Կրակ, ծուխ, խարույկի մեջ եփված կարտոֆիլ, կիթառի մեղմ հնչյուններ, ցուրտ, ջերմություն  և գիշերային երկար  ու անվերջանալի զրույցներ, քննարկումներ, պատմություններ: Զրույցներ ազգային ինքնագիտակցության, ինքնաճանաչման, երգ ու պարի, բանահյուսության, մշակույթի, արվեստի, ավանդույթների մասին…

Գյումրու ՄԷԿ ՀԿ-ն ` ՀՀ մշակույթի նախարարության աջակցությամբ և Քանդակագործության ազգային պարկ թանգարանի մասնակցությամբ սեպտեմբերի 24-26-ը կազմակերպել էր «Ես եմ Սասնա ծուռը» հանրապետական մրցույթ-փառատոնը:            Փառատոնի նպատակն էր` պրոպագանդել ազգային մշակույթն ու արվեստը, նպաստել «Սասնա ծռեր» Էպոսի ավելի լայն ճանաչմանը: Փառատոնին մասնակցում էին շուրջ 40 երիտասարդներ Հայաստանի բոլոր մարզերից՝ բացառությամբ Սյունիքի և Արցախի: Նրանք եկել էին ներկայացնելու իրենց աշխատանքները՝ նվիրված էպոսի այս կամ այն ճյուղին կամ դիպվածին: Մասնակիցները յուրովի փորձել էին ներկայացնել  իրենց «Սասնա ծռին» արվեստի տարբեր ոլորտներում. երգ, պար, ասմունք, արձակ, չափածո, քանդակ, նկարչություն և այլն: Մասնակիցներից շատերը էպոսին տվել էին ժամանակակից շեշտեր՝ իրենց աշխատանքներում արտացոլելով արդի միտումները: Դա են վկայում աբստրակտ նկարչական աշխատանքներն ու քանդակները, ռեփ կատարումը, էսսեները և այլն: Մասնակիցներին հանձնարարված էր իրենց հետ բերել իրենց մանկության՝ Դավթի թուրը: Քանի որ ես էլ էի մասնակցում ծրագրին, հետս տարել էի իմ Դավթի թուրը: Ու չնայած եղածներից ամենապարզն էր, բայց, ըստ իս, ամենազորավորն էր, քանի որ հզոր թրերով բոլորը կարող են հաղթել, իսկ պարզ թրերով` միայն Դավիթները: Մրցույթի նպատակներից էր նաև մասնակիցներին հասցնել այն գիտակցությանը, որ էպոսում և ազգային-մշակութային կյանքում ձևերի մեջ չպետք է փնտրել արժեքները, այլ բովանդակության ու գծերի: Մենք՝ մասնակիցներս, Գյումրու Հաղթանականի զբոսայգու քանդակների պուրակում՝ ծառի վրա, ամրացրեցինք մեր թրերը՝ այն հավատով, որ ամեն տարի այդտեղ պիտի նոր թրեր ավելանան՝ Դավիթների ու Խանդութների թրեր:

Միջոցառման ընթացքում ծրագրի  կամավորների օգնությամբ ծանոթացանք և խաղացինք էպոսում տեղ գտած խաղերը: Այդ թվում՝  հոլախաղ, գոմշակռիվ, լախտախաղ, չլիկ-դաստա, գուրզ նետել և այլն:

Հանդիպում ունեցանք նաև նկարիչ Արարատ Սարգսյանի հետ, ով հավաքել էր Սասնա ծռերը Գյումրվա բարբառով, կավի վրա հետաքրքիր նկարազարդումներ էր արել իր՝ ձեռքով պատրաստված կաղապարների միջոցով, և հրատարակել էր Սասնա ծռերի ևս մեկ պատում: Մեզ այցելեց նաև սցենարիստ, դրամատուրգ Արթուր Էդարը, ով լսեց մեր էսսեները և խորհուրդներ տվեց:

Ներկայացրեցինք մեր աշխատանքները, լսվեցինք ու լսեցինք, ունեցանք տարբեր սեմինարներ, ֆլեշմոբ արեցինք Գյումրիում դեպի Մայր Հայաստան արձանի բարձունքը, մեծ խարույկ վառեցինք: Ահավոր քամի էր ու կրակի բոցերը տարածվում էին օդի մեջ՝ իրենց մեջ ամփոփելով մեր ամենանվիրական երազանքներն ու նպատակները: Դա պարզապես խարույկ չէր: Այդպիսի կրակ կար նաև մեր հոգում: Օդապարիկների վրա գրեցինք Հայաստանի բոլոր մարզերի և Արցախի անունները, երազանք պահեցինք ու բաց թողեցինք երկինք: Այդ օրը ես առաջին անգամ հորաքույր դարձա: Ու մի օդապարիկ էլ իմ Արևիկի համար բաց թողեցինք: Ու չնայած օրը ահավոր քամոտ էր, օդապարիկներից շատերն էլ պատռվել էին, բայց օդ բարձրացան: Հատկապես գեղեցիկ էր Արևիկի օդապարիկի վեր բարձրանալը: Այն մի մասից պատռվել էր, մի քիչ վառվել, հետո մի պահ կպել էր ծառի ճյուղին ու մնացել, բայց մենք բոլորս հավատում էինք, որ այն կբարձրանա: Այո՛, հատկապես այդ մեկը՝ Արևիկինը: Մենք հավատում էինք ու խնդրում և… եղավ: Ահավոր գիժ ու խելառ զգացողություններով պահեր էին: Կյանքում միշտ այդպես է, եթե անկեղծ հավատում ես, ապա երազանքդ իրականություն է դառնում: Այնուհետև վերադարձանք ճամբար ազգային երգ ու պարով, հայրենասիրական բացականչություններով:

Մեր բոլոր միջոցառումներին ակտիվ կերպով մասնակցում էին գյումրեցի երիտասարդները, իսկ գիշերներն անցկացնում էինք խարույկի շուրջը՝ տեղի բնակիչների ընկերակցությամբ, ովքեր անսահման հոգատարություն էին ցուցաբերում մեր նկատմամբ: Ճամբարային բանակումի ամբողջ ընթացքում մեզ հետ էին ՀՀ ոստիկանության, ԱԻՆ, շտապօգնության և հրշեջ ծառայության աշխատակիցները, ովքեր հավատարիմ կերպով հսկում էին ճամբարի անվտանգ ընթացքը: Այդպիսի պահերին իսկապես վստահություն ես զգում երկրիդ, պետականության հանդեպ: Իսկ դա շատ կարևոր և հաճելի զգացում է:

Միջոցառման ավարտին ծրագրի ղեկավար Արթուր Գևորգյանն ասաց, որ մենք գուցե այդքան էլ չգիտակցեցինք այն կարևորությունը, որ թողեցինք Գյումրի քաղաքի մշակութային կյանքում, բայց դա իրոք մեծ էր: Մշակութային մթնոլորտ քաղաքում ստեղծվում է հենց այսպիսի միջոցառումների շնորհիվ:

Գյումրին սիրեց մեզ, մենք էլ՝ Գյումրիին: Մեզնից յուրաքանչյուրը մի մասնիկ թողեց իրենից այնտեղ և մի մասնիկ էլ իր հետ վերցրեց: Ու այդ մասնիկը միշտ կկապի թե՛ մեզ՝ իրար, թե՛ մեզ՝ քաղաքին:

Հիմա՝ օրեր անց,  շորերի վրա միայն խարույկի ծխի հոտն ու օրերի, հիշողությունների, զրույցների վերհուշն է մնացել,  իսկ ներսում՝ բանականության և էության մեջ, մի շատ կարևոր բան, որ գուցե հիմա այդքան էլ լավ չենք գիտակցում, բայց իր հետքն իսկապես ունեցավ մեր մեջ: Տարիներ հետո այդ հետքը կխոսի մեր մեջ, ու այդ խոսքը շատ բան կասի վաղը:

Մեր արմատը մեր ապագան է

…Էրկանքի քարերը հուշիկ շարժվում էին՝ օդի մեջ թողնելով ցորենի վաստակած բույրը:  Ու հենց այդպես էր սկսվում մեր մանկության հեքիաթը…

Փոքր էինք: Հիշում եմ՝ տատս նստում էր հացատանը՝ երդիկի տակ, և հայ կնոջ հեզությամբ ու սիրով շարժում էր էրկանքի քարերը, ալյուր մաղում: Մենք՝ թոռնիկներս, բոլորվում էինք նրա շուրջը, նստում մի հին կտորի վրա ու.

-Տա՛տ, տա՛տ, հեքիաթ կպատմե՞ս:

-Սասունցի Դավիթը, հա՛, էդ եմ ուզում, է՛դ:

-Հա, տա՛տ, լավ էլի:

-Տատ էն մասը պատմի, որ Դավիթը Մելիքին հաղթում ա:

-Չէ՛, չէ՛, էդ չեմ ուզում: «Ճոչ» Մհերի մասին պատմի:

-Է՜, տո դու ի՞նչ ես հասկանում, ա՛յ Ցռան Վերգո: Տատի՛, դու իմ ասածը պատմի:

- Ցռան Վերգոն դու ես, իմացա՞ր: Ես Դավիթն եմ, Դավիթը…

Տատս սկսում էր իր պատմությունը, և մենք թողնում էինք մեր կռիվները ու կախարդված լսում նրան: Պատահում էր, որ նա մի պահ դադարեցնում էր իր պատմությունը: Մենք շունչներս պահած սպասում էինք, իսկ տատս մի բուռ ցորեն վերցնելով լցնում էր երկանքի կլոր անցքի մեջ ու շարունակում: Նրա մատներին դիպչելով  ցորենը շունչ ու հոգի էր ստանում, դառնում պատմություն, միֆ, առասպել: Հետո երկանքի քարերի տակ աղմուկով պայթում էր մեր հոգու մեջ, լճանում մեր էության ամենանուրբ լարերի վրա, փխրեցնում «հողը»՝ նոր սերմեր ցանելու ակնկալիքով: Ու ցորենի հատիկը հայացած դուրս էր թափվում երկանքի քարերի միջից, բայց…  Վաղ էր. դեռ պետք էր ալյուրը թեփից մաքրել, ու տատս ավելի մեծ եռանդով էր պամում իր պատմությունը: Երբեմն նա իր պատմությանը խառնում էր անծանոթ ու տարօրինակ անուններ, երբեմն Դավիթի պատմությունը դառնում էր  Քյոռ Օղլու կամ ասենք ինչ-որ հին, տոհմական պատմություն, իսկ երբեմն էլ, չգիտես ինչպես և որտեղից, մի հին ասքի հերոս, ով վեհ արժանիքների ու քաջության կրողն էր, ունենում էր մեզնից մեկի անունը: Մենք դրանից մեզ անչափ շոյված էինք զգում, ու մեր մանկական էությունը դառնում էր ամպի չափ հպարտ:

… Տատս ալյուր էր մաղում: Մաղը տատիս ձեռքերի մեջ պար էր գալիս, ու ալյուրը, երդիկի լույսի շողքի վրա նստած, իջնում  էր տաշտի մեջ: Մեկ էլ հանկարծ մեզնից մեկը ոգևորված մատն ուղղում էր դեպի մաղից թափվող ալյուրն ու մեծ հայտնագործողի հպարտությամբ գոռում.

-Խանդութի քողը, նայե՛ք: Խանդութի քողը տատի մաղից ա դուրս գալիս:

Մենք հրաշքի ականատեսի  զարմանքով.

-Հը՜՜՜՜….   աաաաա՜ …. Խանդութի քողը…

Հետո տատս խմոր էր անում՝ ալյուրի մեջ շաղախելով նաև մեր էությունը: Եվ պատմում էր: Պատմում էր «խին-խին պաներ» , նաղլ, մասալա, ու  անպայման գտնվում էր մի հին երգ, որ անընդհատ շրջանակում էր տատիս պատմությունը: Երգ, որ երգել էր հայ գեղջկուհին դաշտերում աշխատելիս: Քամին մտել էր նրա մազերի մեջ, արևը վառել էր նրա բաց ճակատը, ու ցորենի հասկի  հետ ձուլվելով աղջիկը երգ էր դարձել: Երգ, որ երգվել էր հայ գեղջուկի բերանով ՝ վար անելիս: Մաճը խրվել էր հողի մեջ, և հողի սրտից երգ էր հորդել: Դրա համար էլ, արյան կանչով, տատիս այդ երգը շատ խորն էր արձագանքում մեր մեջ:

… Գալիս էր խմորի գնդերն անելու պահը: Գնդերը թռչում էին օդում, գնդերը թռչում էին մեր երևակայության մեջ: Գնդերը մեր արժեքներն էին, որ մարտի էին գնում: Գնդերը գրտնակվում էին  ու դառնում լոշիկներ: Լոշիկը հայ աղջիկ էր, որ նազանքով պար էր բռնում տատիս թևերի վրա: Լոշիկը Ծովինարն էր, Դեղձունն էր, Արմաղանն էր, Խանդութն էր, Գոհարն էր, ու… ու… ես էի:

Օդում մի քանի թռիչք անելուց հետո, լոշիկը նուրբ հենվում էր դաստղունի ուսին: Տատս մատը ջրի մեջ էր թաթախում, ապա դրոշմում լավաշի վրա, հետո բացատրում.

-Էսենց ա կանեմ, որ չփռթընի, հինի թունդիր, էրեցի:

Ասում էր ու դաստղունը հպում թոնրի շիկացած շրթին:

Պապս, որ մինչ այդ հացատան դռանը նստած մեզ համար Թուր Կեծակի էր   սարքում, տատիս ի պատասխան ասաց.

- Կարևորըն հեքիաթըն չփռթնի, հինի թունդիր էրեցի, հեքիաթըն…

- Հեքիաթըն կրակից չի վախենա, եթե լավ հեքիաթ ա: Էտի խո խաց չի, որ մե անգամ ուտես` խլսի: Մե անգամ, որ կուտես` հա կուտես, կխասկնա՞ս,- բացատրեց ինձ տատս՝ հայ կնոջ մեծ իմաստությամբ:

- Խա, խաց չի, ճիշտ ա կասի, ճժեր,- շարունակեց տատիս միտքը պապս,- խացի նման կակուղ ա, խացի խամ-խոտ ունի, բայց  էտա թունդիրի մեջըն, որ կմտնի, մըտեն կէթա, որ խաց ա, կըտառնա  կավի նման. ինչքան կըրակըն շատ կըլնի, էնքան կըպնդընա: Չարի կըրակի ձեռըն ա՝ քյար ա, հենց տուս էկավ, էլի կտառնա լոշ…

Ու մինչ այսպես երկար զրուցում էինք, թոնրից հատ-հատ դուրս էր գալիս լավաշը, փշրվում, դառնում «չոբանի բուռում», հետո՝ բոքոնը, ճմուռը, գաթան, պատմությունը, առասպելը, արմատը…

Տարիներ են անցել այդ օրերից: Էությանս մեջ հասկը լավաշ է դարձել: Հիմա ավելի լավ եմ հասկանում անցյալի պատկերների խորհուրդը,  սրտիս մեջ ավելի խորն եմ զգում արմատի զարկերակը: Ու չնայած հոսանքը դեպի համաշխարհայինն է տանում, բայց այդ համաշխարհայինի քո իրական բաժինը արմատն է՝ քո արմատը: Եվ երջանիկ են նրանք, ովքեր ապրում են այդ արմատին մոտ:

Այո՛, այդ օրերից շատ տարիներ են անցել: Տատս ու պապս ծերացել են:Հացատունն էլ փլվել է: Էլ թոնրի մեջ լավաշ չենք թխում, բայց տատս էլի հեքիաթ է պատմում, հեքիաթ՝ իրական հերոսների ու արժեքների մասին: Եվ ամեն անգամ տատիս ասքը վերջանում է այս նույն նախադասությամբ. «Բալե՛ս, քեզի պըտի խաց թխել սովըրցնեմ: Բա ամոթ չի՞ չհիմընաս…»:

- Հա, տա՛տ ջան, ճիշտ ես ասում, բա ամոթ չի չհիմնանք…

Ինձ ամենից շատ հուզում է այն հարցը, որ Թալինում գտնվող հակակարկտային կայանքը կառուցվել է քաղաքի արևելքում՝ տների մոտ: Այդ շրջանում բնակվող բնակիչները դժգոհում են, որ կայանը կառուցվել է իրենց տներին շատ մոտ: Կայանն աշխատում է 24 ժամ: Այս կայանը օգնում է այն ժամանակ, երբ մռայլ կարկտաբեր ամպերը հավաքվում են, և բերքին վտանգ է սպառնում: Այդ ժամանակ կայանը սկսում է ավտոմատ ձևով կրակել և ամպերը ցրել: Սակայն շատ դեպքեր են եղել, երբ այդ կրակոցները չեն օգնել, և ամբողջ բերքը վնասվել է: Այդ կրակոցները լսվում են բարձր և երբեմն բնակիչներին թվում է, թե երկրաշարժ է կամ պատերազմ, և վախենում են: Երեխաները կրակոցների ժամանակ դուրս չեն գալիս իրենց տներից: Մի անգամ ես հարցրել եմ կայանի տնօրենին, թե ինչո՞ւ կայանը հենց քաղաքում են կառուցել, տներին այդքան մոտ: Չէ՞ր լինի ավելի հեռու կառուցեին, դաշտերին մոտ: Կարկուտւժի վնասը քաղաքին այդքան մեծ չի լինի, իսկ գյուղացիների դաշտերին ավելի օգուտ կլիներ: Նա խոստացել է, որ մի օր, որ ազատ ժամանակ ունենա, ինձ անպայման կբացատրի, թե ինչպես է աշխատում հակակարկտային կայանը:

Իմ հերոսն իմ հայրիկն է՝ Սահակյան Ռոմանը: Նա աշխատում է փրկարար օգնության անձնակազմում, փոխգնդապետ է: Սակայն, վթարի և արտակարգ դեպքերի ժամանակ նա անձնակազմի հետ միասին մասնակցում է գործողություններին: Շատ դեպքեր են եղել, երբ հայրիկս գիշերվա ժամը չորսին գնացել է և վտանգելով իր կյանքը փորձել է փրկել տարբեր մարդկանց: Երբ նա գիշերը տուն է գալիս, աշխատում է տան վերանորոգման վրա, ոչ թե քնում է: Ես միշտ փորձում եմ օգնել հայրիկիս այն ամենով, ինչով կարողանամ: Իսկ երբ ժամանակ է ունենում, նա նաև մեր դասերն է ստուգում:

Հայրիկս ինձ համար տղամարդու վառ օրինակ է, և ամեն պահ, ամեն հարցում պատրաստ է ինձ օգնել և ճիշտ խորհուրդներ տալ: Ես հպարտանում եմ իմ հայրիկով: Նա ինձ սովորեցրել է, թե ինչ պետք է անել հրդեհի, երկրաշարժի, վերելակի խափանման, կայծակի, ամպրոպի ժամանակ: Ինչպես նաև ինձ սովորեցրել է, թե ինչպես ինձ դրսևորեմ դրսում: Տանը նա խիստ և պահանջկոտ հայր է, բայց մի պահ նա բարի է դառնում: Տատիկիս, պապիկիս, մայրիկիս համար հայրս շատ սիրելի և օրինակելի մարդ է: Եվ նրանք ոլորը ցանկանում են, որ ես նմանվեմ հորս:

Ալեքս Սահակյան, 13տ

Երբեմն իր պահվածքով շատ դաժան և խստապահանջ, այսպիսին է  իմ հերոսը՝ հայրս: Հայրս մեր տան սյունն է, որի ամրության վրա չեմ համարձակվում կասկածել: Նա աշխատում է, միաժամանակ հետևում դասերիս, օգնում մայրիկիս տան գործերում: Հորս բնավորության գծերից առանձնացնում եմ եռանդունությունը, խստապահանջությունը, աշխատասիրությունը, որոնք ես չեմ ժառանգել:  Ինձ համար հենց նա է տղամարդու իդեալը: Հայրս ինձ միշտ նախատում է իմ ամեն փոքր սխալի համար, ինչի շնորհիվ էլ ես ձևավորվեցի որպես մարդ: Հայրս իմ հետ անկեղծ է, իսկ ես՝ երբեմն ոչ: Երբ հայրս տխուր է լինում, ես չեմ կարողանում ուրախ լինել: Հայրս տարօրինակ ազդեցություն ունի ինձ վրա, բայց նա իմ հերոսն է:

Ալեքսան Ջհանգիրյան, 13տ.

Դըփ… դըփ…դըփ…
- Падъем  Падъем
Նորից Ռոբի  ձենը.
-Ժողովուրդ ժամը անցավ, հելեք արագ:
Միանգամից հնչում է պատասխանը.
-Աա՜, դե թող մի քիչ էլ քնենք…
Մի քիչ բողոքելով, մի քիչ քնած վիճակ, բայց դե, վեր ենք կենում, լվացվում, գնում նախավարժանքի: Ինչպես հասկացաք, մենք ճամբարում ենք: Ճամբարը կազմակերպվում է 1995 թվականից սկսած: Նպատակը` պահպանել խաղաղություն Հարավային Կովկասի ժողովուրդների միջև: Ամեն տարի Հայաստանից մեկնում 15 հայ պատանի մասնակցում է Վրաստանում կազմակերպվող ճամբարին: Դրանից հետ արդեն Հայաստան են գալիս 30  վրացի պատանիներ` մասնակցելու  ճամբարի հայաստանյան փուլին: Հայաստանի ճամբարը տեղի է ունենում «Լույսի Տուր» հյուրանոցային համալիրում: Ցավոք, այս տարի վրացիներ չեկան: Տևելով  10 օր, այս ճամբարի առօրյան հագեցած է խաղերով, սեմինարներով: Կար մի հետաքրքիր խաղ, որը խաղում էին նույնիսկ կազմակերպիչները, այդ խաղը տևեց 8 օր, կոչվում էր «Գաղտնի ընկեր»: Երկրորդ օրը գաղտնի  վիճակահանությամբ ընտրվեցին զույգեր, բայց ոչ ոք չգիտեր, թե ով ում զույգն է: Պատին փակցված էր թուղթ. որի վրա գրված էր բոլորի անունները, ամեն օր ամեն մեկը իր գաղտնի ընկերոջը նվերեր էր տալիս. կամ տողեր էր գրում. այդ ամենը պետք է փակցնեին իրենց ընկրոջ անվան դիմաց, եթե նվերը ծանր էր լինում, ապա տալիս էին մեկին, որ փոխացնի: Ջոկատավարների իմացությունը և երեխաների ակտիվությունը ավելի հետաքրքիր է դարձնում առօրյան: Նույնիսկ կա հատուկ ժամ ռուսերենի համար: Ճամբարում մեր ամենասիրելի հատվածը սկսվում է ռուսերենից հետո: Միասին գնում ենք լողավազան, բայց այս անգամ աղջիկները խախտեցին հին հայկական «ավանդույթը»` գնացին լողալու տղաների հետ: Այդ օրվա հերթապահ ջոկատը 15 րոպե շուտ է դուրս գալիս լողավազանից և գնում ճաշարան` հերթապահության: Ճաշից հետո սկսում են սեկցիաները: Ընդհանոր ճամբարը բաժանվում է 3 սեկցիաների՝ լրագրություն-դրամա, ձեռագործություն, երգ ու պար: Ժուռնալիստ-դրամատուրգները գրում են երեկոյան միջոցառման ծրագիրը: Երգ ու պարի սաները երգում և պարում են այդ օրվան համապատասխան, իսկ այ,  ձեռագործի սեկցիայի սաները կարում են այդ օրվան համապատասխան շորերը, մնացած պարագաները: Հա, քիչ էր մնում մոռանայի,  յուրաքանչյուր օր ուներ իր թեման՝ հումոր, սպորտ, մոդա, կինո և այլն: Ահա եկավ ժամը 19:00, գնացինք ընթրելու: Ընթրելուց հետ շարունակում ենք պատրաստվել: Արդեն երեկոյան ժամը 21:00 է, սկսվում է միջոցառումը: Ոմանք  ասմունքում են. Ոմանք` պարում, երգում: Եթե ժուռնալիստ-դրամատուրգները մտածած են լինում բեմականացում, ապա ցուցադրվում է: Իսկ ամենավերջում օրը եզրափակվում է դիսկոտեկով կամ կինոդիտմամբ: Վերջ, բարի գիշեր: Նորից առավոտ, նորից` վերկաց, նախավարժանք, նախաճաշ, լողավազան  և այլն:

Իհարկե, այսքանով չի ավարտվում մեր արկածները «Լույսի տուր» ճամբարում, որոնց մասին` հաջորդիվ: