանի շաբաթ, լավ սովորեք, որ կիսամյակը կարողանաք լավ փակել,- ասաց պատմության ուսուցչուհին:

Բոլորս նայեցինք օրացույցին․ մայիսի տասն էր։ Մտածեցինք, որ դեռ շատ ժամանակ ունենք, և դրա մասին մտածել չարժի։ Սակայն անցավ մի քանի շաբաթ, գրականության ուսուցչուհին եկավ և հանձնարարեց այնքա՜ն շատ գրքեր ամռանը կարդալու։

-Ախր, ընկեր Խաչատրյան, ինչի՞ եք էսքան շատ բան տալիս, մեղք ենք, չէ՞, համ էլ` արձակուրդը այնքան շուտ կանցնի, որ չենք հասցնի կարդալ,- վրդովված ասաց Էմիլը:

-Բան ու գործիդ անունը ի՞նչ է, որ չես հասցնի, ձեր արձակուրդին մնացել է ընդամենը երկու օր, կգնաք, հենց այս օրվանից էլ կսկսեք կարդալ, սեպտեմբերին բոլոր վեպերն ու նորավեպերը հարցնելու եմ։

Դասերի վերջին օրն էր։ Գրքերը հանձնեցինք, ժամանակն էր արդեն տուն գնալու։ Մեկը երջանկությունից տուն սլացավ, մյուսն էլ իր ընկերուհիների հետ կանգնած որոշում էր, թե ամռան ընթացքում ինչ պլաններ ունեն իրար հետ, դե, քանի որ իրենք երեք ամիս ուղղակի չէին կարող չտեսնվել։

Դասարան մտավ դասղեկս՝ երջանիկ դեմքով, և ասաց.

-Երեխաներ ջան, հանկարծ չտխրեք, մենք այս արձակուրդի ընթացքում լիքը էքսկուրսիաներ կանենք. օրինակ՝ ամսի հինգին կգնանք թատրոն, լավ անակնկալ է, չէ՞։

Դե, քանի որ մեզ մոտ արդեն ավանդույթ էր դարձել ամռանը թատրոն գնալը, մենք այդքան էլ չզարմացանք։

Դասարանցիներով որոշեցինք հաջորդ շաբաթվա մեջ գնալ ման գալու և ինչ-որ ֆիլմ դիտել։ Բոլորը պատմում էին, թե ինչ են անելու ամառային արձակուրդի ընթացքում։ Չնայած նրան, որ մենք ամեն տարի նախօրոք իմանում էինք մեր ամառային արձակուրդի պլանների մասին, այս տարի այդպես չէր։

-Մա՜մ, մենք էս տարի որտե՞ղ ենք հանգստանալու։

-Վայ Զառա, ի՞նչ հարցեր ես տալիս, ախպերդ գնում ա բանակ, չգիտենք՝ ինչ ենք անելու, դու եկել հարցնում ես, թե որտեղ ենք հանգստանալու։

Այդ ամենից արդեն անցել է երկու ամիս, երեսուն օրից սեպտեմբերն է, նորից դասեր, այս տարի նաև քննություններ: Ինչպես Էմիլն էր ասում՝ այնքան շուտ անցավ ամառը, որ նույնիսկ չհասցրինք հանձնարարված գրքերի կեսը կարդալ, ինչպես միշտ՝ ամեն ինչ մնաց վերջին օրվան:

Եվ երբ եղբայրս գնաց բանակ, ես նոր հասկացա, որ մեր հանգստանալը երկրորդական էր: