Մարդկանց քաոտիկ ամբոխում ոսկեդեղին մազեր եմ տեսնում` թափված հոր ուսին: Մի քանի ակնթարթ անշարժ նայում եմ իրենց ուղղությամբ: Հայրը շրջվում է, հարևաններիցս մեկն է` աչիկոյի` Լուսեի հետ: Կորած հարազատներին գտածի պես մոտ եմ վազում: Մի քիչ հեռու Մերին է կանգնած` երեք երեխաների ծննդյան վկայականները ձեռքին, գրանցում են անում: Գրկվում ենք, Մերին լացում է, իմ արցունքները դեպի ներս են հոսում: Չգիտեմ` ինչ եմ ասում իրեն, ասում եմ թե չեմ ասում: Ես դպրոցում ու համալսարանում գերազանցիկ եմ եղել: Ինձ ոչ ոք երբեք չի սովորեցրել ինչ ասել մարդկանց, որ տուն ու գյուղ ու երկիր են կորցրել:

Մեր գյուղապետին եմ տեսնում: Մի քանի օրում մի քանի տարով մեծացած է երևում պարոն Ամիրյանը: 2 տարի առաջ առաջինն իրեն էի զանգել` տանս մասին հետաքրքրվելու: Հարցրի` իսկ վարձն ինչքա՞ն է, ասաց` ի՞նչ վարձ, գալիս եք մեր գյուղում դասավանդելու, ո՞վ պիտի Ձեզնից վարձ վերցնի: Էսօր ասում է` տեսա՞ր, Աստղիկ` ոնց կորցրինք մեր գյուղը: Ինձ այս դեպքի համար էլ ոչինչ չեն սովորեցրել: Չգիտեմ ինչ ասել գյուղը կորցրած գյուղապետին: Կոկորդս ցավում է անհարմար լռությունից: Մտածում եմ` երբևէ ավելի տխուր հայացք տեսած չկամ:

Շենքից դուրս եմ գալիս մի պահ, դռների մոտ աշակերտներս են կանգնած` Արսենն ու Կարենը: Արսենն անակնկալի է գալիս… ընկեր Քեշիշյա՞ն, էս Դու՞ք եք, մի պահ ինձ թվաց` Արցախում ենք բոլորս: Գրկում եմ էրեխեքին: Ինքս ինձ էլ չգիտեմ ինչ ասել: Չեն սովորեցրել ինչ ասել ուսուցչին, որ դիմավորում է 10 ամսվա բլոկադայից, 3-րդ կռվից ու 2 օրվա խցանումից փրկված աշակերտներին: Որոշում ենք շուտով հանդիպել, երբ բոլորը կգան, բոլորը կտեղավորվեն, բոլոր մերոնք:

Քայլում եմ, կանչում են` Աստղիկ: Շրջվում եմ, էլի մոխրաթաղցիներ: Միայն մեկին եմ ճանաչում: Ուզում եմ բոլորին էլ գրկել, ամաչում եմ: Նորմա՞լ է գրկելն անծանոթ մարդկանց, եթե ձեզ միավորում է նույն գյուղը կամ նույն գյուղը կորցնելը: Չգիտեմ, դա էլ չեն սովորեցրել:

Հասկանում եմ, որ սա ինչ-որ նոր կյանք է, որն ապրելու ձևը ես դեռ չգիտեմ:

Տրնդեզն ամենասիրելի տոներիցս էր։ Միշտ պապիկիս հետ էի ասոցացնում։ Ինքն էր վառում մեր տան կրակը, որը փողոցի ամենամեծը պիտի լիներ։ Հետո նայում էր կրակի ծխին. դեպի դաշտերն է գնում, ուրեմն` տարին բերքառատ կլինի։ Տատիկն էլ այրվող փայտի կտորով մեր մազերի ծայրից մի փոքր մաս էր այրում։ Իմաստը չէի հասկանում, չեմ էլ հիշում` հարցրել եմ երբևէ, թե չէ։ Տատիկն է, ուզում է անել, թող անի։

Անցյալ տարի սա ամենասովորական մի օր էր։ Օր` ոչնչի մասին։ Ես` Արցախում, որտեղ այս տոնը գրեթե չի նշվում, իսկ պապիկս այնտեղ` հեռու երկինքներում։

Երեկ ուշ երեկոյան պատահմամբ հիշեցի, որ վաղը Տրնդեզ է։ Խոսքը մեր մեջ, հիմա անգամ դասի գնալու ու առհասարակ ապրելու հավես չունեմ, էլ ուր մնաց որևէ բան կազմակերպելու,  բայց մտածեցի` մի բան անենք։ Էրեխեքի հետ որոշեցինք ու շատ անսպասելի, արագ ինքնակազմակերպվեցինք։ Նարինեն աղանձը սարքեց, Լաուրան` պոպկորնը, ես` իմ կյանքի առաջին հալվան։ Մամայի հետ խոսելով, ամեն քայլը քննարկելով, տունս ավերակ դարձնելով, բայց մի կես ժամում սարքեցի, ու կարծես բոլորը գոհ էին։ Դե իհարկե, նախապես սպառնացել էի, որ եթե համով չլինի էլ, ձևացնեն։

Հետո ինքնաեռով թեյ խմեցինք, խարույկի շուրջ երկար զրուցեցինք։ Եվ մյուս տարի էլ չեմ մտածի, թե նախորդ տարվա այս օրը ոչնչի մասին էր։ Թեև ես Արցախում եմ, Մոխրաթաղ գյուղում, իսկ պապիկը, որին անսահման եմ կարոտել` հեռու երկինքներում։

Ապրեցինք բլոկադայի երրորդ ամսվա առաջին օրը։

Առավոտյան 6:27 Alarm-ն է զանգում:  Ինչ-որ սղոցող աղմուկ: Որովհետև մի բան վաղուց եմ հասկացել. սիրելի երգերը զարթուցիչ դնել չի կարելի: Սա նախնանախնական արթնացուցիչն է: Անջատում եմ, ժպտում. դեռ 2 ծըլնգ քնելու ժամանակ կա: 6:43 հաջորդ զանգն է: Երբեմն չձգելով ցավոտ պահը՝ հենց էդ ժամանակ էլ զարթնում եմ: Երբեմն էլ սպասում եմ 6:47-ին. (զույգ ու կլոր թվերը տանել չեմ կարողանում) հայրիկը թեյ է բերում ու համոզում, որ ես դժբախտ չեմ, որ բոլորն էլ ի վերջո արթնանում են: Սենյակում կատարյալ մութ է ու ցուրտ: Նայում եմ Արևիկին՝ քնած է: Մի օր ես էլ 4-րդ կուրս կլինեմ, եթե գոյատևեմ: Հագնելու բան եմ ընտրում՝ քանդրտում եմ դարակները, թափրտում շորերս, որովհետև եթե ես քիչ եմ քնում, թող մյուսները շատ հավաքեն: Գիտեմ՝ հիմարություն է, հատկապես, որ էդ «մյուսները» սովորաբար հենց ես եմ լինում: Աստիճաններով իջնելիս ուտում եմ, մեքենայում՝ կոշիկներիս թելերը կապում:

Միշտ ծայրահեղ ատել եմ ուշանալը: Արևը նույնիսկ կատակում էր, թե առաջին ժամադրությանս մի քանի ժամ շուտ եմ գնալու ու սպասեմ: Հիմա անտարբեր եմ: Ուսանողական ավտոբուսի շարժվելու ճիշտ ժամը անցել է: Հանգիստ եմ ու չեմ զանգում վարորդին, որ սպասի. ոնց էլ լինի, ուրիշ ուշացածներ ու զանգածներ կլինեն:  Ու, իհարկե, չեմ սխալվում: Բարձրանում ենք ավտոբուս: Տղաները տեղ են  զիջում: Ուզում եմ ասել՝ չէ, մերսի, նստեք: Չէ՞ որ ես գիտեմ, որ չի կարելի ամեն անգամ էդպես շահագործել նրանց: Բայց թքած, նստում եմ: Պատահում է՝ առանց շնորհակալություն հայտնելու:
Գիշերը մի 3-4 ժամ եմ քնում: Մի օր՝ 3 ժամ. դաս եմ անում, որ ուսանողականում քնեմ, մի օր՝ 4 ժամ. քնում եմ, որ ուսանողականում դաս անեմ: Էս ավտոբուսում միշտ Էդվարդ Նորթընի Fight Club-յան հայտնի դեմքով եմ, որովհետև everything is a copy of  a copy of a copy of a … Իջնելիս վճարում եմ մեր «անվճար ուսանողականին»: Վարորդը՝ Սիմոնը, որ իմ ու Արևի թեթև մտքով Սայմըն է դարձել, ինչպես միշտ, բարի-դեբիլոտ ժպտալով վերադարձնում է մանրը: Մոտավորապես էսպես ես բարևում եմ մետրոյի՝ ժետոն վաճառող կանանց: Ու ինչպես իրենք են իմ բարևն անպատասխան թողնում, էնպես էլ ես՝ Սայմընի ժպիտը:  Օրիգինալ սիրային եռանկյունի ենք:

Չեմ իջնում էնտեղ, որտեղ ԵՊՀ-ում սովորող երեխեքն են իջնում: Շատ քայլել ու մենակ քայլել: Սա, եթե դրական լիցքեր չի տալիս, գոնե բացասականից է մի քիչ մաքրում:
Հասնում եմ համալսարան՝ շնչակտուր: Կես ժամից ավել ժամանակ դեռ կա, բայց արագ քայլելը չբուժվող հիվանդություն է: Բարևում եմ շենքի մաքրուհիներին, գնում՝ 4-րդ հարկի հայելուն այցի: Դասամիջոցներին էստեղ փումփուլիկաաղջիկախառը ռոմանո վիճակներ են: Հիմա մենակ ես եմ: Օ՜, որքան գոհ է հայելին դրանից: Մեյքափով մաքրում եմ Էդվարդ Նորթընին, ժպիտ եմ նկարում ու գնում լսարան: Երաժշտություն եմ լսում, ծիտիկների հետ շփվում (Ռոմանոյի չէ՝ իսկական), գրատախտակին Բարսայի լոգոն նկարում, հաստ տառերով YNWA գրում: Հետո կամաց-կամաց գալիս են երեխեքը: Իսկ ես արդեն մի քիչ պայծառ եմ:  «Ինչի՞ ես տխուր» հարցի ամենահեշտ պատասխանն եմ գտել. ուղղակի աշխատում եմ տխուր չերևալ:
Դասերից հետո համալսարանում իվենթ կար: Էս անգամ մնացի: Արդեն ժամը 4-ն է, կուրսեցիներս տանն են, ես՝ երկրորդ տանս՝ Մետրոնոմում: (Եթե ուշացել ես ուսանողականից, հեհե, հաջորդ ավտոբուսը ժամը 6-ին է: Իսկ եթե դրանից էլ ես ուշանում, հաջորդը ուժս կինո ժանրից է, չեմ պատմի): Մտածում եմ, եթե Նոր տարվան Մետրոնոմի Հանրապետության նախագահը պարգևներ բաժանի, ինձ առաջինն ա «պատվավոր քաղաքացի» տալու: Բայց ես չեմ գնա, որովհետև ոչ մի տեսակի նախագահից չարժի մեդալ ստանալ, կամ ավելի ճիշտ՝ որովհետև հոգնած կլինեմ: Հետո կայարան եմ գնում՝ մետրոյում սիրահարվելով կամ էլի մետրոյին սիրահարվելով: Ավտոբուսում տեղ եմ պահում ու չվում պոնչիկանոց: Մի հատ թռչնի կաթ: Նայն, հարուստ չեմ, ուղղակի ատում եմ պոնչիկը:
Ավտոբուսը գնում է, գնում է, գնում է… Ես փակում եմ աչքերս, դնում ականջակալներս, որ չտեսնեմ, չլսեմ բարձրահասակ, մկանուտ տղաներին, որոնց կարող էի սիրահարվել, բայց որոնք ոստիկան են ու հրճված պատմում են, թե ոնց են ցուցարար ծեծել: Ավտոբուսը գնում է: Ես համարյա լացում եմ: Ավտոբուսը դեռ գնում է… Մի քանի հավերժություն անց քայլում եմ գյուղի մութ ու դատարկ փողոցներում ու 15 րոպեով սիրում մեր գյուղը: Հետո տանն եմ: Մի քանի ժամ նստում եմ անջատված, էս ընթացքում կարող եմ ժպիտոտ նկար փոսթել՝ տափակ գրությամբ կամ քո նկարը լայքել: Հետո, երբ կուրսեցիներս գնում են քնելու, ես միանում եմ ու անցնում դասի:
3-ն անց ա: Ուզում եմ օրագրիս պատմել, թե ինչքան սիրահարված եմ ու ինչքան կոտրված: Բայց հոգնած եմ, թող մնա վաղը:
…Հոգնած եմ AC/DC լսելուց ու երևակայելուց, թե Դինի Impala-յում եմ, ու սլանում ենք Թեքսասի անմեքենա, անծայր փողոցներով, երբ իրականում Սիմոն-Սայմընի ուսանողականում եմ, գնում ենք հավերժական հյուսիս-հարավով ու լսում «Գիտե՞ս՝ հիմա ինչ կուզեի»: Հոգնած եմ Լուսառատի փողոցներում Englishman in New York լսելուց, արթհաուս ֆիլմի աղջիկ ապրելուց, պարապելով ֆուտբոլ լսելուց…

Հահ, սրանք երևի անցյալում կմնան: Հիմա այնքան հոգնած չեմ, որ նյութ եմ գրում: Այսուհետ գոնե մի քանի ամիս Երևանում եմ ապրելու ու… Ու ուշանալու եմ դասից՝ առնվազն կես ժամ: Վրեժ է, սիրելի՛ս:

Պապան առավոտյան վաղ արթնացնում է.

-Երևանից ապրիլյանին մասնակցած մի տղա, Տիգրան ա անունը, Չաուշի բլրի վրա խաչ ա կանգնեցնելու՝ զոհված տղերքին նվիրված: Կուզե՞ս՝ գաս, զրուցես հետը:
Անկասկած ուզում եմ: Սկսում եմ լուրջ-լուրջ հարցաշար կազմել: Հետո մոլորված քայլում տան մեջ, սպասում ժամին ու մտքումս նրա հավանական արտաքինի մոդելները գծագրում, փորձում գուշակել, թե ինչ պատասխան կտա հարցերիս…
Մի քանի ժամ անց Չավուշի արձանի մոտ զրուցում եմ Տիգրանի տատիկի հետ: Պարզվեց, որ քառօրյա պատերազմի օրերին նա ոչ թե ժամկետային զինծառայող է եղել, այլ կամավոր: Հարցաշարս մի կողմ եմ դնում:
Տատը ժպիտով պատմում է տղայի մանկությունից, ասում է՝ դեռ տասը տարեկանում շուկայից ապրանք էր բերում, որ իրենց խանութում վաճառեին: Դպրոցից հետո ընդունվել է ԵՊՀ-ի տնտեսագիտության ֆակուլտետ ու գնացել բանակ, հետախույզ է եղել: Վերադառնալուց հետո թողել է ուսումն ու մեկնել Ռուսաստան: Հիմա այնտեղի քաղաքացի է: Պատերազմի լուրը լսելուն պես վերադարձել է ու առանց ծնողներին մի բառ ասելու՝ գնացել Արցախ: Տատը հպարտանում է՝ հայրենասիրությունն ու համարձակությունն իրենից է ժառանգել: Ինքն էլ ժամանակին կռվողներին հաց էր բաժանում: Հայրենասիրությունը երևի նրանց գենի մեջ է. Տիգրանի հորեղբայրներն էլ Արցախյան պատերազմին են մասնակցել: Հայրն ասում է, որ ապրիլյանի սերունդն ավելի պատրաստ էր պատերազմին, քան ժամանակին իրենք: Պատերազմն իրենց համար ֆիլմ էր, գիրք, ծնողների հիշողություններ Հայրենականից ու ոչինչ ավելին, իսկ ապրիլին հերոսացած սերունդը ծնված օրվանից գիտեր՝ ինչ է պատերազմը: Հարցնում եմ՝ ինչպես ընդունեց որդու կռիվ գնալը, ասում է՝ էդպես էլ պիտի լիներ. «Անհանգստանում էի իհարկե, բայց հպարտ էի: Դուրս էի գալիս բակ, հարցնում էին՝ տղադ ծառայել, պրծել է, ինչո՞ւ թողեցիր`նորից գնա: Ասում էի՝ ես չթողնեմ, դու չթողնես, բա վերջը էս մեր թաղից մեկը պիտի գնա, չէ՞: Լռում էին»: Հիմա նա պարզ ճակատով է քայլում ու գիտի՝ եթե նորից մի դեպք լինի, արդեն մյուսներն էլ կգնան:
Մտքումս արդեն ուրվագծվել է Տիգրանի կերպարը: Տատն ասում է՝ գլխարկովն է ինքը, հենց տեսնես, վռազ կճանաչես: Բարձրանում եմ բլրի գագաթը: Խաչի կողքին հավաքված ընկերներից, բարեկամներից առանձին նստած է գլխարկովը ժայռի ծայրին: Ճանաչում եմ: Պարզվում է՝ Տիգրանի ծնունդն է: 29-ամյակը նշելու սիրուն տարբերակ է, չնայած ասում է՝ հատուկ չի ընտրել օրը, ուղղակի այսպես ստացվեց: Իր ծառայակից ընկերոջ՝ Հովհաննեսի հետ ուխտ էր արել՝ տեղադրելու խաչը: Հետագայում զոհված տղաների նկարներն են դրվելու՝ իրենց մասին պատմող գրություններով: Ուզում է, որ հաջորդ սերունդներն էլ տեսնեն, ճանաչեն հերոսներին:
Խաչը տեղադրելու վայրը պատահական չի ընտրել: Հետևի ֆոնին՝ Արարատ սար ու Խոր վիրապ: Իսկ բլուրը պատմական է դառնում, որովհետև միավորում է հայրենիքի համար կռված երեք տարբեր սերունդների. նախ ֆիդայի Գևորգ Չաուշի արձանը, ապա ազատամարտիկներին նվիրված խաչքարը, հիմա էլ խաչն ու դրոշը՝ ի հիշատակ քառօրյա պատերազմի զոհերի:Տիգրանը երկար-բարակ չի մտածել Արցախ գնալու որոշումը կայացնելիս: Ասում է. «Եթե կորցնեմ ծնողներիս, կկորցնեմ իմ աստվածներին, եթե կորցնեմ հայրենիքս, ամեն ինչ կկորցնեմ»: Ֆեյսբուքում կարդայի՝ կմտածեի՝ պաթետիզմ է, էլի, հիմա այդպես չեմ մտածում: Ասում եմ՝ ձեր ներկայությունը ոգևորում էր, չէ՞, ջահելներին, ավելի ջահելներին, պատասխանում է՝ դրա կարիքը չունեին, նրանք իրենցից էլ «դուխով» էին: «Թեժ պահերին ասում էինք՝ դուք հետ քաշվեք, չէին գնում, դեռ մի բան էլ վիրավորվում էին»: Պատերազմից սիրուն հուշեր էլ ունի՝ բժշկուհի Անահիտից նամակ է ստացել, խնդրում էր՝ ողջ-առողջ վերադառնալ: Վերադարձավ:
Տիգրանն ինձ օգնում է իջնել բլրից ու շարունակում պատմել.
-Դեռ լույսեր պիտի տեղադրենք, որ գիշերը…

-Պայուսակդ տեղը դիր…Սպիտակ վերնաշապիկդ հանի…Թող, ես կկախեմ… Արի՝ մազերդ նորից հավաքեմ…Հյուսե՞մ, չէ՛, ժամանակ չկա… Էսօր տառ անցա՞ք…Չէ՞… Էլի նկա՞ր էիք պատմում…Ձանձրանո՞ւմ ես…Դե պիտի դիմանաս… Բոթասներով չե՞ս շոգի… Հաց չկերար…Ոչի՞նչ, էնտեղ կուտե՞ս… Լավ, դե վազի, ուշանում ես…

Սա ձեզ ինչ-որ բնական զրույց թվաց, չէ՞: Ի՞նչ կա որ: Մաման երեխուն ինչ-որ տեղ ա ճանապարհում: Մանկապարտե՛զ: Մաման ինձ մանկապարտեզ էր ուղարկում: Հարցնում եք՝ ո՞ւ: Դուք էլ եք գնացել մանկապարտեզ, ու սա հեչ էլ արտասովոր պատմություն չի՞: Սխալվեցիք:

Դե գրեթե բոլորս էլ անցնում ենք կյանքի «մանկապարտեզ-դպրոց-բուհ» ճանապարհը: Ոմանք առաջին կամ երրորդ կանգառները բաց են թողնում, բայց հիմնականում պատկերն այսպիսինն է: Ես էլ բացառություն չեմ: Եղել եմ ջրիկ ու վայրենի երեխա, հետո՝ լուրջ ու կարգապահ դպրոցական, համալսարանն էլ դեռ սպասում է ինձ: Բայց չէ՛, լավ էլ բացառություն եմ: Ուրեմն սկսենք:

2004-ի ամռանը (այդ ժամանակ 5,5 տարեկան էի) մեր տուն մտան մի քանի կանայք՝ ինչ-որ գրքեր ձեռքներին: Չէ՜, ի՞նչ Եվհովայի վկա: Մաշտոցի վկաներն էին՝ դպրոցից, գիրքն էլ «Այբբենարանն» էր: Իրենց՝ մամայի հետ ունեցած երկար զրույցից այն հասկացա, որ ուզում են ինձ դպրոց տանել: Այդ տարվա «նորակոչիկները» մեր գյուղի համար աննախադեպ շատ էին՝  30-ից ավելի, ու անհրաժեշտ էր ևս մեկը, որ դասարանը կիսվեր: Դպրոցում իմացել էին, որ ես արդեն գրում, կարդում եմ, ու որոշել էին՝ հարմար թեկնածու եմ: Սեպտեմբերին արդեն դպրոցում էի: Դասի էի գնում 7 տարեկանների հետ, թեև ինքս դեռ 6 էլ չկայի: Կասեք՝ հեչ էլ բացառիկ չէ: Համաձայն եմ: Շատերն են ժամանակից շուտ դպրոց գնացել, բայց մինչև վերջ կարդացեք:

Քանի որ ինձ համար շատ դժվար էր էդպես միանգամից կտրվել խաղերից ու ընկերներից, մայրիկս պայմանավորվեց մանկապարտեզի ղեկավարության հետ (նրանք ինձ շա՜տ էին սիրում), որ դպրոցից հետո նորից մանկապարտեզ պիտի գնամ: Փաստորեն, մոտ 12-ին ավարտվում էին դասերը, հրաժեշտ էի տալիս ուսուցչուհուս, դասընկերներիս, վազում տուն, փոխում հագուստներս ու շտապում դաստիարակչուհիներիս ու ընկերներիս մոտ: Ժամը 5-ին տուն էի գալիս: Այո՛, ոչ թե ծնողներս էին գալիս ու ինձ տուն տանում, ինչպես մյուսների դեպքում էր, այլ ինքս էի գնում: Ինձ ամեն ինչ թույլատրված էր. չէ՞ որ դպրոցական էի: Գալիս էի տուն, արագ «նկարում» հանձնարարված մասնիկները՝ փնթփնթալով, թե դա թող տառերը չիմացողները գրեն, իմ շատ էլ պետքն է… Ու վազում էի բակ՝ խաղալու:

Այս տարօրինակ պայքարս՝ մանկապարտեզ VS դպրոց, խաղ VS դաս,  ավարտվեց օրեր անց  մարզպետարանի շենքում կոստյումավոր, շիկահեր տիկնոջ  «Գրել, կարդալ կարողանալը ոչ մի նշանակություն չունի, նա դեռ շատ փոքր է դպրոցի համար, թողեք՝ երեխան մանկություն ապրի» նախադասությամբ: Եվ այսպես, հին ու բարի խաղալիքները ջախջախիչ հաղթանակ տարան գիրք ու գրիչի նկատմամբ: Ես սկսեցի նախկինի պես առավոտյան 9-ին մանկապարտեզ գնալ: Ռևանշը ուղիղ մեկ տարի անց կայացավ, և դպրոցը 11 տարի ժամկետով հաղթանակ տարավ:

Դե հիմա ասեք, տեսնեմ՝ ձեզնից քանի՞սն են դպրոցից րոպեներ հետո ու մանկապարտեզից րոպեներ առաջ մայրիկի հետ զրույց ունեցել, քանի՞սն եմ միաժամանակ և՛ դպրոց գնացել, և՛ մանկապարտեզ: