Սովորական դպրոցական օր էր, երբ դասարանի աղջիկներով որոշեցինք իջնել գրադարան: Վերջերս հաճախ ենք այնտեղ լինում։ Մի քանի գիրք ընտրեցինք, բայց ավելի շատ կենտրոնացանք Վարդգես Քալանթարյանի և Մուշեղ Բաղդասարյանի «Կորած օրագիրը» ստեղծագործության վրա։ Մեկ գիրք ու 5 աղջիկ։ Ի վերջո որոշեցինք, թե ով կսկսի այն կարդալ, ու երբ կհասնի մյուսներիս։ Վերջապես եկավ կարդալու իմ հերթը: Երկուշաբթի օրը ընկերուհիս գիրքը բերեց դպրոց։ Մի կերպ եմ դիմացել այդ տանջալից 7 դասաժամերը, կարդալու ցանկությունս մեծ էր։ Վերջապես տանն եմ, իսկ գիրքը՝ ձեռքումս։ Սկսեցի կարդալ, այնքան էի տարված գրքով, որ ժամանակի թռիչքը չնկատեցի։ Գրքի հերոսները 10-րդ դասարանի աշակերտներ են, սովորում են ավարտական դասարանում։ Այնքան հետաքրքիր է գրված սյուժեն, ու այնպես լավ են զարգանում իրադարձությունները, որ գրքից կտրվելն անհնար էր։ Գրքի հերոսներից ամենաշատն ինձ հուզեց Անահիտի պատմությունը, քանի որ նրա մայրը մահամերձ էր, բավական ժամանակ էր՝ անկողնային հիվանդ էր։

Եթե դեռ չես կարդացել այս գիրքն ու ունես ցանկություն, ապա շտապիր գրադարան ու ձեռք բեր այս գանձը։

Երբ դու գնացիր կամ քեզ տարան ծառայության, ես 16 տարեկան էի։ Իմ աչքին դու արդեն այնքան մեծ էիր, հասուն։ Արդեն 18 տարեկան. ա՛յ, տարիք եմ ասել, է՜։ Չափահաս է, իր գլխի տեր, տղան այնքան է մեծացել՝ արդեն բանակ է գնում։ Դու ինձ համար մեծ էիր, քանի դեռ ես ինքս 18 տարեկան չէի դարձել։ Դու չգիտեիր, որ քո 18-ից ես վախենում էի, իսկ իմ 18-ում ես դեռ չեմ կարողանում հասկանալ՝ վանիլայի՞ն պաղպաղակ եմ սիրում ես, թե՞ շոկոլադե։ Քո 18-ում դու արդեն զենքի ծանրությանն էիր վարժվել։

Ինձնից լավ ես հիշում, երևի, այն օրը, երբ իմացար, թե որտեղ ես ծառայելու։ Առաջինը ինձ էիր զանգել, դու ես ասել. դե, ծնողներդ էդտեղ էին, իսկ հաջորդ կարևոր մարդը կարծես թե ես էի։ Թեյիս մեջ շաքարավազը դեռ չէր հալվել, երբ ասացիր: Գիտեի՝ Արցախ։ Ես էլ գիտեի, բայց էդ ո՞վ էր ականջիս շշնջացել, որտե՞ղ էի կարդացել՝ չգիտեմ, չեմ հիշում, բայց գիտեի։ Թեյս չհասցրեց սառչել, երբ ես վերջնական հարմարվել էի տարածությանն ու հեռու լինելուդ։

Օրերն անցում էին, կամ մենք էինք մի կերպ անցկացնում, երբեմն վազում էին, չէինք հասցնում, բայց արդեն մեկ տարվա ծառայող էիր: Հիշո՞ւմ ես, ասում էիր՝ էլ «մալադոյ» չեմ, սերժանտ եմ, սերժա՛նտ, կպատկերացնեի՞ր։ Մտքումս ասում էի՝ հա, չես հավատա, բայց կպատկերացնեի. չգիտեմ՝ ո՞ւմ կտավում էի տեսել, ո՞ր հեղինակի տողերում էի կարդացել, որ այդքան շոշափելի պատկերացնում էի։ Մի տեսեք՝ տղան այնքան է մեծացել, որ սերժանտ է ստացել, վաստակել, դարձել։

Մինչ դու բանակում էիր, ես կրկնվող օրեր քիչ եմ ունեցել. դրանք պարապմունքներիս օրերն էին, իսկ դու ամեն օր նույնն էիր ապրում գրեթե, դեժավյուները սովորական օրերդ էին արդեն։ Քո գնալուց հետո ես հայոց լեզվի հետ ավելի երկար էի մնում իմ սենյակում։ Ասել էիր՝ քիչ «ստեղ-ընդեղ» կգնաս, ուշադիր կլինես։ Լինում էի։ Մինչ դու կեսօրդ շարային հրապարակում էիր անցկացնում, ես հասցրի ի վերջո «հախճապակի» բառը ճիշտ գրել սովորել, դերբայական դարձվածքը գտնել, կետադրել։ Ես հասցրի անձնագիր ստանալ, գործերս տանել համալսարան, 3 քննություն տալ ու ընդունվել, հասցրի ևս երկու անգամ դիտել «Փախուստ Շոուշենկից» ֆիլմը, իսկ դու ամեն օր նույն շարայինին ու կրակայինին էիր գնում։ Սեպտեմբերին ես առաջին անգամ ինձ ուսանող զգացի։ Դու, երևի, հերթական պարապմունքդ էիր անցկացնում։

Իմ կյանքում փոփոխություններն ամեն օր էին կատարվում։ Զգում էի, որ խոսելիս ավելի շատ էի ես պատմում, իսկ դու միշտ՝ դե, ոնց գիտես, նույնը։ Էլի, նորից, կրկին։

Բան չմնաց գալուդ: Արդեն 20 տարեկան ես, իսկ ես այնքան եմ, որքան դու գնում էիր։ Տեսա՞ք՝ տղան այնքան է մեծացել, որ արդեն պարտքը կատարած տուն է գալիս։ Իմ կողքով էլ 2 տարին հենց այնպես չի անցել, այնքան եմ մեծացել, որ համալսարանում դասերս ավարտելուց հետո ինքնուրույն գալու եմ քեզ դիմավորելու։

Երևի մեկ շաբաթ առաջ էր։ Սովորական երեկո էր, նստած դասերն էինք անում, երբ հանկարծ «լույսերը տարան»։ Մտածեցինք, թե վթար է եղել, և այդ պատճառով են լույսերը տարել։ Բայց այդ անլույս իրավիճակը մի փոքր երկար տևեց։ Դուրս եկանք և տեսանք, որ գյուղում ընդհանրապես լույս չկա, և այնքան ձյուն էր եկել, որ գյուղը ծածկվել էր սպիտակով։ Սա այն եզակի օրերից էր, որ դասերը կիսատ թողած՝ ամբողջ տնով մոմ էինք ման գալիս։ Գտանք… Եվ մեր գտած մոմն այնքան փոքր էր, որ տասնհինգ րոպեից հետո նորից մոմի որոնումների մեջ էինք։ Այս անգամ մոմ չգտանք։ Տատիկը, հիշելով իր ապրած մութ ու ցուրտ օրերը և օգտվելով մթությունից, պատմում էր, որ իրենք մոմ չլինելու դեպքում հին վառած մոմերը հալեցնում էին, հաստ թել էին դնում մեջտեղում և նոր մոմ ստանում։ Մենք էլ որոշեցինք նույնն անել։ Իհարկե, շատ լավ չստացվեց, բայց ամեն դեպքում՝ այն լույս էր տալիս։ Այդ լույսի տակ մենք հասցրինք տնայինները գրել, իսկ չսովորած դասերն այդպես էլ մնացին չսովորած։

Երբ սեղանին այլևս գիրք ու տետր չկար, ամենքս նստեցինք մի անկյունում ու սկսեցինք խոսել։ Ես ու եղբայրս հարցեր էինք տալիս տատիկին, թե ինչ էին անում երեկոյան ժամերին, ինչպես էին հասցնում դաս կամ որևէ գործ անել։ Տատիկս առանց շտապելու պատասխանում էր բոլոր հարցերին, պատմում էր հետաքրքիր պատմություններ։ Այդ մթությունից և անգործ վիճակից բոլորիս քունն սկսեց տանել։ Պառկեցինք քնելու։

Ինչպես միշտ, բոլորը քնել էին՝ բացի ինձնից։ Սովորականի պես մտքումս վերլուծում էի օրս։ Եվ ինձ համար հասկանալի դարձավ մի պարզ բան, որ նախկինում մութ ու ցուրտ տարիների մասին պատմություններին մեր սերնդի բոլոր ներկայացուցիչները թերահավատորեն էին մոտենում։ Մեզ պետք էր ընդամենը մի այդպիսի առիթ, որպեսզի մենք էլ հասկանայինք, թե ինչ ճանապարհ են անցել մեր տատիկները, պապիկները, ծնողները և արդեն մենք։

Անսպասելի գրավորը

Մի օր անսպասելի իմացանք, որ ռուսաց լեզվից պետք է գրավոր գրենք։ Մենք չէինք նախապատրաստվել։ Միակ բանը, որ մեզ կփրկեր, արտագրելն էր։ Բայց այս անգամ ոչ թե իրարից էինք արտագրում, այլ գրքից։ Բոլորը չէ, որ գիրք ունեին։ Եվ երրորդ շարքից մեկը գիրք ուզեց ինձանից։ Ես, իհարկե, տվեցի, որովհետև այն նրանց ավելի էր պետք, քան ինձ։ Բայց ես չգիտեի, որ գիրքս կգնա ճամփորդության ամբողջ երրորդ շարքով։ Լավ է, որ այդ շարքը նեղ է, և արանքով ուսուցիչները չեն քայլում սովորաբար։ Գիտեի, որ գրքիս կազմը կպատռվի, բայց ուշադրություն չդարձրի դրան։ Ուսուցչուհին դասի ընթացքում պարբերաբար վեր էր կենում և քայլում էր շարքերի միջով։ Դե, ինչպես միշտ, բացի երրորդ շարքից։ Բայց․․․ Նա արդեն մոտեցել էր երրորդ շարքին և ուզում էր անցնել այդ նեղ հատվածով։ Քիչ էր մնում սիրտս կանգներ։ Բայց տագնապս իզուր էր, քանի որ դասարանցիներս ամեն ինչի են պատրաստ գնահատականի համար։ Մեկը գրիչը «հանկարծակի» գցեց գետնին և կռացավ, որ վերցնի, մյուսն էլ կռացավ, որ «կապի» կոշիկի կապերը, որոնք իրականում չկային։

Լուսինե Ալեքսանյան, 13 տ․

***

Իմ տանջանքները

Ինչ տեղափոխվել ենք ավագ դպրոց, հանգիստ չեն թողնում մեզ, տանջում են։ Ուսուցիչների խոսակցության հիմնական թեման է․ «Մոռացե՛ք այն, թե ինչ էիք անում և ինչպես էիք սովորում ձեր դպրոցներում, այս տարվանից պետք է ոչինչ բաց չթողնեք, որովհետև ամեն կիսամյակի վերջում քննություն եք հանձնելու ամբողջ անցածի վերաբերյալ»։

Այս ամենը տանջանք է։ Ես արդեն հանձնել եմ առաջին կիսամյակի ստուգարքները, բայց դեռ առջևում են երկրորդ կիսամյակինը։ Ոչինչ չեմ հասցնում անել, ամբողջովին թաղվում եմ գրքերի մեջ և ոչ թե վերհիշում անցածը, այլ սովորում, քանի որ առանց դրա չեմ կարող հանձնել ստուգարքը։ Ցավոք, մինչև ստուգարքները բավարար չափով չենք սովորում, որ կարողանանք պատասխանել այդ անտանելի հարցաշարերին։ Իսկ ամենազայրացուցիչն այն է, որ իմ ավագ դպրոցում ոչ թե միայն մեր հոսքերին վերաբերող առարկաներից ենք ստուգարք հանձնում, այլ բոլոր առարկաներից։

Նանե Աբելյան, 15 տ․

***

Փաստի առաջ

Կիսամյակի վերջում ես ծանր հիվանդացել էի և երկու-երեք շաբաթ բացակայեցի դպրոցից։ Բացակայել էի նաև կենսաբանության կիսամյակային գրավորից։ Վերջին տարիների ընթացքում ես ընտելացել եմ այն փաստին, որ միշտ կարելի է արտագրել գրքից կամ դասընկերներից ու չսովորել դասերը։ Այդպես էի ես վերաբերվում նաև կենսաբանությանը։ Եվ այդ առարկայից ընդհանրապես ոչ մի բան չգիտեի։ Եվ ահա, ես կանգնել եմ տխուր փաստի առջև, որ պետք է մեն-մենակ ուսուցչի առջև նստած՝ գրեի գրավորը, որն ինձ համար բարդությամբ չէր զիջում չինական կամ ճապոնական հիերոգլիֆներին։

Այդ օրը շատ էր ուրախացել մայրս։ Նա արդեն վաղուց էր պնդում, որ պետք է սովորել, և որ արտագրելով ես հեռու չեմ գնա։ Այս անգամ նա համոզված էր, որ «երկուս» եմ ստանալու, և դա ընդմիշտ ինձ դաս կլինի։

Գրավորիս նախօրեն ես անցկացրի տագնապի մեջ։ Փորձեցի կարդալ դասագիրքը և սովորել մեկ օրում այն ամենը, ինչ պետք է սովորեի կես տարում։ Ես առաջին անգամ էի բացում դասագիրքը, և բոլոր թեմաները սովորելու միտքը, իհարկե, ձախողվեց։ Իսկ գիշերը չէի կարողանում քնել։ Երազումս տեսնում էի ուսուցչուհուս ինձ «երկուս» դնելուց, քառորդիս «երկուս» փակվելը և այլն․․․

Պատկերացրեք իմ ուրախությունը, երբ տուն վերադառնալով մայրիկիս հայտնեցի, որ ստացել եմ 8 բալ․․․ Երևի թե պարտադիր չէ նշել, որ ինձ ուսուցչուհիս էր օգնել։

Ալեքսանդր Սարգսյան, 13 տ․

***

Երեքշաբաթյա ակցիա

-Գա՛յ, իմացա՞ր վարժարանի՝ քո դեմ հնարած նոր օրենքի մասին։

-Իմ դե՞մ։

-Հա՛։ Գա՛յ ջան, արդեն ստիպված ես լինելու առավոտը 8․30 արթնանալու փոխարեն ուղիղ ութին արթնանալ և 9․15 վարժարան մտնելու փոխարեն ամենաուշը 8․50 վարժարանում լինել, քանի որ ուղիղ իննին՝ զանգից հետո, վարժարանի դռները փակվելու են, ու եթե ուշանաս, ստիպված կլինես 45 րոպե դրսում սառել ու մի ժամ էլ բացական կունենաս։

Այս յուրահատուկ նորությունը լսելուց հետո ամբողջ մարմնովս մի սարսուռ անցավ։ Պատկերացրի, որ առավոտյան ժամը ութին պետք է արթնանամ, հագնվեմ ու դասի գնամ․․․

Չնայած, որ առավոտյան չափից շատ է քունս տանում, քնում եմ մինչև 8․30, հագնվելուց հետո էլ օրոր-շորոր լինելով քայլում եմ դեպի վարժարան։ Ու բացի այդ էլ, եթե առաջին ժամի դասը սովորած չեմ լինում, դա էլ առիթ է հանդիսանում երկրորդ դասից դպրոց գնալու։

Երեք շաբաթ գործեց օրենքը։ Այդ երեք շաբաթվա ընթացքում, երբ տնօրենն առաջին ժամին դասարան էր մտնում, տեսնում էր, որ դասին ամենաշատը տասը աշակերտ է ներկա։ Հիմա արդեն այդ օրենքը չի գործում, բայց սովորությունը դեռ մնում է։ Երբ դասղեկը հարցնում է, թե ինչու առաջին ժամին չենք եղել, բոլորս միաբերան պատասխանում ենք․

-Վարժարանի դռները փակ էին։

Գայանե Մարտիրոսյան, 15 տ․

***

Էլի՞ հրդեհ է

Մեր դպրոցում ամեն ամիս տագնապի ազդանշան է լինում։ Դա նրա համար են անում, որ հրդեհի դեպքում երեխաները կարողանան կողմնորոշվել, թե ինչ անեն։ Երբ տագնապի ազդանշանը հնչում է, և մենք դուրս ենք վազում դպրոցից, անպայման ինչ-որ մեկը գոչում է․

-Ուռա՜, ազատությո՜ւն։

Լինում են այնպիսիք, որ շատ են վախենում, թե դպրոցը կարող է իսկապես այրվել։ Մյուսներն էլ կանգնում, այսուայնկողմ են նայում, իրար հետ զրուցում։ Ինչ-որ մեկի վրա էլ ուսուցչուհին բարկանում է, որ տագնապի ընթացքում պայուսակով է դուրս վազել դպրոցից։ Մի խոսքով, տագնապը զվարճալի երևույթ է մեր դպրոցում։

Մերի Վարդանյան, 11 տ․

2011 թվական

Հիշում եմ, որ ժամանակին մենք ձկներ էինք պահում: Միջանցքում կար մի ակվարիում, որի մեջ փոքրիկ ձկնիկներ էին: Ու վերջ: Չեմ հիշում, թե երբվանից էինք մենք ձկներ պահում: Բայց դրանք իմ առաջին կենդանիներն էին: Ես շատ էի սիրում կերակրել ձկներին և հետևել նրանց ուտելու ընթացքին:

-Հերիք ա կերակրեք, ձկներն արդեն կուշտ են,- ասում էին ծնողներս:

Մի օր եղբայրս ու հայրիկը գնացին շուկա և այնտեղից չինական գորտ բերեցին: Այդ գորտը սպիտակ էր և տարօրինակ տեսք ուներ: Մի քանի շաբաթվա ընթացքում մենք նկատում էինք, որ ձկները քչանում են, իսկ գորտը գիրանում էր: Արդեն ձկների կեսից շատը պակասել էր: Հերթական ձկնիկի անհետացումից հետո մտածում էինք՝ ինչ անել գորտի հետ: Հայրիկը զայրացավ և գորտին գցեց զուգարանակոնքի մեջ: Մենք երկար ծիծաղում էինք: Հետո ես հարցրի.

-Բա գորտին ի՞նչ ա լինելու:

-«Կանալիզացիայում» կապրի,- ասացին հայրիկն ու եղբայրս:

Հետո հայրիկը նոր ձկներ գնեց: Որոշ ժամանակ անց մենք հոգնեցինք ձկներ պահելուց, և հայրիկը նրանց կենդանիների խանութ տարավ:

Իսկ 2009 թվականին մենք կրիա գնեցինք, որովհետև Արամը (եղբայրս) գերազանց ավարտել էր 2-րդ դասարանը և ուզում էր կրիա պահել: Կրիան երկկենցաղ էր: Դրա համար էլ ակվարիումի մեջ մի քիչ ջուր ու ավազ լցրեցինք և նրան դրեցինք մեջը: Հետո նրա համար բակից մեծ քար գտանք: Ես և եղբայրս կրիային անվանեցինք Կրյոշ (իսկ ինչպե՞ս կարելի էր ավելի լավ անուն հորինել կրիայի համար): Այդ տարի ամռանը մենք կրիային իջեցնում էինք բակ: Իմացանք, որ խոտ էլ է ուտում: Ես ու Արամը նրան դնում էինք բազմոցի վրա, որ բարձրանար: Դնում էինք մեջքի վրա, որ հետ շրջվեր ու ասում էինք, որ նրան տարբեր հնարքներ ենք սովորեցնում: Շատ ուրախ էինք անցկացնում ժամանակը՝ տեսնելով, թե մեր կրիան ինչ լավ է ընտելանում:

Իսկ ձմռանը նա երկարատև քուն մտավ: Այդպես մենք նրան 6 տարի խնամեցինք: Բայց վեց տարի անց մենք արդեն հոգնել էինք նրան խնամելուց: Ակվարիումի ջուրը շաբաթներով չէինք փոխում: Չէինք կերակրում: Հետո մենք որոշեցինք, որ հերիք է նրան տանջել: Կրյոշին տարանք շուկա և վաճառեցինք տիրոջը:

Մենք էլ ոչ մի կենդանի չպահեցինք:

Երբ ես փոքր էի, երազում էի շուն ունենալ: Հիշում եմ, որ մենք նույնիսկ գնացել էինք վերնիսաժ՝ շներին նայելու: Մի խելացի շուն տեսանք, որը լպստեց և հոտ քաշեց իմ կոշիկներից:

-Իմ հոտը կհիշի, չէ՞,- հարցրի ես:

Որոշել էի, որ այդ շանը պիտի գնենք:

Բայց ծնողներս ինձ չէին թողնում շուն պահել: Երբ հարցնում էի՝ ինչու, նրանք պատասխանում էին, որ պապիկը չի սիրում կենդանիներ, ու հետո, այդ շունը մի օր կսատկի: Ծնողներիս կարծիքով, ես դեռ փոքր էի այդպիսի պատասխանատվություն կրելու համար:

Մտածում էի՝ կարելի է պուդել պահել: Իսկ երբ ես պուդել տեսա ու իմացա, թե ինչ աշխույժ ու ագրեսիվ է, փոշմանեցի:

Շուն ունենալու պատմությունը շատ հին է ու երկար: Ես վաղուց մոռացել էի այդ երազանքի մասին:

Հիմա ես ավելի շատ ուզում եմ կատու ունենալ: Կատուն հանգստացնում է նյարդերը: Չնայած, ես չեմ սիրում կպնել կենդանիներին: Չնայած, իմ կարծիքով, կատուները եսասեր են, հավատարիմ չեն ու մտածում են միայն լավ տիրոջ, տաք վերմակի ու համեղ նախաճաշի մասին:

Կենդանիների հետ կապված միակ բանը, որ մինչև հիմա երազում եմ՝ կյանքում գոնե մի անգամ ձի նստելն է: Գիտե՞ք՝ երբ սկսվեց իմ սերը ձիերի հանդեպ: Ես մոտ 6 տարեկան էի:

-Մամ, ես ինչի՞ տարի եմ ծնվել,- հարցրի ես:

-Ձիու: Ավելի շուտ՝ ծովային ձիու:

Ես այդ ժամանակ ծովառյուծի պատկերացրի: Բայց հետո իմացա, թե ինչ է ծովային ձին:

11 տարեկանում կարդացի «Երեք հրացանակիրները» ու ես էլ ուզեցի ունենալ դ’Արտանյանի՝ ամբողջությամբ սև, ճակատին սպիտակ աստղաձև նշանով ձիուց:

Իսկ եթե ճիշտն ասեմ՝ ես չգիտեմ, թե կոնկրետ երբվանից սկսվեց իմ սերը ձիերի հանդեպ:

2016 թվականին Աղվերանի մեդիա ճամբարում ես մասնակցեցի Նուշիկի ու իր ձիու մասին ֆիլմի նկարահանմանը: Նուշիկը պատմում էր իր ձիերի մասին: Տեսա, թե ինպես էր ձին հասկանում իր տիրոջը: Իմացա, թե ինչ խելացի կենդանիներ են ձիերը: Նուշիկը խոստացավ, որ նկարահանումներից հետո ամեն մեկս հերթով կնստենք ձիու վրա: Ես շատ ուրախացա: Իմ երազանքը կկատարվեր:

Բայց իրադարձություններն այնպես դասավորվեցին, որ մենք շուտ գնացինք և չնստեցինք ձիու վրա:

Հուսով եմ՝ այս տարի կկատարվի իմ երազանքը, որովհետև որոշել եմ ամռանը ձիարշավի դասերի գնալ: