-Երանի թե առիթ չլիներ այս ֆիլմը նկարահանելու,- ասաց ՀՀ-ի հեռուստառադիոընկերության խորհրդի անդամներից մեկը։

Հերոսներ, որոնց կյանքի գնով ապրեցինք մենք։ Նրանց մահից հետո նկարվեց վավերագրական ֆիլմ, որը մեկ տարվա ընթացքում հասանելի դարձավ տարբեր երկրներում «13» անվամբ։ Մայիսի 13-ին զանգ ստացա, տեղեկացնում էին, որ կարող եմ մասնակցել պրեմիերաին։ Մայիսի 14-ին Մոսկվա կինոթատրոնում ցուցադրեցին ֆիլմը։

-Ֆիլմը քաղաքական ոչ մի բնույթ չէր կրում, դա պարզապես հարգանքի տուրք էր,- ասաց Սյունիքի մարզպետ Վահե Հակոբյանը։

«13» վավերագրական ֆիլմին մասնակից եղան քառօրյա պատերազմի զոհերի հարազատները, մանկավարժներ, հասարակության տարբեր խավերի ներկայացուցիչներ։ Ֆիլմը նկարահանվել է 2017 թվականին Սյունիքի մարզում և Արցախում։ Ծրագիրն իրականացվել է ՀՀ Սյունիքի զարգացման և ներդրումների հիմնադրամի նախաձեռնությամբ, Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատի աջակցությամբ, «Paradi promis production»-ի կողմից։ Սցենարի հեղինակն է լրագրող Արեն Մկրտչյանը։

«Խոնարհվում ենք նրանց առջև»․ հենց այս խորագրով սկսվեց ֆիլմը։ Ոչ ոք չոր աչքերով դուրս չեկավ, բոլորս մեկ ժամվա ընթացքում հիշեցինք, վերապրեցինք։ Կարծես նրանց կողքին էինք։ Խոսում էին հարազատները, լացում, հույսով էին լցվում։ Հարազատ դեմքեր, բարի և պայքարող մարդիկ, Սյունյաց արծիվներ։

Անկասկած, արժանի են մեծարման, նրանց ապրեցրին։ Մասնակցության շնորհիվ կարողացա ճանաչել Ադամի, Սաշայի, Նորայրի, Սասունի հերոս մայրերին։ Մեր 11 կամավորները զոհվեցին մարտի դաշտ չհասած, իսկ 2 ժամկետային զինծառայողները զոհվեցին մարտնչելիս։ Թալիշի հնացած և լքված տան պատերի ներսում անմահացան հերոսները։ 2016-ի ապրիլից հետո ապրեցինք նրանց չապրած տարիները։ Ոմանց կարծիքով ֆիլմը հուզիչ է, հայրենասիրության դաստիարակություն է, զոհվածներին չմոռանալու քայլ։

-Նրանք սիրում են ընտանիքը, բայց հայրենիքը՝ ավելի…

-Մենք հաղթելու ենք, ես իրոք դա հպարտությամբ եմ ասում,- ասաց Նորայրի մայրը։

Անցել է երկու տարի․ այցելեցի զոհերի ընտանիքներին և տեսա նրանց ապրելակերպը։ Նարեկի ընտանիքում եղբայրն էր ամուսնանում, Արմենի աղջիկն էր ծնվել, և կրում էր հոր ժպիտը, Բեգլարյանը տան մինուճար զավակն էր, ծնողների ծերությունը նկատելի է դարձել, մայրը չի կարողանում քայլել։ Սեդրակի աղջիկը և տղան սովորում են, կինը՝ ցավը սրտում, ապրում է երեխաների համար։ Եղիշեի թոռնուհին էր ծնվել, աղջիկն ասում է, թե երազում հորն է տեսել, և հայրն ասել է, որ անունը մոր անունը դնեն՝ Սվետա։ Երեխան նման է պապիկին։ Կարոյի աղջիկը դեռ չի համակերպվել հոր կորստին ասում է, որ շատ է կարոտում, Սերգեյի ընտանիքը ապրում է կյանքի գնացքին համընթաց, չի նահանջում, և կնոջ կարծիքով՝ իրենք են Սերգեյի անունը վառ պահողները։ Ջոկատի հրամանատարի՝ Մայիս Միրզոյանի հարազատները դարձել են մի բուռ, բայց ամեն պահի պատրաստ են հարազատի գործը ավարտին հասցնել։ Արմեն Գասպարյանի կինը հուզվում էր, ամեն խոսքի հետ մի արցունքի կաթիլ էր գլորվում․

-Շնորհակալ ենք, որ անմահացնում եք մեր հերոսներին։

Լուսանկարը` Միլենա Խաչիկյանի

Կիրակի օրվա ցույցերից արդեն նկատելի էր, որ հաղթանակը մոտ է։ Երկուշաբթի գնացինք դպրոց և երկրորդ դասաժամից հետո չնայած արգելքներին, կազմակերպեցինք դասադուլ։ Աշակերտների մի մասը դասամիջոցին կարողացավ դուրս գալ դպրոցից, իսկ մյուսները մնացին մասնաշենքում։ Ովքեր հասցրել էին դուրս գալ, մեծահասակների հետ հավաքվել էին գյուղի ծայրամասում և պատրաստվում էին ուղևորվել Հրազդան` ցույցի։ Տնօրենը և գյուղապետը նախօրոք երեխաների անվտանգության պատասխանատվությունը դրել էին մեծահասակ ցուցարարների ուսերին։ Երրորդ դասաժամից հետո տուն ուղարկվեցին նաև դպրոցի մյուս աշակերտները և ուսուցիչների հետ միասին գնացին ցույցին մասնակցելու։ Ցույցն իր հունով ընթանում էր, երբ հեռուստացույցն ու ռադիոները հայտնեցին վարչապետի հրաժարականի մասին։ Ցնծում էր ողջ Հայաստանը, ուրախության ճիչերը հասնում էին տիեզերք։ Բոլորը շնորհավորում էին միմյանց ու տոնում հաղթանակը։ Արդեն չորեքշաբթի, երբ գնացինք դասի, բոլոր աշակերտներն ու ուսուցիչները ոգևորված շնորհավորում էին միմյանց։ Ուսուցիչների հուզմունքը ավելի մեծ էր, քան մերը։ Նրանցից յուրաքանչյուրը պատմում էր, թե ինչպես էին ուզում պայքարել մեզ հետ, երբ ելնելով մի շարք դրդապատճառներից չէր կարողանում լինել մեր կողքին։ Բոլորը հայտնում էին իրենց երախտիքը երիտասարդներին և խոստովանում, որ եթե չլինեինք մենք, նրանք մենակ երբեք չէին հասնի նպատակին։ Պատմում էին, թե ինչպես են մասնակցել Երևանի ցույցերին ու քաջալերել երիտասարդներին։ Եվ այս ամենի հետ պահանջում էին, որ ամեն գնով մենք պաշտպանենք մեր շահերը, կերտենք այն պետությունը, որի մասին երազել են իրենք, և որին ձգտում ենք մենք։ Ուսուցիչները քաջալերում էին մեզ և ասում, որ ինչ էլ լինի, միևնույն է, մեր կողքին են և խորհուրդ էին տալիս որևէ քայլ անելուց առաջ գոնե մեկ րոպե վերլուծել ստեղծված իրավիճակը և նոր քայլեր ձեռնարկել։ Նրանք պարզապես վստահ էին, որ եթե մենք որևէ քայլ ձեռնարկենք, ապա ոչ ոք չի դատապարտի մեր արարքը, քանի որ միասին մենք ուժեղ ենք, և մեր զորությունը նրանք տեսել են ու չեն պատրաստվում մեզ հետ պահել։ Ոգևորված էին նաև աշակերտները, արտահայտում էին իրենց կարծիքը, առաջարկում իրենց տեսակետները ու պատմում իրենց հետագա քայլերի մասին։ Արդեն որոշված է, որ վաղը առանց դպրոց գնալու միանգամից դասադուլ ենք կազմակերպելու և քայլերթով գնալու ենք դեպի Հրազդան։ Ակնկալիքները մեծ են, և քանի որ մեր ծնողներն ու ուսուցիչները մեզ հետ են, մեր քայլերն ավելի հստակ են, նպատակները ավելի մեծ, լուծումները ավելի մոտ։

Լուսանկարը՝ Մարիետա Բաղդասարյանի

Ալեքսանդրապոլի ու Ղարաքիլիսայի շրջանի բնակիչների մեծ մասին դաժանորեն կոտորել են ու նետել Հերհերի ձորում, որը ժողովուրդն անվանում է նաև Ջարդի ձոր։ Այն գտնվում է Շիրակի մարզի Ջաջուռ գյուղի մոտ։ Ամեն տարի Ջարդի ձորում հարգանքի տուրք է մատուցվում Եղեռնի զոհերի հիշատակին եւ ծաղիկներ դրվում հուշակոթողին։

Լուսանկարը՝ Մարիետա Բաղդասարյանի

Ջարդի ձորն իր մեջ կրում է Հայոց Մեծ Եղեռնի ողջ սարսափը, մի քանի դահիճներ մարդկանց քշել են դեպի ձորը ու սարսափելի կերպով իրագործել իրենց ոճիրը։ Որոշ պատմաբաններ փաստում են, որ տարիներ շարունակ ձյան հալոցքներն ու անձրևները մարդկանց մասունքներ են ի հայտ բերել ու հիմա էլ պեղումների արդյունքնում հնարավոր է որոշ բաներ գտնել։

Ըստ ժողովրդական մի քանի պատմությունների, Ցեղասպանությունից տարիներ հետո Ձորում մարդկանց ճիչեր են լսվել, այդ պատճառով շատերն ուղղակի սարսափել են անցնել այդ կողմերով։

Լուսանկարը՝ Մարիետա Բաղդասարյանի

Լուսանկարը՝ Մարիետա Բաղդասարյանի

Այդ վայրում թերևս միշտ քամի է, ցուրտ, ու մթնոլորտն ու շրջակայքը սարսռեցնող են։ Նայում ես շուրջդ, անդնդախոր ձորին, ու գիտակցելը, որ այդ վայրում տասնյակ հազարավոր մարդիկ նահատակվել են, չի թույլ տա երբեք մոռանալ պատմությունը: