Ամեն տեղ բարեփոխումներ են սկսում, և ես էլ որոշեցի դասընկերներիս հարցնել, թե ինչ առաջարկներ ունեն, ինչը իրենց դուր չի գալիս: Չգիտեմ, որ առաջարկն է օգտակարը, իսկ որը պարզապես ծիծաղելի: Միգուցե դո՞ւք էլ հարցնեք ձեր ընկերներին:

-Ի՞նչը կփոխեիք ուսումնական ծրագրի մեջ և առհասարակ դպրոցական համակարգում:

-Նորմալ տեքստեր կտայի պատմելու, որ հետաքրքիր լինի ու, որ իմաստ ունենան (Էլեն Սարգսյան, 8-րդ դասարան):

-Շատ դասեր չտան, որովհետև հոգնում ենք (Անի Եփրեմյան, 7-րդ դասարան):

- Դասատուներին կփոխեի, ավելի բարի դասատուների կընդունեի (Արեն Գասպարան, 8-րդ դասարան):

-Ավելի թեթև ծրագիր կգրեի օրվա համար (Աննա Դանիելյան, 9-րդ դասարան):

-Լավ կլիներ, որ դասարաններ չլինեին: Այսինքն, դասաժամերին նստեին ըստ գիտելիքի մակարդակի (Անահիտ Եղիազարյան, 8-րդ դասարան):

-Ոչ մի բան չէի փոխի (Լիլի Եփրեմյան, 8-րդ դասարան):

- Անգիրները կկրճատեի ծրագրի մեջ (Էլեն Գրիգորյան, 9-րդ դասարան):

-Դասերը ավելի հետաքրքիր, յուրահատուկ ձևով կպլանավորեի (Նինա Սարգսյան, 10-րդ դասարան):

-Դպրոցական հագուստը կվերացնեի ընդհանրապես (Էլեն Մարտիրոսյան, 8-րդ դասարան):

-Գնահատականները կհանեի, որովհետև գնահատականը ոչ մեկին չի հետաքրքրում (Կարինե Պետրոսյան, 7-րդ դասարան):

-Ինձ դուր չի գալիս, որ «2» են դնում (Էլիզա Առաքելյան, 8-րդ դասարան):

-Դասերը 45 րոպեի փոխարեն լինեին 20 րոպե (Կարեն Մարտիրոսյան, 9-րդ դասարան):

-Դուրս չի գալիս, որ դասատուի երեխային ավելի բարձր են դնում և ավելի շատ ուշադրություն դարձնում (Մերի Մանուկյան, 8-րդ դասարան):

-Դասատուները մեզ չասեն, թե մենք ինչ անենք (Ալբերտ Նավասարդյան, 8-րդ դասարան):

-Շատ դասատուների կհեռացնեի դպրոցից (Մանե Կարապետյան, 9-րդ դասարան):

- Կթողնեի, որ հեռախոսները դասերին օգտագործեն, որովհետև կան դասեր, որ շատ անհետաքրքիր են անցնում, ու մի զբաղմունք պետք է (Աշոտ Խաչատրյան, 8-րդ դասարան):

-Անգիրները կքչացնեի: Հիշողությունը զարգացնելու ավելի լավ ձևեր կան:

-Այնպես կանեի, որ տղա ու աղջիկ իրար կողքի չնստեին:

Հարցազրույց Վիկտորիա Աբաղյանի հետ, ով երկար տարիներ աշխատել է Հրազդանի N 10 ավագ դպրոցում որպես հայոց լեզվի և գրականության ուսուցչուհի, մեթոդ միավորման նախագահ է:

-Ինչպե՞ս են վերաբերվում գրականություն առարկային դպրոցում:

-Ասեմ, որ գրականությունն այսօր շատերին չի հետաքրքրում, միչդեռ գրականությունը առարկա ես չեմ համարում: Գրականությունը այն է, ինչը պետք է ուղեկցի մարդուն ամբողջ կյանքի ընթացքում: Գրականություն սիրելն էլ կարող ենք դաստիարակել երեխաների մեջ: Պարտադրաբար գրականություն սիրել տալ չի լինում, որքան էլ փորձում ես երեխային ստիպել ընթերցել այս կամ այն նյութը, եթե դա սիրով չի արվում, երբեք չի մնում երեխայի  հիշողության մեջ: Բնականաբար գրականություն սիրելն էլ պետք է լինի ընտանիքից:

Չեմ կարող ասել, որ բոլորն այսպես են վերաբերվում, բայց երեխաներ կան՝ սիրում են գրականություն, երեխաներ կան՝ չեն սիրում, անտարբեր են, բայց չի նշանակում, որ ընդհանրապես գրականությունը իր տեղը, դերն ու նշանակությունը  չունի դպրոցում:

Կարելի է վաղ մանկությունից, վաղ տարիքից  դաստիարակել երեխայի մեջ ընթերցասիրություն: Դա պիտի արվի ընտանիքում, մանկապարտեզում: Գրքի հանդեպ սերը մանուկ հասակում պիտի լինի, հետո արդեն  խորանա, ամրապնդվի, և գրականությունը դառնա մարդու մշտական ուղեկիցը: Այսօր ես  ուրախ եմ, որ կան երիտասարդներ, ովքեր անտարբեր չեն գրականության հանդեպ, սիրում են կարդալ, սեփական կարծիք են մշակում, ընդլայնում են իրենց մտահորիզոնը, աշխարհը նրանց համար դառնում է իրենց տունը: Այս ամենը գրականության շնորհիվ է:

-Ի՞նչ սկզբունքով են ընտրում հեղինակներին դպրոցում:

- Որպես գրականության ուսուցչուհի դժգոհ եմ կրթական ծրագրից: Ես ուզում եմ ասել, որ 12-րդ դասարանում շատ քիչ տեղ է հատկացված ժամանակակից հեղինակներին: Մեր երեխաները ժամանակակից հեղինակներին չեն ճանաչում: Մինչդեռ այսօր ավելի մեծ նշանակություն ունի մեր կողքին ապրող հայ մտավորականը: Մենք պետք է զգանք նրանց ներկայությունը: Դպրոցի ծրագիրը կաղապարում է մարդուն, մի տեսակ նեղ շրջանակների մեջ է դնում: Պետք  է ազատ լինի մարդ իր ընտրության մեջ: Ես նույնիսկ դեմ եմ դասագրքերին, իսկապես դեմ եմ: Ես կուզեի, որ գրականությունը լիներ չգնահատվող, առարկան էլ  չեմ ուզում ասել, ուղղակի գրականությունը լինի մի բան, որ անհրաժեշտ է օդի, հացի պես, և գրականությունը ուղղակի դասագրքային չլինի: Երբեմն մեզնից  պահանջում են ոչ ստանդարտ  մտածողության մասնագետներ կամ աշակերտներ, բայց իրենք ոչ մի քայլ չեն անում, որպեսզի երեխաները ունենան այդ մտածելակերպը:

Ես կուզեի, որ հատկապես ավագ դպրոցի ծրագիրը ձևավորված լիներ այնպես, որ աշակերտները առնչվեին նաև օտարագիր հայ հեղինակներին: Այսօր նշում են մի քանի անուններ, համառոտ ներկայացվում ստեղծագործություններ, և մենք ժամանակ չենք ունենում այդ հեղինակի գործերին, կյանքին ծանոթանալ: Մանավանդ այսօր սփյուռքի դռները բաց են, մենք հնարավորություն ունենք դուրս գալու աշխարհ,  բայց շատ քիչ բան գիտենք համաշխարհային գրականությունից: Կենտրոնանալ միայն ազգային գրականության վրա ավագ դպրոցում շատ սխալ է: Զուգահեռաբար ես կցանկանայի ուսումնասիրել համաշխարհային գրականություն: Այսպիսով ավելի կամրապնդեինք հայ գրականության դերը համաշխարհային գրականության մեջ:

-Ինչպիսի՞ մոտեցումով են ներկայացնում հեղինակներին:

-Դե, յուրաքանչյուրի  համար հեղինակը յուրովի է սիրվում, ազդում: Դրա համար կրկնել ուրիշի մտքերը դասագրքով ամրապնդված,  սխալ է: Ես այ, հենց դրա միտումն ունեմ: Ունենալ ազատ գրականություն: Օրինակ՝ Վարդգես Պետրոսյանը իր ստեղծագործություններից մեկում այսպիսի միտք է ասում. «Մենք երեխաներին տանում ենք  ծով կոչվող գրականության ափին կանգնեցնում ենք, ցույց ենք տալիս այդ ծովի անեզր լինելը, խորությունը, ասում ենք՝ նայեք, հիացեք, ուրախացեք, ոչինչ, մտեք, բայց միայն մակերեսով: Այսինքն, ծանծաղ տեղերում մնացեք, հանկարծ խորը չգնաք, չխեղդվեք»: Մենք գրականությանը հենց այդպես էլ վերաբերվում ենք՝ նշել մի քանի անուն, նշել մի քանի ստեղծագործություն, նշել տարեթիվ և այլն: Բայց գրականությունը զգալ և գրականությամբ ապրել մենք չենք սովորեցնում, որովհետև մեզ տրված է ծրագիր: Ես կուզենայի, որ իմ աշակերտները իմանան խորությամբ մեկ ստեղծագործություն, քան բազում վերնագրեր, որոնք իրենց ոչինչ չեն տալիս, և հենց այդ խորությամբ թող իմանան այդ հեղինակին, որ հետաքրքրություն առաջանա տվյալ հեղինակի մնացած ստեղծագործությունների հանդեպ: Օրինակ՝ ինչպե՞ս ենք մենք անցնում Վահան Տերյան. մի քանի ստեղծագործություն ծրագրով նախատեսված և ժողովածուների վերնագրեր, վերնագրեր, վերնագրեր: Ինչի՞ն է պետք այդքան վերնագրեր, ո՞ւմ է պետք այդքան վերնագիրը: Քանի՞ բանաստեղծություն կա այդ ժողովածուի մեջ, դա նույնիսկ ես չեմ հիշում: Այդպես գրականություն մատուցելը անհեթեթություն է: Դրա համար էլ երեխաները չեն հետաքրքրվում գրականությամբ, չեն սիրում:

-Ի՞նչ ստեղծագործություններ են անցնում,որ Ձեր կարծիքով, կարելի էր և չանցնել, բայց պարտադիր է:

-Ճիշտն ասած, չեմ կարող ասել՝ չպետք է անցնեն, որովհետև ամեն հեղինակ իր ուրույն տեղն ունի գրականության մեջ, և եթե դու ուզում ես լիապես պատկերացնել գրականության բազմադարյա պատմությունը, պիտի հեղինակներին ծանոթ լինես: Այլ բան է, որ դու այդ հեղինակին ընկալում ես այս կամ այն չափով: Ես չեմ ասում, որ  այս հեղինակը չպիտի ուսումնասիրվեր, այս մեկը պիտի ուսումնասիրվեր: Ես կկրկնեմ, որ թող տրվի գրականության ցանկ, և մենք ինքնուրույնաբար ուսումնասիրենք այդ հեղինակին և ստեղծագործությունը: Ես շատ կցանկանայի երեխաները ճանաչեին այդ հեղինակի անձնական կյանքի այնպիսի կողմեր, որոնք ավելի մտերիմ կդարձնեին իրենց և հեղինակի կապը: Օրինակ՝ ինձ թվում է, որ ավագ դպրոցի երեխաներին ավելի շատ հետաքրքրում  է հեղինակի անձնականը՝ ինչ պայմաններում է ապրել, քանի երեխա է ունեցել, ով է եղել նրա կինը: Այդպիսի նուրբ պահերին մենք քիչ ենք ուշադրություն դարձնում, մտածելով, որ դա մութ անկյուն է՝ հանկարծ հեղինակը ամբողջությամբ չբացվի և նրա կյանքի բացասական կողմերը երեխաները չտեսնեն և այլ կերպ չընկալեն: Եթե մոտեցումը ճիշտ է լինում, եթե դու բացատրում ես, որ նա էլ մարդ է, ունի իր թերությունները կամ միգուցե այդ  անձնական ապրումները պետք էին, որ ունենար ստեղծագործական միտումներ: Բնականաբար նրանք ճիշտ կընկալեն: Ամեն մեծ ունի իր կյանքը, և այդ մեծի կյանքից դու կարող ես քեզ համար դասեր քաղել:

-Եթե ձեզ տային ազատություն և իրավունք՝ առանց ծրագրի դաս  անցկացնել, ինչպե՞ս կանցկացնեիք:

- Թող լինի գրականության ցանկ, և այդ ցանկում ներառված լինեն հեղինակներ և ստեղծագործություններ, մենք կարդանք, ինքնուրույնաբար մշակենք, վերլուծենք: Թող լինի սխալ կարծիք, բայց այդ սխալ կարծիքը լինի այդ մարդու կարծիքը: Ժամանակի հետ կարող է փոխվել այդ կարծիքը, բայց թող այդ տարիքում նա  հստակ իմանա, որ դա իր կարծիքն է: Ինչքան էլ մեծ լինի հեղինակը, ինչքան էլ հեղինակություն լինի՝ ես չեմ ցանկանա կրկնել նրա մտքերը: Ինչո՞ւ կրկնեմ, եթե ես ունեմ իմ կարծիքը: Կամ էլ թող ծրագիր լինի, և մոտեցումը լինի ստեղծագործական:

Գրականությունը այն է,  ինչն ինքնուրույնաբար պիտի պեղվի, ինքնուրույնաբար  ստեղծվի ամեն մարդու համար:

-Ինչպե՞ս եք վերաբերվում վերլուծական շարադրություններ գրելուն:

-Վերլուծական շարադրությունը լավ բան է: Շարադրության բովանդակությունն էլ բխում է աշակերտի ընկալունակությունից: Ինչ չափով է նա այդ նյութը ընկալում, որ կարողանա շարադրություն գրել: Պիտի այդ նյութը բազմակողմանիորեն վերլուծած լինես, ըմբռնած, ուսումնասիրած լինես, որ կարողանաս դատողություններ անել այդ ստեղծագործության շուրջ: Վերլուծական շարադրությունը դա զուտ ինքնուրույն ստեղծագործական  աշխատանք է: Դա  քո մտքերն են, քո  խոհերն են, քո ապրումներն են, քո դիտողություններն են: Պետք է ամեն ինչ լինի քոնը, այլապես  կդառնա ուրիշի խոսքի կրկնությունը, որն անիմաստ կլինի ինձ թվում է:

-Ինչո՞ւ  չենք անցնում ժամանակակից գրականություն, եթե ասում եք, որ պետք է:

-Ճիշտն  ասած, ձեզ տրված է մի բաժին 12-րդ դասարանում: Բայց, քանի որ այդ բաժինը հիմնականում ուսումնասիրում են կիսամյակի վերջում, երբ մենք կիսամյակ ենք փակում, կիսամյակի գրավորներ ենք գրում, թեմատիկ և այլն, շատ քիչ ժամանակ է մնում:

Օրինակ՝ այսօր մեր դպրոցի գրադարանը համալրվեց Լևոն Խեչոյանի  «Փուշը, հայր փուշը» գրքով «Լևոն Խեչոյան»  հիմնադրամի կողմից: Ես շատ ուրախ եմ սրա համար, որովհետև եթե ուզում ենք գրականությունը  առաջ տանել, մենք պետք է մեր ժամանակակից հեղինակներին ճանաչենք:

- Առանց կարդալու ինչպե՞ս իմանալ՝ գիրքն արժեքավոր է թե ոչ: 

-Եթե դու ծանոթ չլինես այդ հեղինակին, նրա կյանքին, դու առանց կարդալու չես կարող ասել՝ արժեքավոր է  այն, թե ոչ: Գերմանացի մի փիլիսոփա ասում էր. «Մարդ իր ամբողջ կյանքի ընթացքում պետք է հինգ գիրք կարդա, բայց այդ հինգ գիրքը գտնելու  համար նա առնվազն  հինգ հազար կտոր գիրք պետք է կարդա: Այսինքն, դա նշանակում է՝ ամբողջ կյանքում ես կարդում եմ, որպեսզի գտնեմ այն գրքերը, որոնք ինձ համար են: Ամեն գիրք բացում է իր աշխարհը: Տարիքի հետ էլ  փոխվում են հետաքրքրությունները: Այն, ինչ հետաքրքրում էր պատանի հասակում, հասուն տարիքում կարող է էլ չկարդաս: Դրա համար բաց մի թողեք  հնարավորությունը, որպեսզի չափսոսեք, որ ժամանակին այդ գիրքը  ձեզ կարող էր տալ ամենանվիրական, ամենացանկալի զգացումները, բայց բաց եք թողել: Պարույր Սևակն ասում էր, որ գիրք կարդում են մատիտը ձեռքին: Ամեն գրքից ես դուրս եմ բերում մի հետաքրքիր միտք, ոչինչ որ ամբողջ գիրքն ինձ ոչինչ չասաց, բայց եթե ամբողջ գրքից ես մի նախադասություն դուրս բերեցի, որը ինձ համար է գրված, ես արդեն շահել եմ կյանքում՝ սա  է գրականության դերն ու նշանակությունը:

-Ինչպե՞ս կանցկացնեիք դասերը, որ աշակերտների մեջ սեր  և հետաքրքրություն առաջանա:

-Միայն ընթերցանությամբ: Ուրիշ ոչ մի ձևով գրականություն չես անցնի: Գրականությունը նախատեսված է ընթերցելու համար: Ես կուզեի ունենալ այդ ժամանակը և դասարանում կարդալ, միայն կարդալ: Եվ ես կուզեի, որ ամեն ընթերցանությունից հետո իմ աշակերտն ինձ ասեր, որ այս տողը նա հասկացավ, այս բառը սիրեց, այս տողը հավանեց, իսկվերջում էլ ասի, որ սիրեց հեղինակին:

Ճիշտն ասած, նյութը կարդալուց հետո շատ զարմացած, մի քիչ էլ մտահոգված եմ: Անի ջան, իհարկե դու պատմել ես սովորական գյուղի ինչ-որ պատմություն, բայց առանց հետևանքների մասին մտածելու:

Նախ, եթե նյութդ կոնկրետ գյուղի է վերաբերվում, կխնդրեի նշեիր, որովհետև բոլոր գյուղերում չէ ներկայացրածդ վիճակը: 17.am-ի հիմնական ընթերցողները և թղթակիցները գյուղի երեխաներ են,  երեխաներ, որոնք շատ մեծ դժվարությամբ են ինտեգրվում հասարակությանը: Մենք փորձում ենք մեր գրած հոդվածներով երեխաներին ու երիտասարդներին ոգևորել, որ ապրեն ու արարեն իրենց գյուղում ու ինչ դժվարության էլ հանդիպեն, չհիասթափվեն ու միշտ ձգտում ունենան հասնելու իրենց նպատակին:

Եվ հետո, գյուղում ապրող և ինչ-որ բաներից հետ մնացողը ընդհանրապես մեղավոր չէ նույն սրճարանից ու ռեստորանից օգտվելու համար: Ինչպես ասում ես, ամեն քայլափոխիդ սուպերմարկետների փոխարեն բանջարանոցներ են: Իսկ երբ դու քաղաքում նույն սուպերմարկետից բանջարեղեն ես գնում, երբևէ մտածո՞ւմ ես դա ինչ ճանապարհով է հասել քաղաք:

Եվ վերջում, գյուղում ապրելը անհետաքրքիր է նրանց համար, ովքեր գրեթե չեն եղել գյուղում: Եթե ապրողներից հարցնենք, նրանք մեծ հաճույքով ապրում ու արարում են և ամեն օր փորձում ինչ-որ կերպ հետաքրքիր դարձնել իրենց առօրյան: