Համեմատական վերլուծություն

1886-87 թվականներին «Արևելյան մամուլի» էջերում հրապարակվեց Վրթանես Փափազյանի «Սոխակի տղան» վիպակը: Ազգային մշակույթի ու դպրոցների նկատմամբ ցարիզմի սանձարձակ արշավանքները խորին զայրույթով էին համակել հայ դեմոկրատիային: Երիտասարդ գրող Վրթանես Փափազյանն իր այս վիպակով առաջինն է ձեռնամուխ լինում Արևելյան Հայաստանի «տիրոջ» գեղարվեստական մերկացմանը՝ լայն կտավի վրա: Վիպակի կոնֆլիկտային երկշերտ կառույցի մեջ հեղինակը զուգորդում է մի կողմից ցարիզմի և հայ գյուղացիության քաղաքական հակադրության պարագան, իսկ մյուս կողմից՝ սոցիալական ընդվզումները ազգի բուն ներսում: Վիպակի գլխավոր հերոս Կարապետը՝ Սոխակի տղան, իր ընկերների՝ Առաքելի, Ջհանգիրի, Գրիգորի և այլ ըմբոստների հետ, պայքարում է և՛ պետության, և՛ ազգային բուրժուազիայի դեմ: Նրանք իրենց առջև նպատակ էին դրել դեմառդեմ ելնել ցարական չինովնիկության և արևելահայ գյուղացիության հարստահարիչների դեմ, պաշտպանել նրանց շահկատարություններից հողագործ հայի արդար հացն ու ոտնահարված իրավունքները: «Բլբուլի տղան նախախնամություն էր ո՛չ միայն Արարատի, այլև բոլոր Կովկասի ժողովրդյան համար, ահարկու հրեշտակ կաշառակուրծ մարդերի և քաղաքի ավազակների համար»: Վեպի բուն գաղափարը արտահայտվում է գլխավոր հերոսի խոսքերում. «Մեռնիլ, այո՛… Ինչ է կյանքն այսուհետև ինձ համար… Կմեռնիմ, սակայն պետք է դեռևս փոքր-ինչ էլ հնձել «Չինովնիկների» արտը… Պետք է ոչնչացնել հայերիս այս սարդերն և ապա մեռնիլ»: Գրականագիտության մեջ իրավացիորեն նկատվել է, որ «Սոխակի տղան» կրում է «Վերք Հայաստանիի» ազդեցությունը: Եվ ըստ այդմ՝ այս երկու ստեղծագործությունները ունեն մի շարք ընդհանրություններ: Առաջինը՝ երկու վեպերի հերոսներն էլ կոչվում են Աղասի և քանաքեռցի են: Փափազյանն ինքն է հիշատակում Վերքի հերոսին, ասելով, որ իր հերոսը երկրորդ Աղասին է: «Քանաքեռցին չի մոռանալ յուր հայրենակիցը, նրա գերեզմանը գտնվում է այնտեղ-բլրի գագաթին շինված եկեղեցվո դռան մոտ. ամեն օր քանաքեռցին համբուրում է գերեզմանը. գյուղական կինն երազում է Աղասիին, և այդպես եղավ, որ քանաքեռցի Կարապետի Մարիամ կինը 1856-ին ծնավ յուր որդին, դեմքով ճիշտ նման Աղասիին, և անունը դրվեցավ Աղասի: Մարիամ յուր հղիության միջոցին Աղասիի պատկերն ուներ յուր աչքի առջև և երբ ծնավ՝ Արարատին տվավ երկրորդ Աղասի մը…»:

Թեև հերոսի անունը Աղասի էր, սակայն վեպում նա կոչվում է հոր անունով՝ Կարապետ, իսկ ավելի հաճախ՝ Սոխակի տղա: Վիպական ամբողջ տարածքում զգացվում է աբովյանական շունչը, և ինչպես նշել է Աշոտ Օհանյանը, «Սոխակի տղան» Աբովյանի վեպի յուրատեսակ շարունակությունն է: Այն ժամանակագրորեն հաջորդում է «Վերքին»: Եթե «Վերք Հայաստանին» պատկերում էր Արևելյան Հայաստանում պարսկական գերիշխանության ծանր տարիները, հարստահարությունները, դրանց դեմ ժողովրդի պայքարը Աղասու կերպարով և ռուսական հովանին փրկության ափ դիտելը, ապա Փափազյանի վեպում արդեն պատկերվում է ռուսական իշխանության պարագան: Հայտնի է, որ «Վերքը» գրելուց հետո Աբովյանն ինքն էլ կասկածում էր, արդյոք ճի՞շտ էին իր արտահայտած գաղափարները ցարական իշխանության մասին: «Օրհնվի են սհաթը, որ ռսի օրհնած ոտը հայոց լիս աշխարհը մտավ և ղզլբաշի չար շունչը մեր երկրիցը հալածեց… Աստծուն փառք տանք, որ մեր աղոթքը լսեց, մեզ ռուս թագավորի հզոր աստվածահաստատ ձեռքի տակը բերեց»: Իսկ Աբովյանից մի քանի տասնյակ տարի հետո ռուս թագավորի հզոր «աստվածահաստատ» ձեռքը անսքող դաժանությամբ կտրտում էր հայ ժողովրդի կենսական երակները, ոտքի տակ նետում ու ճզմում, տրորում նրա սրբության սրբոցը՝ դպրոցը, մշակույթը, լեզուն: Այսինքն՝ հայ ժողովուրդը՝ փրկվելով ֆիզիկական ոչնչացումից, կանգնում էր ուծացման անխուսափելի վտանգի առջև, բախվում ցարիզմի սառը և հաշվենկատ քաղաքական ծրագրին, որը 80-ական թվականներին հանգեց չափեր չճանաչող հանդգնության: «Արարատյան նահանգում ռուս «քաղաքակրթյալ» կոչվող իշխանության մեջ գյուղացին չգիտե, թե որտեղից է գալիս հարվածն, ով է հարվածողն և զենքն, այստեղ կողոպուտները, բարբարոսները կառավարության պաշտոնյաներ էին, և քաջալերվում էին նորանից… Այստեղ ևս առևանգվում էին կույսեր, այստեղ ևս ամուսինն յուր աչքով տեսնում էր կնոջ բռնաբարվիլը»: Երկրում տիրող այս վիճակի դեմ էր ելել Սոխակի տղան՝ իր խմբով: Վեպում նշվում է, որ Սոխակի տղան ազգակցական կապերով կապված է Աբովյանի Աղասու հետ և նրա նման, սա ևս օժտված է բազմաթիվ բարեմասնություններով, և հատկապես, աչքի է ընկնում իր արդարամտությամբ: Գովերգվում են նրա արտաքին-ֆիզիկական տվյալները՝ «Ծնված լինելով քաջառողջ կազմվածքով, մանկությունից ի վեր սիրում էր ձի նստիլ, հրացան արձակել և սուր խաղացնել»:

Թե ինչու էր հերոսը կոչվում Սոխակի տղա, հեղինակը բացատրում է այսպես՝ «Քսաներկու տարեկան էր. գյուղացիք այժմյանից նորա անունը Սոխակի տղա էին կնքել, որովհետև անմխիթար մարդուն, ինչպես որ սոխակի երգը հանգչեցնում է, Աղասին էլ յուր խոսքերով քաջալերություններովը հանգստացնում էր յուրաքանչյուր գյուղացու, հաշտեցնում էր նոցա մեջ եղած կռիվները, բարին հարգում էր նորան, իսկ չարն ատում, որովհետև վախենում էր նորանից: Ամեն ոք գիտեր, որ սոխակի որդու տված գավազանի հարվածը նշանավոր էր»: Փափազյանի վեպի նմանությունը Աբովյանի վեպին արտահայտվում է նաև նրա ողբերգական ավարտով. խնջույքում արբեցած Սոխակի տղային, որին տանուտեր Հայրապետը կազակներից թաքցրել էր խոտի դեզի մեջ, այրում են նույն այդ դեզի մեջ: «Մեկնիմեկ մի քանի խուրձեր վար թափվեցին, դեզը փլեց և կրակի մեջ տեսնվեցավ մի դաժան ստվեր, այրվող և ծփացող մազերով, ձեռքերը առաջ տարածած, դեմքը հանդարտ, և սակայն աչքերը կատաղությամբ ուղղած դեպի չինովնիկը…»: Իսկ վերջին պատկերում, ուր նկարագրվում է Աղասու ընկեր Գրիգորի այցը ընկերոջ և նրա սիրեցյալ Վարդուհու գերեզմանին, տեսնում ենք Վերքի «Զանգի» հավելվածի ազդեցությունը:

«Իմացավ, որ մի անհայտ ձեռք գերեզմանի մեջ միացրել է երկու սիրողներին. Կռթնեց ուռենիին, արտասվեց, ապա կռացավ և գրեց գերեզմանի վրա Սոխակի Որդվո երգած երգի երկու տեղերը.

… Լուսին, ծածկվիր, ընկերդ հանգչեց,

Գերեզման, բացվիր, սոխակը լռեց…

-Կա՜ր, դու երջանի՞կ ես,- երևանյան մի խաղաղ երեկո պատուհանից թափանցող զովի ներքո հնչում է անիմաստ թվացող այս հարցը, երբ քրոջս հետ վայելում ենք ազատ օրվա ջերմ գիտակցությունը՝ մի գավաթ սուրճի ընկերակցությամբ:

-Երջանի՞կ… (մտածում է) դե՜, գիտես… Երջանիկ չլինելու պատճառ չունեմ:

-Չէ՛, դա ուրիշ է, դու երջանի՞կ ես,- Փոքրիկ Իշխանի անկոտրում համառությամբ նորից հարցնում եմ և նույնքան համառությամբ ստանում պատասխանը՝ ուղղակի երջանիկ չլինելու պատճառ չունեմ (և այսպես մի քանի անգամ):

-Իսկ գիտե՞ս՝ ես երջանիկ եմ, ո՛չ թե որովհետև երջանիկ չլինելու պատճառ չունեմ, այլ հենց երջանիկ եմ և շա՜տ…

-Ասում են՝ երջանիկ պետք է լինել լուռ,-նկատում է քույրս:

-Իսկ ես չե՛մ ուզում լուռ լինել: Ուզում եմ կիսել այն, բաժանել, որ բոլորը վարակվեն երջանկության ճաճանչներով: Էյնշտեյն պապիկն ասում էր՝ կարելի է ապրել և վստահ լինել, որ հրաշքներ չեն կատարվում, և կարելի է ապրել ու հավատալ, որ կյանքն ինքը հրաշք է: Կա՜ր, ես զգում եմ այդ հրաշքը:

Քույրս ինձ է հառում այն ջե՜րմ, ներողամիտ ժպիտներից մեկը, որ մենք նվիրում ենք ժպտացող փոքրիկ երեխաներին կամ անուղղելի երազողներին: Եվ խորհրդավոր խոսակցության տրամաբանական ավարտը լինում է խորհախորհուրդ մի լռություն:

Լռությո՜ւն… Իսկ ինձ չի լքում այդ երջանկության յուրահատուկ զգացումը, հայացքս էլ ավելի հաճախ է երախտագիտությամբ երկինքները չափչփում:

Բայց ինչո՞ւ երջանկությունը հայտնվում է ամենադժվար պահին և զուգահեռվում հոգու փոթորկուն հողմերի, հույզերի բորբ հրաբուխների ժայթքման հետ, և զարմանալի է՝ երջանկությունը սոսկ հաճույքներից ու վայելքներից չի բխում. մեկի քանակական աճը սպառում է մյուսի համը: Ու հիշում եմ արքայազնին, որ աշխարհեաշխարհ երջանիկ մարդու շապիկն էր փնտրում, իսկ նա… Շապիկ չուներ:

Իրականում երջանկությունն ավելի բարդ բաղադրություն ունի, որտեղ տառապանքներն ու դժվարությունները միահյուսվում են, վերելքներն ու անկումները զուգակցվում, բարձրանում է հիասթափության իններորդ ալիքը և հեղվում արցունքների գուռի մեջ, կյանքի զոհասեղանին ժպիտներ են մորթվում և ժխորի մեջ կորչում անմահ կուռքին նվիրաբերվողի աղեկտուր ճիչերը:

Աշխարհի հոշոտող աչքերի դեմ մե՛րկ լինել և կարողանա՛լ պահպանել հաղթողի հպարտ կեցվածքը, մե՜ն-մենակ մարտնչել ծովի խելագար, անիմաստ ալիքների դեմ և մնալ կանգուն՝ նվիրական նպատակն արդարացնող բոլոր միջոցների գործադրմամբ: Մենա՜կ, իսկ ո՞վ էր ասել, թե ոտքերս ծակծկող փոշեպատ ուղիներում ուղեկից պիտի ունենայի: Մենա՜կ, իսկ ո՞վ էր ասել, թե նետվող բազմաթիվ քարերից հովանոցի պես թիկունքս պաշտպանող պիտի ունենայի: Մենա՜կ, և մի՞թե մարդ մենակ չպիտի անցնի սեփական առեղծվածը բացահայտող խավարամած ուղին, որ հետագայում վայելի բարձունքների բերկրանքը, ինչպես հեքիաթների իմաստուն ծերունին է սիրում ասել:

Մարդը երջանիկ է, երբ գտնում է սեփական առեղծվածի բանալին, և ոտքերիս տակ ի՛մ առեղծվածի առաջին աստիճաններն եմ զգում…

Ով արհամարհալից համարձակությամբ ձեռնոց է նետում կյանքին, մտնում է արյունաբույր ճակատամարտի մեջ, բայց կյանքը հարգում է հավասար խաղացողներին:

Նպատակի ուժն է, որ լեռներ է ճեղքում. ես լեռներ չեմ ճեղքի, ես կփոշիացնեմ մարդկանց հոգու ժայռերը ո՛չ թե բիրտ քամիների շուրթին ցանելու, այլ իմ քրտինքով ու արցունքներով ջրելու համար, և հավատում եմ՝ ժայռափոշին մի օր արգասաբեր հող է դառնալու, որի վրա խանդաղատության վարդեր պիտ բուսնեն:

Երբ առավոտը բացվում է մեղմ անձրևի ականջահաճո մեղեդով, իսկ հեռվում մառախլապատ հորիզոնի ճերմակաթույր կտավն է, մշուշում է հոգիս և միտքս լողում Հադեսի ոտքը տանող ճանապարհների գնահատման մեջ. կարծում էի՝ մարդուն սպանում են տաք ու սառը զենքերով, նույնիսկ՝ խոսքերո՜վ, բայց ո՛չ, մարդուն անտարբերությա՛մբ են սպանում, իսկ արևընթաց ճանապարհին նույնիսկ մահը սարսափելի չէ:

Դրսում գարուն է, մեր աչքերում՝ հույս, հավատ վաղվա լուսավոր օրվա նկատմամբ, բայց ինչպե՞ս գա այդ լուսավոր օրը, երբ մենք ամեն օր արգելում ենք նրան գալ:

19-րդ դարի հանճարի բարձունքից Նիցշեն հնչեցնում էր մարդկության ահեղ դատավճիռը. «Աստված մահացավ. մե՛նք սպանեցինք նրան»: Մեր շուրջը, մեր լուսավոր աչքերի դեմ, մեր սրտերում արդեն ո՜րերորդ անգամ մենք սպանում ենք աստծուն: Նա սպանվում է այն մարդու սրտում, որը յուրացնում է մանկատան բյուջեն՝ ևս մի անգամ ապտակելով կյանքի դաժան ձեռքից ապտակված մանուկներին: Աստված սպանվում է վատ ուսուցչի և այն բժշկի սրտում, որն սկսում է մարդուն նայել որպես հերթական գործի և փորձում նրա դժբախտությունից առավելագույն շահ կորզել: Ժողովուրդն ասում է՝ հարուստի սխալները փողն է ծածկում, բժշկինը՝ հողը: Եվ գարնան այս կյանքով լեցուն օրը համրորեն իրար են հավաքվում մի թարմ գերեզմանի երկու եզրեր ու եղբայրաբար գրկելով իրար՝ թաքցնում մեր լուսավոր օրվա դեմ շպրտված մի բժշկի հաղթական քմծիծաղ: Ժողովուրդը նաև ասում է՝ մի կաթիլ յուղը կարող է մի ողջ կարաս մեղրը փչացնել, ու դժվարանում եմ հասկանալ՝ Հիպոկրատի հայ աշակերտների կարասում մե՞ղր է, թե՞ թանձր յուղ: Այսօր Հայաստանում ամենածաղկուն բիզնեսներից մեկը բշժկությունն է դարձել, և սպիտակազգեստ որսորդները հմտորեն իրենց ոստայնն են փաթաթում ձեռքներն ընկած հաճախորդներին (թող ինձ ներեն բոլոր նրանք, որոնց սրտում դեռ մարդկային զգացմունքներ են մնացել, և ովքեր իսկապես արժանի են բժշկի բարձր կոչմանը): Ժողովուրդը բժշկի նկատմամբ հավատ չունի, և պատճառներից մեկն էլ այդ է, որ դանակը ոսկորին հասնելուց հետո են միայն դիմում նրանց: Ձեզ միանգամայն առո՞ղջ եք զգում, դիմեք որևէ բժշկի, և ձեզ բազմակողմանի հետազոտություններից հետո լուրջ դեմքերով կվստահեցնեն, որ դուք այսինչ հիվանդության դեմ խորը և երկարատև բուժման կարիք ունեք, կամ եթե անհապաղ չանեք այնինչ վիրահատությունը, ապա ուղղակի կմեռնեք: Ի վերջո, արդյունքը նույնն է:

Ամեն անգամ, երբ բժիշկներն իրենց պարտքը «բարձր մակարդակով» կատարելուց հետո մարդուն ուղարկում են հավերժական ճամփորդության, տատս պատմում է իր փոքրիկ խնդուկը. «Պոչկեքերիս հմար մի օր Էրևան գնացի մի պռաֆեսրի կուշտը, ասավ՝ պետկ ա անպայման վիրահատես, ասի՝ ինչքա՞ն գարանտյա եք տալի, որ նարկոզից եդ կգամ, ասավ՝ հինգ տոկոս, ասի՝ ես քի խոստանմ եմ դեռ 5 տարի հա՛ստատ ապրիմ,- քմծիծաղում է,- ընդեն դեսը արդեն 15 տարի ա անց կացել…»:

Դրսում գարուն է, իսկ մի թարմ հողաթմբի վրա աջ ու ձախ թափված են մեր հույսի ճերմակ թռչնի արյունոտ փետուրները:

Ամռան գալստյան հետ, ինչպես շատ ուսանողներ, ես ևս որոշեցի աշխատել, բայց նախևառաջ պետք է գտնել աշխատանք: Աշխատանքի փնտրտուքներով տարված` քայլերս ինձ տարան դեպի «Տաշիր» առևտրի կենտրոն, որտեղ ինչ-որ գործատուի գրասենյակ պիտի այցելեի: Առաջին հարկում ընդարձակորեն ծավալվում է ոսկու շուկան: Ներս մտնելով` շուրջբոլորս փնտրում էի անվտանգության որևէ աշխատակցի, որն ինձ կուղեկցեր վերոնշյալ գրասենյակը: Հայացքս, շուրջս ծփացող թանկարժեք փայլփլումներից երեսուն սանտիմետր բարձրության վրա զննելով մարդկանց դեմքերը, փորձում էր գտնել պահանջված անձին: Օրը բավականին շոգ էր, և ես փոքր-ինչ հոգնած տեսք ունեի, մազերս անփութորեն փռված էին ուսերիս (առհասարակ՝ մազերս հարդարել չեմ սիրում, գուցե դա իմ թերություններից մեկն է), և երբ ավելացնենք դեմքիս անորոշ արտահայտությունը, գուցե ստեղծվի մի տպավորություն, որը, հավանաբար, վաճառողներից մեկին առիթ տվեց ենթադրություններ անելու: Այդ մարդը, մի պահ միայն գրավելով հայացքս իր մի քանի բառով, կարողացավ բավականին խորը տպավորություն թողնել: Դա մոտ 50-55 տարեկան, միջահասակ, ցցուն, լերկությունից փայլող ճակատով, սպիտակամազ մի տղամարդ էր, կլորիկ կարմիր այտերն ու փոքր փորը հուշում էին բավարարված կյանքի մասին, իսկ կտավն ամբողջացնում էին փոքրիկ աչքերը, որոնք վայրկյանում կարողանում էին ֆիքսել քառակողմ աշխարհի բոլոր շարժումները: Ինձ նետված կես հայացքն էլ բավական էր հասկանալու, որ ես ոսկի գնելու ոչ մի նպատակ չունեմ: Երբ անցնում էի նրա կողքով, ինձ հառելով խորամանկ ժպիտից ծամածռված իր դեմքը, երգեցիկ ձայնով շպրտեց. «Կգնե՜մ ոսկի…»: Եթե շանթը հարվածեր, ավելի չէի էլեկտրահարվի, քան այդ պահին: Ինչո՞ւ նա չգոչեց. «Գնեցե՜ք ոսկի»: Այս արտահայտություններից յուրաքանչյուրն այդ պահին խորը ենթատեքստ ուներ: Հեգնելը վատ բան է, բայց, կարծում եմ, նա արժանի էր այն խոր հեգնական ժպիտին, որն այդ պահին առկայծեց դեմքիս: Աչքերիս առջև այդ էակն իր մեջ խտացրեց խորամանկը, խարդախն ու վաշխառուն և դարձավ կերպար: Արդյոք ի՞նչը ինձ այդպես հուզեց այդ մարդու երկու խոսքի մեջ. դա ոչ թե այնտեղ այցելելու իմ նպատակի մասին նրա ստացած սխալ տպավորությունն էր, այլ այն գիտակցումը, որ հասարակության մեջ կան այնպիսի արարածներ, որոնք օգտվելով մարդկային դժբախտություններից, կարիքից, անմեղությունից` իրենց կանչող ժպիտով ծուղակում են մարդկանց, որոնցից մեկին այդ պահին նա տեսավ իմ մեջ:

Աշխարհը տհաճությամբ ընդլայնվեց առջևս: Կյանքում այնքան շատ են անելանելի վիճակում գտնվող մարդիկ, որոնցից էլ հմտորեն օգտվում են «բարիները»: Ամեն օր մենք բազմաթիվ դեպքերի մասին ենք կարդում, լսում հեռուստացույցով, որոնք իրենց շատության պատճառով երբեմն կորցնում են հուզելու ընդունակությունը: Ասում են` մարդկային դժբախտություններն են սնում հեռուստատեսությունը: Բայց կենդանի մի դիպվածը կարող է ավելի լայն հասկացողություն ընձեռել, քան լրատվության բազմազան միջոցները:

Երբ մտածում եմ գոյի և չգոյի մասին, անձս երկատվում է. իմ էության մի կողմը անվերապահորեն հավատում ու օրհնում է Աստծո արարչագործությունը, ընդունում Ադամին ու Եվային, դրախտն ու դժոխքը, նրանց հետ՝ նաև հոգու հարատևությունը, իսկ մյուս կողմս, չժխտելով, ավելի ճիշտ կլինի ասել՝ հմտորեն շրջանցելով առաջին եսի համոզմունքները, հստակ գիտի, որ երբ մի օր ես չլինեմ, փակեմ աչքերս՝ այլևս չբացելու պայմանով, ինձնից այլևս ոչինչ չի լինի, կձուլվեմ տիեզերքի հավերժական գոյությանը անգոյության մեջ:

Երբեմն այս երկու «ես»-երը իմ մեջ կատաղի պայքարի են ելնում, որից փոթորկվում է ողջ էությունս, ինքս ինձ կորցնելու աստիճան խառնվում է ամենը, և քանի որ ոչ մեկից պատասխան չեմ կարողանում ստանալ, իմ մեջ ծնվում է մի երրորդ՝ անորոշ «ես», որի լավագույն լուծումը փոթորիկը խաղաղեցնելու համար նրանից խուսափելն է: Խուսափել, բայց չէ՞ որ դա չի ապահովագրում նմանատիպ նորանոր փոթորիկներից:

Առաջին «ես»-ի դիրքը պաշտպանելու համար Աստվածաշունչը բավականին մեծ փաստական նյութ է հաղորդում, դրա համար ինձ ավելի հուզում է երկրորդը: Մահը հավերժական անզգայություն է, անվերադարձ քուն: Քունն էլ մահվան փոքր եղբայրն է, երբ դու չկաս, բայց օրգանիզմդ քեզնից թաքուն շարունակում է գործել: Եթե հոգին գոյություն ունի և կարող է մարմնից դուրս ևս ապրել, ապա ինչի՞ց է, որ քնած ժամանակ ես ինձ չեմ զգում: Ոմանք կասեն՝ իսկ ի՞նչ են երազները. երազները մեր ուղեղի գործունեության արդյունքն են, որոնք մենք կա՛մ հիշում ենք, կա՛մ ոչ: Ամեն գիշեր մարդը հազարավոր երազներ է տեսնում: Արթնանալուց առաջ կա մի պահ, երբ այդ բոլորը գումարվում են իրար, և ես հիշում եմ այդ գիշեր տեսած բոլոր երազներս՝ բոլոր մանրամասնություններով: Երբեմն այդ ահռելի ինֆորմացիայից, որ ուղեղս միաժամանակ ակտիվ է պահում, խենթանալս գալիս է: Արթուն ժամանակ երբեք այդպես չի լինում: Բայց մի ակնթարթ հետո դրանք այնպես են անհետանում, կարծես չեն էլ եղել՝ մտահորիզոնումս թողնելով միայն փոքրիկ առկայծումներ: Ուրեմն՝ նույնիսկ քնած ժամանակ մեր մեջ ինչ-որ բան աշխատում է, բայց դա հոգին չէ, այլ ուղեղը, քանի որ եթե ես չարթնանամ, ապա բնավ չեմ հիշի, թե ինչ եմ տեսել երազների խորհրդավոր աշխարհում: Եթե չարթնանամ՝ ուղղակի չեմ լինի, և վերջ: Այդ պահին կողքից մյուս «ես»-ը բղավում է՝ իսկ Աստվա՞ծ, իսկ Աստվածաշո՞ւնչը, երկնքի արքայությո՞ւնն ու քո հավատն առ նշյալը: Ծանր լռություն է տիրում: Որոշ ժամանակ շվարած դիտում եմ մարտադաշտը, որտեղ կողմերը միմյանց դեմ պայքարելուց ուժասպառ եղած հետ են քաշվել՝ սպասելով վերջաբանին. զգում եմ՝ եթե նրանք չհաշտվեն, ես կկործանվեմ: Անտեսանելի մեկի ձայնն ասում է՝ կոնֆետ կեր: Զարմանում եմ տվյալ պահին այդ պահանջի խիստ անհամապատասխանությունից, բայց ուտում եմ (բոլոր պայուսակներն ինձ համար մի առանձնահատուկ գրպան են ունենում՝ կոնֆետի գրպանը): Մտքերիս մի նոր փոթորկալից հողմ է տիրապետում, հակադիր կողմերը շառաչուն ոլորապտույտով գրկախառնվում են՝ դեպի երկինք սլացող սյուն պատկերելով: Ամեն ինչ դանդաղորեն հանդարտվում է, մնում եմ ես՝ ուժասպառ: Զարմանալին կոնֆետն էր, որը, պարզվում է, ո՛չ թե փրկարար դեղահաբ էր, այլ խորամանկորեն ընտրված շեղող գործոն: