Ողջույններ Փարիզի «Փոքրիկ բույն» հացաբուլկեղենի խանութ֊սրճարանից, որտեղ ես հաճախ «օրվա ճաշն» եմ ուտում և անցկացնում իմ ընդմիջումը։ Այսօր օրվա ճաշը լազանյա է, ու մինչ իմ լազանյան կսառի, քանի որ այն շատ են տաքացրել, ես որոշեցի ձեզ գրել։ Շաբաթվա առաջին օրը սկսել եմ շատ հոգնած, որովհետև ունեցել եմ հրաշալի «վիքենդ», բայց դե ոչինչ, այսօր կհանգստանամ։ Այս վիքենդին մենք առաջին անգամ Փարիզից դուրս գնացինք՝ հարևան երկրներ։
Ընդհանրապես, այստեղ գալուց առաջ պլանավորել էինք լիքը այլ տեղեր գնալ՝ գրեթե ողջ Եվրոպան տեսնելու։ Հետո, երբ եկանք, հասկացանք, որ յոթ շաբաթը հենց միայն Փարիզը տեսնելու համար շատ քիչ է։ Կրճատեցինք մեր բոլոր պլանները՝ թողնելով միայն Բրյուսել֊Ամստերդամ ճամփորդությունը։ Հենց դրանից էլ մի քիչ վերևում պատմում էի։

Լուսանկարը` Անետա Բաղդասարյանի

Շաբաթ օրը առավոտյան ֆրանսիական արագընթաց գնացքը (ֆրանսերեն ասած՝ տե ժե վե) մեզ հասցրեց երկար սպասված Բրյուսելը։ Հենց իջանք, ամենուրեք կատուներ էին։ Մագնիս գնելիս վաճառողին հարցրի՝ ինչո՞ւ հենց կատուներ։ Նայեց վրաս, նեղ աչքերը ճպճպացրեց՝ սպասելով, որ կհասկանամ, որ ինքը զտարյուն բելգիացի չէ։

-Ինչո՞ւ են բոլոր հուշանվերների վրա կատուներ, ի՞նչ խորհուրդ ունեն,- կրկնում եմ։
Նեղ աչքերը մի անգամ էլ ճպճպացնելուց հետո երիտասարդը խոսեց.
-Այստեղ շատ կատուներ կան։
-Հաա, պարզ է։

Բրյուսելում մեզ սպասող այնտեղ իր ստաժն անցնող մեր ընկերը՝ քաղաքի իրական գիտակը, որը իր ողջ ուժով փորձում էր ցույց տալ քաղաքի գեղեցկությունները ու անդադար կրկնում էր՝ լա՞վն ա, չէ՞, հավանո՞ւմ ես, դուր գալի՞ս ա, Փարիզից լավն ա, չէ՞, նույնպես չգիտեր կատուների խորհուրդը, չէր էլ նկատել, որ ամենուրեք կատուներ են։ Իսկ ես դա չնկատել չեմ կարող։ Այնպես որ, եթե մի օր իմանաք՝ ինչու են Բրյուսելում ամենուրեք կատուներ, ինձ ասեք, խնդրում եմ։
Դե, էլ ի՞նչ ասեմ։ Հա, Փարիզից լավն էր։ Գուցե որովհետև այստեղ հյուր էի, ոչ թե բնակիչ։ Կատուներ, բելգիական ֆրի, բելգիական վաֆլի, բելգիական շոկոլադ, բելգիական գարեջուր։ Բելգիացիները շատ են սիրում շատ խորհրդանիշներ ունենալ, ու դա ինձ դուր է գալիս։ Ուղղակի ամեն անգամ առանց ալարելու կասեն՝ բելգիական ֆրի, ոչ թե ֆրանսիական։ Իսկ Փարիզում ոչ մի տեղ չտեսա, որ նշեն ֆրիի արմատների մասին։ Ու դա էլ ինձ դուր եկավ։ Սիրուն փոքրիկ քաղաքն ու ուրախ ժողովուրդը, որը գիշերն է ապրում։ Ամեն ինչ ժամը 4-ին փակվում է, բացի ուտելու տեղերից։ Փողոցներում ֆեստիվալներ ու շատ լավ երգեր երգող երաժիշտներ են։ Ամենուրեք ուրախ, գուցե մի քիչ խմած, բայց ամեն դեպքում՝ ուրախ մարդիկ են։ Շատ սիրեցի Բրյուսելը։

Լուսանկարը` Անետա Բաղդասարյանի

Գիշերելով մեր վարձած տանը, որի տերը հայ էր (հա, հատուկ էի հայի տուն գտել), մյուս առավոտ մենք ճանապարհվեցինք Ամստերդամ։ Եկեք չպատմեմ ոչինչ, բացի Վան Գոգից ու Հայնեքենից։ Որովհետև մնացած ողջ ժամանակ անձրևի տակ մրսում ու քայլում էինք, ու չէինք կարողանում վերև նայել, որովհետև անձրևը խեղդում էր։

Լուսանկարը` Անետա Բաղդասարյանի

Գիտեմ, որ շատ վատ եմ պատմում, բայց ինձ արդարացնող միայն մեկ բան կարող եմ ասել՝ ձեզ գոնե պատմում եմ։ Ուրիշներին ընդհանրապես չեմ պատմում, ուղղակի ասում եմ՝ լավ էր։ Լավ էր, Ամստերդամում էլ, որը իմ տեսած քաղաքներից թերևս ամենամոդեռն մետրոն ունի, էլի լավ միջավայր ու Վան Գոգի թանգարան, որը ինքնին արդեն Ամստերդամը սարքում է Ամստերդամ։

Լուսանկարը` Անետա Բաղդասարյանի

Լուսանկարը` Անետա Բաղդասարյանի

Լուսանկարը` Անետա Բաղդասարյանի

Դե հա, այստեղ երկրորդ անգամ էի, բայց էլի չեմ հասցրել լիքը բան։ Երրորդ անգամն էլ է պետք գնալ։ Իսկ հիմա ես կուտեմ իմ լազանյան ու կգնամ Հայաստանի դեսպանատուն՝ ինձ արդեն շատ հարազատ աշխատանքի։ Մնաց ընդամենը երկու աշխատանքային շաբաթ, ու ես ուզում եմ լիքը բան հասցնել անել ու սովորել։
Մեկ էլ գիտեք՝ երբ եմ նյութ գրելու։ Հետ վերադառնալիս, ինքնաթիռում, որպես ավանդույթ։ Հայաստան հետ գալը ախր շատ-շատ եմ սիրում։
Սպասեք, եկա։

Հ. Գ. Հենց նոր վերադառնալիս կարդացի, որ Վիետի փողոցի ցուցանակի վրա ներքևում գրված է մաթեմատիկոս։ Այսքան ժամանակ Վիետ֊Վիետ ասելով չէի մտածում, որ սիրելի թեորեմի Վիետի փողոցն է սա։ Հինգերորդ շաբաթն է ընթանում, ես դեռ չէի հասկացել, թե դա որ Վիետն է։ Հիմա ավելի ուրախ եմ, որովհետև, դե, հիշում եք, Վիետի թեորեմը ինչքան օգտակար բան է։

Պեր Լաշեզը Փարիզի ամենամեծ գերեզմանատունն է։ Տեղացիներն այն անվանում են «La cité des morts» (մեռյալների քաղաք)։ Այն իսկապես փոքրիկ քաղաք է իր փողոցներով ու թաղամասերով, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր համարը։ Մուտքի մոտ քարտեզի օգնությամբ կարող եք գտնել՝ որ թաղամասում ում գերեզմանը կամ էլ ընտանեկան դամբարանն է գտնվում, որոնց զարդանախշ դռների ներսից երևում են խորհրդավոր վիտրաժները։

Զբոսաշրջիկների մեծ մասն այստեղ է գալիս տեսնելու Ֆրեդերիկ Շոպենի, Ժորժ Բիզեի, Մոլյերի, Օսկար Ուայլդի, Ջիմ Մորիսոնի, Էդիթ Պիաֆի, Մարսել Պրուստի և այլ նշանակավոր արվեստագետների, գրողների, հասարակական գործիչների, կոմպոզիտորների գերեզմանները։

Փարիզեցիներն էլ սիրում են այստեղ գալ՝ զբոսնելու, կտրվելու առօրյա աղմուկից, միայնակ մնալու ինքներն իրենց հետ։ Տեղն իսկապես նման չէ ոչ մի այլ վայրի։

Մնաց 18 օր, կամ էլ ընդամենը 18 գիշեր, որ կքնենք ոչ մեր հարմար անկողիններում, այլ հանրակացարանի բատուտ-բարձերին ու տարօրինակ մատրասներին։ Էդ ամբողջ ընթացքում Մարիամն ու Անետը նորից ու նորից ոտքի տակ են տալու Փարիզը, որովհետև նպատակ ունեն էստեղ տեսնել հնարավորինս շատ բան ու  այցելել հնարավորինս շատ թանգարաններ։ Քանի ասել եմ թանգարան, պատմեմ մի դեպք, որ մաման կարդալուց չասի, թե ես տանն եմ նստում անընդհատ, ու եթե ինքը իմ փոխարեն լիներ Փարիզում, անդադար ման էր գալու։ Թեկուզ հանրակացարանի կողքի փողոցներով, թեկուզ «էդ կեղտոտ թաղամասերով», քանի որ․

-Մաքուր փողոց գտե՛ք, էդտեղ քայլե՛ք։

Մի խոսքով՝ գնացի թանգարան։ Երևի ֆրանսերենս թանգարաններում ու խանութներում դրամարկղի մոտ ավելի շատ է բացվում, քան աշխատանքի տեղը, ուր պիտի պարտադիր ֆրանսերեն խոսենք։ Հիմնականում ոչ մի խնդիր չի առաջանում, բայց վերջին գնալուցս փաստաթուղթ ուզեցին, ավելի կոնկրետ՝ վիզաս։ Բախտներս բերեց, որ ոչ մի բան չկար մոտներս, թե չէ եթե ցույց տայինք, լրիվ փաթեթն առնել էր տալու՝ որպես ոչ ԵՄ երկրի ներկայացուցիչների։ Հիմա էլ ասացին, որ վճարենք, եթե նկար չունենք։ Բայց երևի շատ խեղճ տեսք ունեինք ես ու Մերին, կամ էլ աշխատողը 20 ու 15 եվրոյից առանձին երկու հատ 12 չէր կարողանում ստանալ, էսպես երկար նայեց, ասաց` ձրի մտեք, լավ։ Էդ անգամը գնում էինք Նապոլեոնի գերեզմանը տեսնելու, ուր համատեղությամբ նաև զենքերի ու համաշխարհային պատերազմների թանգարաններն են։ 2-րդ համաշխարհայինով անցնելիս անընդհատ սպասում էի 1945 թիվը գա, որ ասեմ «45 թիվն էր, մտանք Բեռլին», ու սենյակը իրոք նվիրված էր հենց Բեռլինին։ Ամեն սենյակ նվիրված էր մոտ 2-3 տարվա, ու ամենուր դրված էին այդ ժամանակների զինվորների ու գեներալների հագուստները, անձնական իրերը։ 1943-ի մոտ էր կարծեմ, որ Կոկա-կոլայի շիշ գտանք ամերիկացի զինվորի անձնական իրերի մեջ, ու Մերին կատակով ասաց․ «Ընդմիշտ Կոկա-կոլա»։ Իրոք որ, շիշը չէր էլ փոխվել գրեթե։

Հետաքրքիր դեպքերից մեկ էլ այսօրվա Վերսալի քամին էր։ Այնպիսի փոթորիկ էր բարձրացել, որ թագավորական այգիները փակել էին, արգելում էին ներս մտնել։ Ման եկանք միայն շենքի ներսում։ Վերսալի պալատը, ճիշտ է, Եվրոպայի ամենամեծ պալատն է համարվում, բայց չեք պատկերացնի, թե ինչքան քիչ հատված է բաց հասարակության համար։ Էսօր ամեն ինչը ռեստավրացիայի էին տարել թարսի պես։ Մենք դե աուդիո գիդի հետ ենք քայլում (սենց հեռախոսատիպ բան է, որ համարը հավաքես, դնես ականջիդ, ինքը նախընտրածդ լեզվով պատմի ամեն ինչը քեզ տվյալ համարի տակ եղած առարկայի, սենյակի, հոլովակի մասին), ու էս գիդը իրենից գոհ պատմում է սենյակում դրված թույն կահույքի մասին, որը, ի դեպ, էդ սենյակինը չէր, բայց իրենք բերել հավաքել են, որ հին ժամանակների շունչը զգանք։ Ու հիմա գիդս խոսում է, թե Լյուդովիկոս 14-րդի կինը ինչ խնջույքներ էր կազմակերպում էդ հիանալի սեղանի, աթոռների ու մնացածի շուրջ, ես նայում եմ կողքերս, սենյակը դատարկ է։ Սովորաբար նշումներ են լինում, որ կահույքը տարված է վերանորոգման, բայց էսօր տեղյակ չէին պահում մեզ։

Տպավորիչ բաներից երևի մեկ էլ պիտի խոսեմ Նուբար Փաշայի հիմնած գրադարանի մասին, որը Փարիզի կենտրոնին մոտ մասում է, կարելի է ասել սրտում (սիրտն էլ ուղիղ մեջտեղը չի, դե)։ Ներկայիս տնօրենի անունն ու ազգանունը չեմ հիշում, չնայած հատուկ հարցրել էի։ Շատ հետաքրքիր մարդ էր, երևի իդեալական էր իր գործի համար։ էնքան կյանք կար էդ մարդու մեջ, էնքան էր հպարտանում իր պահած գրադարանով։ Պատմեց գրադարանի սենյակների կառուցվածքից, ասաց, թե ոնց են գիրքը գտնում իր «հասցեով», ցույց տվեց արխիվից նկարներ, լուռ հանդուրժեց, երբ մենք չտեսների պես թերթում էինք պատահած ամեն մի գիրք, օրաթերթ, օրագիր։ Ամեն ինչին կպել ենք, ամեն դարակ քաշել ենք, ամեն նկարի նայել ենք, հանգի՛ստ եղեք։

Առօրյայից էլ հետաքրքիր բան ասեմ։ Գնում էի խոհանոց, որ ուտելիք սարքենք, միջանցքի կեսից հնդկաձավարի (գրեչկայի) հոտ եմ զգում։ Մտածեցի՝ խառնում եմ մի բանի հետ, հնարավոր չի, էն էլ պարզվեց, որ մեր կուրսեցիներն են Հայաստանից բերած գրեչկան խաշում։ Շա՜տ անուշ հոտ էր գալիս։ Մա՛մ, եթե դու սա կարդում ես, խնդրում եմ, գրեչկա սարքի ամսի 29-ի համար։ Իսկ ես գնամ օրերս հաշվելու։ Սպասե՛ք նոր նկարների Անետից, նոր նյութերի բոլորիցս ու սպասե՛ք մեզ Հայաստանում։

Երբ Ադամն ու Եվան դրախտ կոչված տարածքում էին, չկային պատերազմներ մարդու և մարդու միջև, կար միայն Աստծո և չարի պայքար՝ երկիրը տիրելու համար, երբ դրախտավայրը երկրի վրա էր։

Առաջին եղբայրասպանությունը Աբելի մահով սկսվեց: Աստծո սահմանմամբ եղբայր դեռ չէր նշանակում արյունակից, եղբյար՝ այսինքն սերը առ մարդը։

Այն ատեն սերը պատճառից դարձավ հետևանք, ծնվեց մեկը՝ սերը Աստծուց խլած ու Աստծուն տվող Արմենը։

Ճիշտն ասած, Արմենին ճանաչում էի միջնորդավորված՝ ինչ պատմել էին, ընկերս չէր, ոչ էլ եղբայրս էր, բայց Արմենը Արմենն էր, երբ հանուն հայրենիքի իր անձեռնմխելի կյանքի մասին չմտածելու միտք էր հղանում։

Հունվար ամսյան 19-րդ օրը՝ ճիշտ այն օրը, երբ կանխամտածված սպանվեց Հրանտ Դինքը, որովհետև հայ լինելը մարդ լինելուց  տարբերվում է պատասխանատվության  համեմատաբար բարձր աստիճանով, այսինքն՝ հայ լինելը վիճակ է՝ լինել թե՞ չլինել խնդիր-հարցադրումով։ Բայց ամեն դեպքում․․․ «Մահը եղավ ոտքի վրա՝ կանգնած, ոչ թե պառկած՝ անկողնու մեջ»։

-Ես ասում էի ՝ «Ու՞ր ենք գնում, ընկերնե՛ր», իսկ նրանք՝ «Վերև, Ջոնի»:

Դա այն օրն էր, երբ Բիթլզը՝ սերը և ազատությունը, առաջին անգամ ելույթ ունեցավ բեմում։

Իմ ճանաչած Արմենը բիթլոման էր, բայց չէր սիրում մազերի «էքզի» ոճը, ասում էր՝ տղայական չի։ Բիթլզ էր լսում ու մատները սահեցնելով իր կերտած  քանդակներով,  քթի տակ երգում  էր «Let it be»-ն.

«Եվ երբ ամպամած է գիշերվա երկինքը,

Միշտ մնում է մի շող, որ լուսավորում է իմ հոգին:

Շողա մինչև վաղը,

Թո՜ղ  լինի»։

Սովորաբար քանդակը սկզբում կերտվում է կավից, պլաստիլինից կամ մոմից, ապա ձուլվում գիպսից։ Գիպսե ձուլածոները կա՛մ ինքնուրույն գոյության իրավունք են ստանում, կա՛մ ծառայում են որպես մոդել՝ քանդակը ավելի մնայուն նյութերով մարմնավորելու համար։

Արմենը՝ կերտված մարդ ձուլվածքից, համաչափ աչք-ունքով, աջ հոնքի վերևում էլ մի  նշան, իսկ խառնվածքով հանգիստ  էր, կոկիկ,  աշխատանքն ու  կրթությունը  համատեղող: Սովորում էր Մշակույթի պետական քոլեջի վերջին կուրսում, որպես օպերատոր, զուգահեռաբար էլ աշխատում էր կահույքի արտադրամասում։ Գիշերը, երբ հարձակվել են  դիվերսանտները, Արմենը նկատել է, զգուշացրել զինակիցներին և սկսել գոյամարտը՝ մեկը երեք տասնյակի դեմ։ Ծառայակիցների խոսքով ՝ կես ժամ միայնակ դիմադրել է  ու տասը հոգու կյանք փրկել։ Եվ դա հայկական ուժերին հնարավորություն է տվել կազմակերպվել և ելման կետերը վերադարձնել թշնամուն։

Մահը  մորը  ճանաչել տվեց  որդուն։ Կարոտ բառը Աճառյանի արմատական  բացատրությամբ՝ կար+մոտ, այսինքն՝ ժամանակին եղել էր մոտ, մյուս դեպքում՝  անհրաժեշտություն։

Կա՞ մի երգ մոր մասին, որ սրտաշարժ չէ, կասեմ՝ ոչ, չկա․

«Երբ ես ինձ հանձնում եմ տրտմությանը,

Մայր Մարիան ինձ մոտ է գալիս

Եվ իմաստուն խոսքեր  է ասում.

«Թո՜ղ լինի»:

Հղացման և ճակատամարտի  միջև եղած մտորումները՝ անձրևոտ  մի օր ինչ-որ մեկին վերարկու տալու, ավելի մոտ կանգնելու, և հենց երազանքը՝ աստղերը հաշվելու մասին, մի՞թե կարող էին չլինել։ Կամ կարո՞ղ էր գիտակցել  ակնթարթի անխուսափելի վախճանը․․․ Մեկին մոտ չլինելը, քույրերի կողքին չկանգնելը, այլ մնայուն նյութից հեն ու հենք  լինել, որպես արիության մոդել։

Երբ ճակատամարտ է, իսկ մարդը անխուսափելի է, մղումը ճակատամարտ ենթագիտակցության ազդակներով է կառավարվում, և պահի խիզախությունը  հատուկներին է տրված։ Հղացումը, որ 2014 թվականին  արցախա-ադրբեջանական հակամարտ զորքերի շփման գծի հյուսիսարևելյան դիրքը պաշտպանելիս կյանք արժեցավ, որովհետև «կարոտ» բառի  «կար» արմատից ժամանակի հետ «կարևոր»-ն է առաջացել, հետո փակվել է «կարևեր» բառի վերքը։

«Նրանք կարող են բաժանվել,

Բայց նորից հանդիպելը միշտ հնարավոր է,

Պատասխանը մեկն է՝ «թո՜ղ լինի»:

Տասնյակ փամփուշտ զարկվեց երկրի սրտին. հյուսիսարևելյան ուղղությամբ տեղակայված մարտական դիրքում իր առջև դրված խնդիրը արիաբար կատարելու ժամանակ զոհվել է կրտսեր սերժանտ Արմեն Հովհաննիսյանը։ Սակայն   Ավան 14֊րդ  փողոց, 8-րդ տան տարածությունում ՝ Արմենի թանգարանում, Արմենը կա, որովհետև «բոլոր դիրքապահները թագավոր տղերք են»։

«Արթնացա երգի հնչյուններից,

Ինձ մոտ է եկել Մայր Մարիան,

Ասելով  ինձ  խոսքեր իմաստուն՝

«Թո՜ղ  լինի»…

Տարբեր տրամաչափի հոգոց եմ հանում նամակս քեզ ուղղելուց առաջ: Իմ մասին երգ հորինելդ իզուր է. դաշնամուրիդ սեղմակը տրամադրություն չունի: Երեկոյան քամու պես կողքովդ անցա, վրադ վերարկու եմ գցել. հանկարծ չմրսես: Թատրոնի դիմաց եմ սպասել. վարագույրները այդպես էլ չեն բացվի: Ակնոցս կորցրի, որ քեզ չտեսնեմ: Տաք ձեռնոց եմ ձևացել, բայց ինձ միայն ձմռանն ես հիշել: Երկու հատորով գիրք գրեցի մեր մասին, պատճառը մեր երկար պատմությունը չէ, երկուսիս երկու մասի բաժանվելն է. չեկար շնորհանդեսին: Արհեստական ծաղիկներ էիր նվիրել, ի՞նչպես վարվեմ, որ թոռոմեն: Բակում յասաման էի աճեցրել, չորս թերթիկ ունեն, կարծում ես բոլորից հինգերորդը պոկելով երազանքդ կիրականացնե՞ս:

Վագոնի դռները մեր միջև փակվեցին, որ ինձ հասնող երկաթգիծ չկառուցես: Լուսացույցներին եմ հրամայել՝ միայն կարմիր մարդուկի դեպքում զգաստ լինեն. իմ տուն հասնող ճանապարհներդ փակ են: Ես թափվեցի քեզ վրա հազար ագամ, անձրևանոցովդ արհամարհեցիր, հայտնվեցի բաժակիդ մեջ, որ քեզ ջերմացնեմ, երկար ժամանակ փչեցիր վրաս, հետո էլ կասես` սառն ես իմ հանդեպ:

Երկար կգրեի. գրչիս համբերության թանաքը ա-վարտ-վեց…