Ժամանակից դուրս (17-ի արխիվից) խորագրի արխիվներ

tigran mamyan

ԹԵ Ի՞ՆՉ ԿԼԻՆԻ ԿՈԹԻ ԳՅՈՒՂԻ ՀԵՏԱԳԱ ԿՅԱՆՔԸ

Ես մեկնելու եմ զինվորական ծառայության, մեկ տարի է մնացել: Համոզված եմ, որ ինձ համար ավելի հեշտ է լինելու ծառայել  հայրենիքիս, քանի որ ապրելով սահմանամերձ գյուղում` Կոթիում, ականտես եմ լինում պատերազմական իրադրության, երբ ամեն անսպասելի պահի կարող են հնչել ճակատագրական կրակոցներ:

Պատմեմ մի դեպք, որը կատարվել է ինձ հետ: Ինչպես միշտ, մենք ընկերներով դուրս էինք եկել զրուցելու, պատմելու, թե ինչ նորություններ կան: Ընկերոջս պատմությունները լսելու ժամանակ լսվեց բարձր կրակոցի ձայն, բայց ուշադրություն չդարձրեցինք: Ընկերս սկսեց պատմել պատմության շարունակությունը, բայց այս անգամ լսվեցին ավելի բարձր ռմբակոծության ձայներ: Սկսվեց խուճապ: Այդ պահին նկատեցի, թե ինչպես բազում տներ անջատեցին իրենց տան լույսերը, որպեսզի թշնամին այդ լույսերը չօգտագործի դիպուկ ռմբակոծության համար: Մենք ինքներս շտապում էինք ապահով վայր՝ թշնամու գնդակներից խուսափելու համար: Զանգում էին  մեր ծնողները, հարցնելու՝  ո՞ւր ենք, արդյոք ապահո՞վ ենք, գնանք տուն արագ: Մենք բոլորս շտապում էինք հասնել տուն, լինել ընտանիքի անդամների հետ: Դա առաջին կրակոցներն էին, որոնք հնչեցին սեպտեմբերի երկուսի գիշերը, ժամը չեմ կարող հիշել:
Լավ, պատմեմ շարունակությունը: Տանն ինձ խրատում էին, թե ինչի եմ այդ ժամին դրսում: Ծնողներս անգամ ասում էին, որ այլևս դուրս չեմ գալու գիշերային ժամերին:
Այդ գիշերն անհանգիստ անցավ: Ուզում էի ժամ առաջ իմանալ, թե ի՞նչ վնասներ է եղել գյուղում, ի՞նչ է եղել ընդհանրապես հարևան գյուղերում, կարելի է ասել, «պատերազմից հետո»:

Մտա սոցիալական ցանցի իմ էջը, գրեցի ընկերոջս՝ Հարութին. «Կրակո՞ւմ են հըլը դրանք ձեր թաղերի վրա, ի՞նչ ա էլել, բան-ման չի՞ եղել, ի՞նչ գիդես»: Ընկերս չգիտեր կոնկրետ տեղեկություն: Նաև գրեցի Ոսկևանի, Բաղանիսի ընկերներիս նորությունների համար, գրեցի Բաղանիսից Դերենիկին, ասաց, որ կրակում են դեռ, բայց չգիտեմ ինչ  ա եղել դրա հետևանքով: Ասացի. «Նորությունների դեպքում կտեղեկացնես»:

Առավոտյան բոլոր գյուղացիները խոսում էին գիշերվա տիրած իրավիճակի հետևանքների մասին: Ծնողներս որոշել էին, որ ինձ ուղարկեն մեր գյուղի սարը: Սարում ավելի ապահով է: Բայց ես չէի ուզում գնալ սար: Տիրող իրավիճակից չէի ցանկանում թողնել գյուղս, ծնողներիս, հարազատներիս, բայց ստիպված էի գնալ:
Ինչպես ասացի, գնացի մեր գյուղի սարը, որտեղ ապրում էին պապիկս ու տատիկս: Երբ ինձ տեսան, շատ էին զարմացել: Կարոտել էի տատիկիս ու պապիկիս. փաթաթվեցինք, ողջագուրվեցինք, նստեցինք սեղանի մոտ: Վառած էր ճրագը, պատրաստվում էինք ճաշելու: Հարցրեցին, թե ինչպե՞ս է գյուղում, կրակել ե՞ն թուրքերը, ո՞նց ա իրավիճակը: Պատասխանս շատ տխուր էր: Գիշերը սկսել են ռմբակոծելը: Որոշ ժամանակ սարում մնալուց հետո իրավիճակը  հանդարտվել էր, վերադարձա գյուղ: Գյուղում մի քանի օր մնալուց հետո իրավիճակը հանդարտ էր, բայց ինչպես միշտ գիշերը սկսվեցին կրակոցները: Իրավիճակն այնքան բարդացավ, որ հնարավոր չէր մնալ տանը: Մի քանի ընտանիքով գնացինք հարևանի նկուղային հարկը: Շատ անհանգիստ էինք, չգիտեինք, թե ինչ կլինի մեր ճակատագիրը՝ կլուսացնե՞նք արդյոք այդ տանջալից առավոտը:

Սկսեցինք զրուցել: Տան մեծ մայրը հիշում էր անցած-գնացած օրերը, 1990-ական թվերի պատերազմական իրավիճակը ներկայացնում, երբ կրակում էին ավելի խոշոր տրամաչափի զենքերով, անգամ տանկերով ու հրանոթներով: Գյուղում տիրում էր ծանր իրավիճակ: Պատմեց նաև, որ իրենք սահմանում կանգնած գյուղացիներին, զինվորներին ինչով կարողանում էին` մատակարարում էին: Նաև պատմեց նաև, որ այն ժամանակ էլ բազում գյուղացիներ գալիս էին իրենց նկուղում պատսպարվելու: Նկուղը դարձել էր ապաստարան: Բոլորը շատ լարված էին, և տանտերը նկուղում գտնում է հոնի օղին ու բացում:

Տղամարդիկ սկսում են կենաց ասել, խմել բացում են ձմեռվա համար նախատեսված պահածոներն ու ուտում և մի պահ մոռանում, որ կռիվ է:

Այսօր էլ մեր գյուղացիներն օրհնում են Սերյոժա Վերանյանի օջախը, որ այդ ծանր իրավիճակում օգնել են համագյուղացիներին` իրենց հարկի տակ պատսպարելով բազմաթիվ կոթեցիների:

2016/03/25

 

ՏԱՐՎԱ ՎԵՐՋԻՆ ՆՅՈՒԹՍ, ԲԱՅՑ ԱՌԱՋԻՆ ԱՆԳԱՄ ԲԱՆԱԿԻՑ

Չգիտեմ` որ նախադասությունից, որ բառից կամ մտքից սկսեմ գրել: Որտեղից գրեմ, որպեսզի լինի կարճ, հակիրճ, հասկանալի, բայց խնդիրն այն է, որ պատմելու շատ բան կա, բայց նաև քիչ ժամանակ:

Ուզում եմ սկսել հենց նրանից, որ առանց ոչ մեկին զգուշացնելու, առանց ցտեսություն ասելու անսպասելիորեն մեկնեցի զինվորական ծառայության: Նախատեսված օրվանից՝ մեկուկես տարի անց, նույն 2019թ. ամռանը՝ հուլիսի 24-ի երեկոյան իմացա, որ պետք է գնամ պարտքս տալու, իսկ գնալուս օրը` հուլիսի 26: Երևի արդեն պարզ է, թե ինչու առանց ոչ մեկին նախազգուշացնելու, որովհետև կար ընդամենը մեկ օր պատրաստվելու համար, իսկ երկրորդ օրը արդեն` բարի ծառայություն: Սա է իմ այն գլխավոր պատճառը, որ մինչև հիմա չես կարդացել իմ նյութերը, տեսել ֆոտոները և վերջ ի վերջո, անպատասխան են մնացել քո նամակները:
Հուլիսի 28, օր, որն արդեն պարզ էր, թե ես որտեղ եմ ընկել և որտեղ եմ անց կացնելու իմ ամբողջ ծառայությունը՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն, Մարտակերտ, 5-րդ Պաշտպանական շրջան: Առաջին անգամ դարպասներից այն կողմ որ մտա, կարծես գունավոր և մեկ այլ կյանքից տեղափոխվեի մեկ այլ` ուրիշ կյանք, որտեղ գույները երեքն են՝ կանաչ, դարչնագույն և սպիտակ: Հիմա կասեք` դրանք ի՞նչ են, բայց դրանք գույներ են, որոնք ամենուր են` հագուստից սկսած մինչև շինություններ:

Մինչև Զինվորական երդում տալու արարողությունը ծառայությունը նման էր ճամբարի, կամ մեդիա ծրագրի, որտեղ դու անում ես օրվա յոթանասուն տոկոսը շարային պատրաստություն, ճիշտ կանգնել, քայլել, աջ-ձախ դարձ ու թվում է, թե երդման արարողության ժամանակ կգան ընտանիքիդ անդամները, և իրերդ կհավաքես և կգնաս տուն: Բայց դե չէ, այդ ամենից հետո, երբ վերադառնում ես, տեսնում ես, որ չէ, ամեն ինչ լուրջ է, ի՞նչ ճամբար կամ` ի՞նչ մեդիա ծրագիր: Դու արդեն տվել ես հայրենիքդ պաշտպանելու երդում, դու ունես արդեն քեզ կցված զենք և, ինչու չէ, նաև պատիվ` սահման պաշտպանելու: Արդեն սկսում ես խորանալ մարտավարական, մարտավարամասնագիտական առարկաների, մասնագիտական զենքի, ֆիզիկական պատրաստության և ցանկացած դժվարություններ հաղթահարելու ուղղությամբ: Առավոտյան 06:40 մարզանք, առանց վերնաշապիկի, մութ, 3կմ վազք, մարմնամարզություն՝ քամի, հետո արագ անկողինների հարդարում, լվացվել, շարվել դեպի ճաշարան ու հետո` ըստ օրվա կարգացուցակի: Եղել են պահեր, երբ հոգնում էի, երբ ինչու չէ, նաև ասում` ոչ թե հոգնել եմ ֆիզիկապես, այլ հոգեպես այս կրկնվող առօրյայից: Շատ ժամանակ, երբ չուզելով էի վազում առավոտվա մութ ժամին, սկսում էի ինքս ինձ հետ զրուցել: Տրտնջում էի` ինչո՞ւ, սա, ախր, լավ չի է, շատ երկար ա: Գոնե էսօր չվազենք կամ քիչ մարզվենք: Բայց մի օր հասկացա, որ վազելը դարձել է հասարակ մի բան: Ու նաև հասկացա, որ ցանկացած դժվարություն հաղթահարելի է, ու պետք է միայն ժամանակ և հետո, ինչու չէ, նաև սկսում ես լավ զգալ, որ ֆիզիկական տվյալներիդ մեջ առաջընթաց կա: Դե չասեմ նաև այն, որ հենց այդ առավոտյան մարզանքները, տքնաջան պայքարելը և լավ արդյունքին ձգտելն էր, որ քննության ժամանակ հանձնաժողովի կողմից բարձր գնահատվեց, և այդ ժամանակ հասկանում ես, թե ինչու պիտի առավոտյան հաղթեիր ծուլությունդ ու վազեիր:

Բանակը դա մի վայր է, որտեղ դու անցնում ես փուլեր, ու այդ փուլերը քեզ տալիս են այս ամենը՝ պայքարել և նպատակին հասնելու կարողություն: Հասկանում ես, որ «չեմ կարողանում» չկա, այլ կա «չեմ ուզում»: Գնահատում ես քաղաքացիական կյանքը և ինչու չէ, նաև սկսում են հեշտ թվալ մի շարք խնդիրներ, որոնք ժամանակին եղել են իբր թե չլուծվող: Մեկը այն, որ եթե ես ինձ համեմատեմ բանակից առաջ և հետո, ապա եղել է նման մի բան, երբ առավոտ 09:45 մի կերպ արթնացել եմ, որ գնամ դասի, հիմա ես արթնանում եմ 06:20, բայց արդեն արագ ու 45 վայրկյանում հագնվելով: Երբ գնում էի համալսարան ընդամենը մաքուր հագնված, սմարթֆոնի օգնությամբ և իմ դիմաց դրված թղթերի ու մատիտների շնորհիվ գծում էի գծագիր ու գալիս տուն, ասում էի` ի վիճակի չեմ, հոգնած եմ, չեմ կարող դաս անել, իսկ էստեղ այդ վաղ առավոտյան  մարզանքից հետո, արդեն ոչ թե սմարթֆոնով, այլ ամենապարզունակ ֆունկցիաներով հեռախոսով, որով մեկ տառ գրելու համար պետք է կոճակը սեղմես գոնե 3 անգամ, հագնված ոչ թե ժամանակակից, այլ զինվորական հագուստ, ու ոչ թե բոթասներ, այլ մեծ ու ծանր սապոգներ և, ամենակարևորը, ոչ թե նստած աթոռին` կարկինը ձեռքիդ, այլ փորի վրա պառկած հողին, զենքը ձեռքիդ ու սողեսող առաջանում ես դեպի նշված վայրը: Ու այդպես մինչև օրվա ավարտ:

Դե արդեն երևի պատկերացրեցիք, թե ինչպես կշարունակեմ ուսումս բանակից հետո: Այո, միանշանակ առանց ալարելու կամ ասելու, թե հոգնած եմ, չեմ կարող դաս անել: Բանակում ես դառնում տղամարդ, էստեղ ես դու ստեղծում հարց, քո ստեղծած հարցին տալիս քո ստեղծած լուծումը և հետո, եթե դու ամեն ինչ ճիշտ ես արել, ապա դու սկսում ես լավ զգալ, որ արեցիր ճիշտ քայլ: Դու ճիշտ ես ուղղորդվում, իսկ հակառակ դեպքում, դաս քաղում, չկրկնում հաջորդ անգամ և ինչու չէ, նաև բոլորից հեռու դու միայնակ լինելով, ճանաչում ես քեզ, թե ով ես դու բոլորից հեռու, մենակ օտար միջավայրում: Բանակային ծառայողական կյանքը նաև քեզ նախապատրաստում է ինչ որ տեղ քո ապագա կյանքին: Այնպես չէ,  ործառայության ընթացքում սովորածդ պետք է միայն այդ երկու տարվա համար: Այդ երկու տարվա փորձը կարող է նաև պետք գալ այն ժամանակ, երբ  կունենաս ընտանիք ու, հարկ եղած դեպքում, գիշերը չես քնի կամ առավոտյան շատ շուտ կարթնանաս, որպեսզի կարողանաս վաստակել օրվա հացդ և պահես ընտանիքդ: Եթե անկեղծ խոսենք, ես չեմ ուզեցել ծառայել: Ոչ թե այն պատճառով, որ ուղղակի չեմ ուզում կամ վախենում եմ, ինչպես հիմա  ոմանք են մտածում: Ոչ, ես սահմանամերձ գյուղից եմ ու ներկայիս զորամասը, որտեղ ծառայում եմ, դիրքեր չեն երևում, մինչդեռ իմ տան հյուրասենյակից երևում են ադրբեջանական դիրքերը, որտեղից կարող է ամեն պահի կրակ բացվի ու հաճախ էլ բացվում էր:

Հա, կիսատ մնաց, շարունակեմ: Ոչ թե այդ պատճառներով չէի ուզում ծառայել, այլ այն, որ այդ երկու տարվա մեջ կարող էի ուսումս շարունակել, գնալ առաջ մասնագիտական գիտելիքներով և նման մի շարք պլաններ ունեի: Բայց բանակ գալուց հետո ես փոխել եմ կարծիքս: Անգամ փոշմանել եմ, որ չէի ուզում ծառայել: Հիմա վստահ եմ, որ այս հինգ ամիսներն ինձ այնպիսի բաներ են տվել, որոնք շատ կօգնեն ողջ կյանքում: Դժվարությունները հաղթահարելուց հետո է կյանքը դառնում հաճելի ու հեշտ, եթե չանցնես այդ ամենի միջով, անգամ այդ հաճելի և հեշտ կյանքը քեզ համար կարող է թվալ վատը ու ձանձրալի: Բայց կա նաև մի այսպիսի զգացողություն, երբ գալիս է մի պահ, որ ոչ բանակի առօրյան, ոչ անհարմար հանդերձանքը, ոչ մազերիդ բացակայությունը, ոչ էլ մի ուրիշ բան, անսովոր չեն թվում: Բայց այստեղ է, որ քեզ այցելում է կարոտը:  Կարոտ` քո բակում գտնվող ծառի, աղմուկի, քաղաքի քո ամենասիրելի փողոցի և ամենակարևորը, քո հարազատների հանդեպ: Գիտեմ, հիմա անգամ ծիծաղելի է թվում, բայց զորամասի տարածքում խանութում աշխատող կնոջը միշտ նմանեցրել եմ տատիկիս, նայել իրեն, հիշել տատիկիս, անցել, բայց եկել էր նաև մի պահ, որ կարոտը խեղդում էր, և այդ անծանոթ կնոջը, ում չէի ճանաչում, ու ագամ, երբ խոսում էր Ղարաբաղի բարբառով՝ քիչ էր մնում գնայի, իրենից իրեն գրկելու թույլտվություն խնդրեի: Կամ` երբ փոքր երեխա էի տեսնում, ուզում էի ուղղակի հետը խաղալ, իրեն քաղցր նվիրել ու հարազատի հետ շփվելու էներգիան հանես: Անծանոթ մարդկանց սկսում ես նմանեցնել մտերիմներիդ, ու ամեն իրենց տեսնելիս հիշում տվյալ ծանոթիդ, որ թվա, թե տարածքում հարազատ մարդ կա:

Ու այսպես անցկացրեցի ուսումնկան գումարտակի հինգ ամիսները և վերադարձա տուն` տասը օր արձակուրդ: Հիմա արձակուրդիս վերջին օրն է: Մնացած օրերը ինձ համար եղել են շոկային, անսովոր, ու էնպիսի տպավորություն էր անգամ, որ ես իմ ամբողջ կյանքում բանակում եմ եղել, իսկ իմ քաղաքացիական կյանքը ուղղակի պատկերացրել եմ չկա: Արձակուրդիս երրորդ օրը ամեն ինչ ընկավ իր տեղը: Չկար էնպիսի օր, որ մեր տուն հյուրեր չգային: Ինչ խոսք, հաճելի էր: Ուզում էի ժամանակը կանգնեցնել, բայց դե անհնար է, անցնում է ու մի բան էլ երկու անգամ ավելի արագ, քան զորամասում: Բայց ինչքան էլ արագ անցներ, մեկ է, ես որոշել էի, որ պետք է մի օր հատկացնեմ Բաղանիսից Երևան գալուն. այցելել համալսարան, տեսնել քաղաքի ծանոթներիս, քայլել ամենաշատ քայլածս փողոցով, որտեղ հինգ ամիս չէի քայլել, ու նոր խիղճս հանգիստ հետ գնամ զորամաս:

Այսօր իմ վերջին օրն է արձակուրդի: Անգամ օր էլ չկա արդեն, կեսգիշերն անց է, բայց դե չէի կարող չգրել չկիսվել: Շատ եմ սպասել արձակուրդին, որ գամ նյութ գրեմ, հիշեցնեմ, որ անկախ իմ էստեղ չլինելուց, մեկ է, ուշ-ուշ, բայց ես էստեղ եմ:

Չգիտեմ, միգուցե քեզ դուր չեկավ իմ գրելու ոճը, կամ էս նյութս տարբերվեց առաջվա նյութերից, բայց ուղղակի ես որոշել էի գրել: Մի քանի ժամից լույսը կբացվի, ու ես կգնամ: Շատ հնարավոր է անգամ չկարողանամ տեսնել իմ նյութը կայքում տեղադրված, բայց ինձ թեթևացած եմ զգում հիմա, որ գրեցի, կիսվեցի և որոշ չափով պատմեցի: Էլի կան պատմելու բաներ, զվարճալի պահեր, բայց ռազմական գաղտնիք ասածը պահպանելով, ուզում եմ հենց էս նոտայի վրա էլ ձեզ «հաջող անել»:

Ես մի քանի ժամից գնալու եմ: Արդեն ինձ սպասվում է մեկ այլ ծառայություն, որի անունն է մարտական հերթապահություն՝ դիրքեր: Այդ ծառայությունը տարբերվելու է իր բնույթով, լրջությամբ և պատասխանատվությամբ, և ինչու չէ, նաև այդ ամենի հետ միասին հպարտությամբ ես գնում մի զորամաս, որտեղ Քառօրյայի ժամանակ քաջարի մահով են ընկել Ռոբերտ Աբաջյանը, Քյարամ Սլոյանը, Արմենակ Ուրֆանյանը, Անդրանիկ Զոհրաբյանը և մի շարք առյուծ տղաներ, որոնց սխրանքների շնորհիվ է, որ այսօր մեր դիրքերը անառիկ են:
Չգիտեմ իմ հաջորդ նյութը երբ կգրեմ, մյուս արձակուրդի՞ն, մինչ արձակո՞ւրդ, թե՞ ծառայությունը ավարտելուց հետո, բայց մինչ մյուս նյութ գրելս ու մինչ զորամաս գնալս ուզում եմ ասել, որ երկիրը սահմանից է սկսվում, իսկ սահմանը հենց այդ գոտին է, որտեղ դու պարտքդ ես տալիս և պաշտպանում քեզ, հարազատներիդ, ընկերներիդ, ընկերուհուդ և ի վերջո, հայրենիքդ, որը երկու տարի անց պիտի շենացնես քո ստեղծարար աշխատանքով արդեն:

 

Դեկտեմբեր, 2019

(9 ամիս հետո պատերազմը կսկսվի…)

Հավատքը մորուքիս մեջ չէ, այլ սրտիս

Ես սերում եմ մի տոհմից, որի նախապապերը եղել են քահանաներ: Պապիս հետ զրուցելիս` բազմաթիվ անգամ անդրադարձել ենք մեր տոհմին և նրա ծագմանը: Բնականաբար ինձ շատ հետաքրքիր էին բոլոր պատմությունները, որոնք լսում էի պապիկիցս: Մի օր որոշեցի ավելի մանրամասն ծանոթանալ իմ պատմությանը: Սկսեցի տարբեր տեղեկություններ հավաքել տոհմի և նրա արմատների մասին: Թե պապիկիցս, և թե տանեցիներից ստացած տեղեկությունները մի տեսակ քիչ էին թվում: Երբ ես իմացա, որ մեր տոհմից երկու քահանաներ իրենց հետ Հայաստան գալով բերել են Գրիգոր Նարեկացու գիրքը, որոշեցի ծանոթանալ նաև գրքի պատմությանը: Հաջորդ օրը առավոտյան գնացի մեր ազգակիցներից մեկի տուն: Լսել էի, որ նրանք լավ գիտեն մեր ազգի պատմությունը, և նրանց տանն է գտնվում Նարեկագիրքը: Անկեղծ ասած, ես նրանց դեռ չէի էլ ճանաչում:

-Բարև ձեզ, Տանյա տատիկ…

-Բարև…,-զարմացած, բայց սիրալիր ձայնով պատասխանեց ինձ:

Ներկայացա, թե ով եմ ու ինչ եմ ուզում, իսկ նա ժպտաց ու ներս հրավիրեց:

Երկար զրուցեցինք, պարզվեց, որ մենակ էր ապրում մինչև իր աղջկա գալը արտերկրից, ով կարճ ժամանակով է եկել: Ես նրան պատմեցի իմ մտադրության մասին: Նա ասաց, որ ուրախ կլինի օգնել ինձ, բայց իր աղջիկը ավելի լավ է տեղյակ մեր տոհմի մասին, քան ինքը:

-Ըհ, բալես , եկանք,-աղջկա հետ սենյակ մտավ Տանյա տատիկը:

Դե, իհարկե, զարմանալի է, որ աղջիկը ավելի տեղյակ է, ասեմ, որ սկզբում ինձ համար ևս, բայց մեկ օր անհամբեր սպասելուց հետո ամեն ինչ պարզ դարձավ, երբ ես ու Շուշանիկը գնացինք այդ կնոջ հետ հարցազրույցի:

-Ինչպե՞ս է պատահել, որ Դուք ՝ տիկին Հայաստան, ավելի լավ եք ծանոթ մեր տոհմի պատմությանը:

-Նախ ասեմ, որ իմ հայրը զբաղվել է տոհմագրությամբ, տատս և պապս աստվածատուր շնորհ են ունեցել մարդկանց բժշկելու, որոնց ականատեսն եմ եղել ես: Ես ավելի հետաքրքրված եմ եղել իմ պատմությամբ, քան մյուսները: Այդ պատճառով էլ ես ավելի շատ բան եմ տեսել և հիշում:

-Ո՞ր թվականին են Հայաստան գաղթել Տեր-Հակոբյանները և ո՞րտեղից:

-1822 թ. գաղթել են Արևմտյան Հայաստանից: Եկել են երկու քահանաներ՝ տեր Երեմը և տեր Հակոբը, և դրա համար մեզ ասում են «տերտերի ցեղ»:

-Ի՞նչ պատմություններ կան կապված քահանաների հետ:

-Երբ աքսորում էին բոլոր հոգևորականներին, Տեր Սահակին ասում են` կամ պետք է մորուքը խուզի, կամ պետք է աքսորեն: Տեր Սահակը չի համաձայնվում մորուքը խուզելու պայմանին: Բռնի ուժով խուզում են նրա մուրուքը և աքսորում: Բռնադառողներին Տեր Սահակը ասում է. «Որդյակս, հավատը մորուքի մեջ չէ, այլ սրտի»:

-Նրանք գալով Հայաստան, իրենց հետ բերել են Նարեկացու մատյաններ: Որտե՞ղ են գտնվում այդ գրքերը հիմա:

- Դրանք երկուսն են եղել: Մեկի մասին տեղյակ չենք, բայց մյուսը` փոքրը, մեզ մոտ է, մեր տանը:

-Իսկ ինչպե՞ս է հայտնվել ձեր տանը:

-Այդ գիրքը Տեր Երեմից սերնդեսերունդ եկել է ու հասել պապիս: Պապս ունեցել է մի եղբայր, բայց նրան չեն տվել, տվել են իմ տատիկին և պապիկին, որովհոտև նրանք եղել են շատ բարի մարդիկ:

-Ի՞նչ կպատմեք Ձեր պապիկի և տատիկի մասին:

-Նրանք մեր գյուղի բոլոր որբերին բաժանել են ցորեն, հաց… Իմ պապիկը բժշկել է շատ մարդկանց: Նա Նարեկագրքի կողքին նստած ինչ որ բաներ էր մրմնջում ու բուժում էր անբուժելի հիվանդություններ: Պապիկիս մահից հետո դրանով զբաղվել է տատիկս: Էդ շնորհը մեր տոհմի մեջ է եղել: Նա նույն կերպ էր բուժում: Նա, հիշում եմ, որ իր բուժումները կատարում էր շաբաթվա մեջ երեք օր. Երեքշաբթի (չորեքմուտ), հինգշաբթի (ուրբաթմուտ) և շաբաթ (կիրակմուտ):

-Դուք ինչպե՞ս էիք արձագանքում նրա բուժման պրոցեսին:

-Մենք, քույրերով, նույն գործողությունները կատարում էինք մեր տիկնիկների վրա:

-Ի՞նչ պատմություններ կան կապված գրքի հետ,-հարցս ուղղեցի Տանյա տատիկին:

-Շատ փորձանքներից ա փրկել: Ուրեմն, իմ 7 երեխեն էլ մի սենյակում էին քնում, ես էլ քնելուց առաջ փակում էի սենյակի դուռը: Մի օր, քնած ժամանակ, երազիս մեջ լսեցի, որ մեկը գոռում էր` Տանյա՜,Տանյա՜… Վեր թռա… Գնացի սենյակ, տենամ` արդուկը մոռացել էի երեխեքի սենյակի բազմոցին, էն էլ վառվե իջէ տակ մինչև… Ու հետո պատմեցի սկեսուրիս, ասեց, որ էտի մեր Նարեկն ա փրկե:

-Իսկ Դուք ի՞նչ կավելացնեք, տիկին Հայաստան:

-Ես հիշեցի, որ տատիկս ասում էր, որ եթե երազանք պահես ու բացես Նարեկի էջերից մեկը, կարդաս, երազանքդ կկատարվի:

Մենք խնդրեցինք, որ մեզ ցույց տան Նարեկագիրքը: Չմերժեցին: Ես ու Շուշանիկը հետևեցինք ավանդազրույցին. երազանք պահեցինք:

Հունիս, 2014 

Meline Hayrapetyan

ԳՈՒՅՆԸ ԿՈՐՑՐԱԾ ՔԱՂԱՔԸ

Զարթնում է քաղաքը, որը, գուցե, կարգին չէր էլ քնել։ Ես, ոչ երկարատեւ ապրածիս շնորհիվ, մի բան հասկացա. եթե ուզում ես աշխարհի սիրունությունը զգալ, պետք է արթուն լինել էն պահերին, երբ բոլորը վաղուց քնած են։

Հիմա քաղաքն ու աշխարհը զարթնել են ու թմրեցրել իմ խաղաղությունը։

Ես, նորից մոլորակը կեղտոտող էս արթնության կանոնները վզիս փաթաթած, քայլում եմ՝ յոթ միլիարդի չափաբաժնով քնաբեր սարքել չբաշարողի կիսահուսահատ հարմարվողականությամբ։

Քաղաքը, որում ինձ վիճակվեց արթնանալ, ճակատագրի հանելուկ դարձած խաղի պատճառով, ինչ-որ մի թվի հազիվ է դուրս պրծել երախը լայն բացած երկրի շնչելիքից։

Ես քայլում եմ առատաձեռնության, կամ թե չափազանցության հերթափոխի արդյունքում քաղաք կոչված էս տեղով, ու կոկորդս մղկտում է մահվան՝ էստեղից ոչ մի կերպ չմաքրվող հոտից։

Ես քայլում եմ գույն չունեցող կամ վաղուց անգույն դարձած էս քաղաքով ու սարսափում էն մտքից, որ էս քաղաքում ապրողներին էլ ոչնչով չես զարմացնի։ Էս քաղաքի ժողովուրդը իրար վրա դարսված ու իրենց սառնությամբ իրար մի քիչ ջերմացնող անվերջանալի դիակներ տեսնելուց հետո, պիտի որ անզգայացած լինի վաղուց։ Էս քաղաքում ապրելու համար մարդիկ մի անգամ արդեն մեռնելուց պրծել են ու երևի իրենց միջից մեկընդմիշտ հանել իսկականից մեռնելու վախը։

Էս քաղաքում ապրում են միայն ջահելները … 30-ը հաղթահարածների աչքերից չի ջնջվում մահվան բերանից հազիվ դուրս պրծածի տագնապը, որը, երևի, իրենց խանգարում է ապրել։

Էս քաղաքում դժվար է մի տուն գտնել, որի պատերը երբևէ սևացած չեն եղել նկար դարձած մարդկանցով։ Երբ փոքր էի, մեր տանը էդպիսի երեք նկար կար։ Հետո, չգիտեմ իրենք մեզ, թե մենք իրենց լքեցինք։

Հուշերիցս վերակենդանացած պատկերի դառնությունը ստիպում է մտածել, որ, եթե ինչ-որ մեկը որոշի բոլորի տներից հավաքել էդ նկարներն ու շարել իրար կողքի, հավանաբար կխելագարվի՝ կյանքից էդպես էլ բան չհասկացած ու մեռնելու համար ծնված էս բոլոր մարդկանց աչքերի միևնույն արտահայտությունից։ Էդպես նկարվում են միայն էն ժամանակ, երբ հստակ է՝ ինչ որ մի պահից էդ նկարը սևով ժապավենվելու է։

Քայլում եմ արդեն մի քիչ սիրունացած էս քաղաքով ու աչքերիս առջևով անցնում է՝ հիմա արդեն ամուր սարքած էս շենքերի տեղում ինչ-որ մի թվի ապրելու փոշիացած իրավունքը: Մտածում եմ՝ երևի, մեծ ուժ պետք եղած կլինի, ոչինչ հիշեցնող փշրանքներից՝ սառույց դարձած մատներով նոր քաղաք մոգոնելու համար։

Նոր քաղաք, որում ինչ-որ մի թվից հետո շիրմաքարերը, ցավից ցնորվածները, հավերժ որբացածները, անդամալույծներն ու էս ողջ ֆոնին իբրև առողջ մնացածները ապրում են կողք կողքի՝ ներսում կռացած չբարձրաձայնվող վիշտը մեկ-մեկ առանց բառերի իրար հետ փոխանակելով:

Չէ որ Էս քաղաքում ժպիտդ միայն քոնն է, իսկ արցունքներդ բոլորինը։

Հետո քայլում եմ ու մտածում, որ էս քաղաքում մի բան կա միայն, որ բոլորինն է՝ դա եղևնիներով սկսվող ու շիրիմներով ավարտվող գերեզմանոցն է։ Էստեղ չկան ուրիշի մեռելներ։ Էստեղ գալուց բոլորը բոլորի համար լաց են լինում։ Էստեղ բոլորը թաղել են բոլորին։

Ես քայլում եմ ու մտածում, մտածում, հետո հասկանում, որ էս քաղաքում (ինչպես և ողջ աշխարհում) չխելագարվելու համար պետք է քիչ մտածել։ Դադարեցնում եմ քայլերս՝ մի քիչ շունչ առնելու, բայց մտքերս դեռ շարունակում են անկանոն իրենց ընթացքը, որը մի օր ինձ թղթով գիժ է սարքելու

Իսկ դեռեւս առանց թուղթ գժի կիսատ պռատությունն անգամ չի խանգարում, որ մտքումս վերակենդանանան ծնվելու պահից պատմված ու ամեն տարի նույն օրը թարմացվող պատմությունների ճնշումը, ու ես հետ գնամ երեք տասնամյակ։

Ձմեռը 7 օրեկան է։

Կեսօրին մի քիչ է մնացել, ու էս քաղաքում խառնաշփոթ է. բոլորը շտապում են ինչ-որ մի բան էլ հասցնել, մինչև…

Առավոտյան գրականության ուսուցիչ Լուսյա Սահակյանենց ընտանիքում նորից պատերազմ է։ Բոլորի բացակաները մեկ առ մեկ շարող էս խեղճ դասատուի տղան՝ Արեգը, ոչ մի կերպ չի ուզում դպրոց գնալ։ Խեղճ երեխային բաժին է հասել տիեզերքի ամենից ազատազուրկ տիտղոսը . «դասատուի էրեխու խարանը»։

Լուսյան խեղճին մի կերպ քարշ է տալիս դպրոց՝ սրանից 300 տարի առաջ, ամեն օր մի քանի տասնյակ ֆրանսիացու հենց էս կերպ քարշ էին տալիս Գրեւի հրապարակ, որտեղից վերադարձ էդպես էլ չգրանցվեց։

Լուսյան ու Արեգը հասնում են դպրոցի բակ ու տղայի` «Երբ ա էս դպրոցը քանդվելու` պրծնեմ» մարգարեություն դարձած երազանքով մայր ու որդի հրաժեշտ են տալիս իրար՝ մտնելով միևնույն դպրոցի տարբեր դասարաններ։

Քաղաքի ու աշխարհի բոլոր դպրոցները տնքում են՝ աշակերտների հոսքից։ Ամենուր տկտկում է ժամացույցների սլաքները։ Դասատու թե աշակերտ, աչքը ժամացույցից չկտրելով, ընդմիջում են ուզում։

Էդ օրը դասը դադարում է սովորականից 20 րոպե շուտ։ Էդ օրը դասատուի ասած վերջին՝ գուցե կիսատ մնացած նախադասությամբ ավարտվում է ինչ-որ մեկի՝ աշխարհից մի բան սովորելու պատմությունը։

Ցնցվում էր դպրոցն ու քաղաքը՝ 40-ը հատած ջերմությամբ երեխայի նման, որին հանգստացնելը չէր խանգարի, ու եթե պրոֆեսիոնալ մի լուսանկարիչ էդ պահին կորցներ կյանքի համար վախեցողի՝ բոլորիս հատուկ թուլությունն ու անմահացներ պատկերը, երևի, մենք էլ ցնցվեինք՝ 6 տարեկան աշակերտի ու 40 տարվա մանկավարժի՝ իրարից կյանք աղերսող հայացքների դողից։

Գրականության Լուսյա Սահակյանը՝ դպրոցի ամենավախենալու դասատուն, չի կորցնում իրեն՝ ջարդոտված գրատախտակի տակից մի կերպ դուրս սողալով, բացում է երկրորդ հարկի կիսաճաքած պատուհաններն ու բոլոր աշակերտներին իջեցնում ներքև, միաժամանակ չդադարեցնելով Սևակ պարապել. «․․Ձյուն մաղեց մեր բաց գլխին. ․․․Ձյուն մաղեց կրակի պես»…

Նույն պահին կողքի սենյակում անտանելի աղմուկ է՝ գրապահարանի տակ մի երեխա օգնության սպասումով եղունգներով ճանկռում է պատը, որից էն կողմ իր կյանքի հաշվին հերոսանում է մայրը։

Հետո պատը ճանկռողների քանակը մեկով պակասում է։

Կոլեկտիվ թաղման հերթական տեսարանն է՝ էս քաղաքում ինչ-որ թվի դա պարտադրված սովորականության պես սարսափելի մի բան է եղել․․․ Մի կին է՝ չգիտես ցրտից, թե մարմնից դուրս էկած ու արդեն իրենից անջատ ապրող կյանքի անզգայացումից սառած, կանգնել ․․․ Դեմքի վրա անշարժացել են բոլոր ժեստերը՝ եկել է հողին հանձնելու կողքի դասարանի պահարանի բաժին դարձած իր միակ որդուն, որին դիակների առատության ու դագաղների սակավության պատճառով որոշվեց հողին տալ հենց էդ պահարանի մեջ տեղավորած, …կողքին շարված են իր՝ Սևակի դասը էդպես էլ մինչև վերջ սովորել չհասցրած աշակերտները ու նրանց հատուկենտ ողջ մնացած ծնողներից մի քանիսը ․․․

Գնում է ժամանակը․․․ 28 տարի անց Լուսյա Սահակյանը դարձյալ պիտի մտնի վերաշինված ու իր խնդրանքով պահարաններից ազատված նույն դպրոցի, նույն դասարան՝ երդումով. այլևս երբեք ոչ ոքի բացակա չի դնելու, որ էլ ոչ մի երեխա դպրոցի քանդվելու մասին երազանքներ չպահի։

Լուսյան պիտի բացի դասարանի դուռը, որտեղ ինձ սովորեցրին էս քաղաքի քնի ու արթնության իրական սահմանը …

Պիտի մտնի դասարան բոլորիցս իր համար Արեգ սարքելու ու Սևակի դասը գոնե էս անգամ, մինչև վերջ պատմելու համար․․․

Զգում եմ, որ գլուխս հիմա կպայթի երբեք չտեսածս պատկերների ծանրությունից:

․․․Զարթնել է քաղաքը, իսկ ես դեռ քայլում եմ ու մտածում՝ քնե՞լ էր արդյոք նա երբևէ…

 

2020/03/05

Lilit Vardanyan amarayin

Իմ կրիան

Իմ կրիան իմ բարեկամն է։ Եղբայրս վաղուց էր ուզում ունենալ մի բարեկամ, որի հետ  կարող է ընկերանալ։ Հայրիկս նրան ասաց, որ եթե գերազանց սովորի, ապա մի կրիա կգնի։ Եղբայրս սկսեց եռանդուն աշխատել։ Ես, եղբայրս և հայրիկը ոգևորված շարժվում էինք դեպի շուկա։ 2009թ. էր, այսինքն, դա եղել է 6 տարի առաջ։ Գնացինք և ընտրեցինք՝ երկկենցաղ, այդտեղի ամենափոքրին և ամենաաշխույժին։ Երբ մենք գնեցինք նրան, խեղճին գցեցին ջրով լցված տոպրակի մեջ։ Փաստորեն կրիաները սնվում են ծովամթերքով։ Նաև վաճառողը մեզ ասաց, որ կրիան ձմռանը քնելու է և չպետք է նրան անհանգստացնել։ Կրիան տեղավորվեց իր ծովային տնակում։ Նա արագ ընտելացավ մեզ։ Երբ նա թխկթխկացնում է քարերի վրա, նշանակում է` սոված է, իսկ երբ ամենամեծ քարին է կանգնում, նշանակում է` ցանկանում է զբոսնել։

Առաջին օրը շատ հուզված էինք, օգոստոսն էր, և ամբողջ օրը նրանով էինք զբաղված։ Ես և եղբայրս կրիային դրեցինք սեղանի վրա, բայց  նա ընկավ սեղանից, և պատյանը մի փոքր ճաքեց։

-Վայ, ի՞նչ եղավ, Կրյուշ,-ասաց եղբայրս։

-Կրյուշ չէ, այլ Կրյոշկա,-ուղղեցի նրան ես։

Այդ օրվանից մենք նրան անվանում ենք Կրյուշ կամ Կրյոշկա։ Եղբայրս էլ որոշեց վարժեցնել նրան։ Սկզբում նա դնում էր Կրյուշին բազմոցի վրա, և մեր բարեկամը բարձրանում էր վերև առանց դժվարությունների։ Հետո եղբայրս մեջքի էր շրջում կրիային, իսկ նա հին ուղղությանն էր վերադառնում։ Եղբայրս դնում էր կրիային պատշգամբի ոչ այդքան բարձր աստիճանի դիմաց, և Կրյուշը բարձրանում էր։

Առաջին անգամ մենք Կրյուշին տարանք զբոսնելուԱռևտրի քոլեջի մոտակայքում։ Կրիան իրեն այնտեղ շատ լավ էր զգում։ Նա նաև խոտակեր է։ Մենք դրա մասին իմացանք, երբ նա սկսեց ուտել խոտատեսակներից մեկը։

Երկրորդ անգամ նա արդեն մենակ չէր։ Ընկերացավ ընկերուհուս կրիայի հետ։ Միասին զբոսնում էինք և պատմում, թե ինչ հրաշալի կենդանիներ են նրանք։

Մի անգամ նա կանգնել էր ամենամեծ քարի վրա և նայում էր շուրջը, դրանից հասկացա, որ նա ցանկանում է զբոսնել։ Բակում ցուրտ էր, ես դրեցի Կրյուշին հատակին և շարունակեցի դաս անել։ Մեկ ժամ էր անցել, և հանկարծ հիշեցի, որ կրիային դրել եմ  հատակին զբոսնելու։ Ես հարցրեցի մայրիկին, թե արդյո՞ք չի տեսել Կրյուշին, իսկ նա պատասխանեց, որ չի տեսել։ Մենք սկսեցինք ամենուրեք ման գալ նրան, իսկ հետո հայտնաբերեցինք, որ նա հեռուստացույցի տակ է։

Երբ եկավ ձմեռը, ես հիշեցի վաճառողի խոսքերը, որ կրիաները ձմռանը քնում են, և մենք նրան չանհանգստացրինք։

Արդեն վեց տարի է անցել, կրիան մեծացել է։ Ես երեկ նրան զբոսնելու տարա, շատ տաք օր էր։ Սկզբում հանգիստ և դանդաղ քայլում էր։ Անցավ 15 րոպե, և ես նրան բռնեցի, որպեսզի  տանեմ տուն։ Բայց նա անընդհատ ճանկռում էր ինձ։ Ես ենթարկվեցի նրա կամակորությանը և դրեցի հատակին։ Նա սկսեց շատ արագ վազել, այնպես, որ արդեն մտածում էի, թե կարող է փախչել դեպի բնություն։ Ես շատ վախեցա, վազեցի նրա հետևից։ Վերցրեցի նրան և շատ արագ քայլերով տարա տուն։

-Այ չարաճճի, մտածում էիր, թե ինձնից կփախչե՞ս,-խրատելով ասում էի ես։

Թեկուզ կան պահեր, երբ զայրանում եմ նրա վրա, բայց հետո հանդարտվում եմ։

Ապրիլ, 2015

shushan nor

Շունը

-Ախ, Աստված իմ, տեսնես գոնե մի րոպե այս ձայնը կդադարի՞, թե՞  ոչ… Ուֆ,- ասացի ես  դժգոհ դեմքով ու գլուխս մտցրի վերմակի տակ:

Անցավ մոտավորապես կես ժամ, բայց այդ անտանելի հաչոցը չէր դադարում: Արդեն մի երկու շաբաթ էր, ինչ ես անընդհատ, ամեն գիշեր լսում էի այդ ձայնն  ու չէի կարողանում գոնե մի րոպե աչք կպցնել: Հանկարծ  հասկացա, որ վերմակը ինձ չի «փրկի»,  ու ապավինեցի բարձի  օգնությանը՝  փորձելով սողալով մտնել նրա տակ, բայց  ոչ… Դա էլ չօգնեց: Վերջապես ընդունեցի այն միտքը, որ ես այս գիշեր ևս չեմ քնելու, ինչպես նախորդ և վերջին մի քանի օրերը ու քնատ շարժումներով վեր կացա անկողնուց: Իմ ստեղծած աղմուկից արթնացավ տատս, որ պառկած էր կողքի մահճակալին, ու անհանգստացած տոնով ասաց.

-Հը՞, բալես, ի՞նչ ա էղել, ինչի՞ չես քնում:

-Ուֆ՜, տատի, մի ասա, հա՞, խնդրում եմ: Արդեն մի երկու շաբաթ ա, ինչ ձեր տանն եմ, ու մի գիշեր անգամ չեմ քնել այդ ընթացքում,- ասացի ես` վերմակը բարկությամբ մի կողմ հրելով:

-Ընչի՞, բալես,- անհանգստացավ տատս,- կարո՞ղ ա տեղդ փափուկ չի:

-Չէ, տատի, ի՞նչ տեղ, է՜,- պատասխանեցի ես` քունս կիսատ մնացած երեխայի դժգոհությամբ,- էդ անտեր շունն ա մեղավոր, որ ամեն գիշեր պարտաճանաչ կերպով քունս խանգարում ա:

-Է՜, բալես, անտեր ա, բա ինչ ա,- ցավագին գլուխը թափ տվեց տատս,- դրա տերերն էլ թողին գնացին:

-Ո՞ւր, տատ, ո՞ւր,- անփույթ հարցրի ես, քանի որ այդ գիշերվա կեսին ինձ ընդհանրապես չէր հետաքրքրում այդ:

-Խոպան,- մի կերպ լսելի եղավ նրա բերանից:

Մի քանի րոպե լռություն էր: Հետո տատս, չգիտեմ ինչու, սկսեց հուզված տոնով պատմել այդ ընտանիքի պատմությունը: Ասում էր, մի տարի առաջ էր, որ գնացին Հայաստանից, որ ամեն ինչ ունեին, բայց գնացին, որ թողեցին իրենց տունը առանց ափսոսալու, իրենց շանը՝ առանց խղճի խայթի, ու հիմա մի տարի է՝ այս շունը ամեն գիշեր հաչում ու տերերին է կանչում, որ չի լքում տունը, որ հավատարիմ է: Ասում էր, որ ասում են, թե նրանք հայերեն էլ չեն խոսում, որ մոռացել են, որ հայ են, որ ինքը մեղադրում է, որ ինքը չի մեղադրում, որ այսպես, որ այնպես, որ…, որ…, որ…

-Տատ, տեսնես դրանք չե՞ն լսում էդ խեղճ կենդանու ձայնը,- հարցրի ես զգացված տոնով:

-Է՜ բալես, դրանք մի շան չափ հավատարմություն էլ չունեցան իրենց տանը, իրենց հայրենիքին, իրենց հող ու ջրին: Գնա, գնա, բալես, արդեն լուսանում ա,- վերջացրեց տատս դառը հեգնանքով ու դուրս եկավ սենյակից:

Այդ օրվանից անցել է երկո՞ւ… Չէ, չէ, համարյա երեք տարի: Հիմա ես էլի տատիկենց տանն եմ, ու հիմա էլի գիշեր է դրսում, ու լսվում է այդ նույն շան հավատարիմ ու անդավաճան հաչոցը: Ու ամեն անգամ, երբ լսում եմ, թե այսինչը կամ այնինչը թողին, գնացին երկրից, բերանիս մի անկյունում սառում է այն նույն հեգնանքը, ինչ տարիներ առաջ տատիս մոտ, և ուղեղիս մեջ արձագանքում են տատիս խոսքերը. «Է՜, բալես, մի շան հավատարմություն էլ չունեցան…»:

 

Ապրիլ, 2014 

vahe11-1038x576

Դու պատմություն ես կերտում

Գիտե՞ք դպրոցում իմ սիրելի առարկան որն էր: Պատմությունը: Հա: Էն, որ ոչ մեկը չէր ուզում էդ անիծված օրերը հասնեին, ես սպասում էի: Սիրում էի դասերը, երևի էն պատճառով, որ հեշտ եմ միշտ սովորել պատմությունը: Դե, բոլորն էլ էդպես են. ինչը հեշտ է տրվում, միշտ էլ սիրում են: Ես էլ բացառություն չեմ: Հա, հնարավոր ա՝ էդ դասագրքերը ինձ համար միշտ էլ գեղարվեստական գրականության նման բաներ են եղել: Բայց դրա մեջ հեչ էլ վատ բան չկա: Ախր, էնքան հետաքրքիր բաներ կան: Ես միգուցե չեմ հիշում, թե ո՞վ էր Հայոց արքան մեր թվարկության 160 թվականին, բայց փոխարենը գիտեմ, որ Էդվին Հաբլը ծնվել ա նույն թվին, ինչ Հիտլերը ու մահացել նույնին, ինչ Ստալինը:

Ասածս ի՞նչ ա: Առաջին հայացքից էնքան անպետք ինֆորմացիա է կրում իր մեջ էդ պատմություն կոչվածը: Ինչիս ա պետք իմանալ՝ ինչ ա եղել 200 տարի առաջ: Սխալվում եք: Պետք ա: Համ էլ՝ հետաքրքիր ա: Էդ տհաճ վերաբերմունքը պատմության հանդեպ դպրոցական ուսուցումից ա գալիս: Դասերը հաճախ անհետաքրքիր են (իմ բախտը բերել ա էդ հարցում), ու բացի էդ էլ մի մոտեցում կա մեր դասագրքերում: Ես գիտեմ հաստատ, որ սովորելու համար ճիշտ ա սիստեմատիկ դասերը, բաժին առ բաժին: Տենց էլ գրված են մեր դասագրքերում: Հա, էլի եմ ասում. տենց հեշտ ա: Բայց անհետաքրքիր: Դրա համար էլ դասագրքերը մեզ հաճախ մոլորեցնում են: Իրականում պատմությունը շատ ավելի բազմաշերտ ա: Այսինքն կան իրադարձություններ , որոնք շատ  ավելի մոտ են իրար, քան ձեզ թվում է: Այ, էդտեղ գալիս ա «պատմության ընկալում» հասկացությունը: Պատմության ընկալումը երևի ամեն մեկի դեպքում տարբեր ա լինում: Հիմնականում մարդկանց մեծ մասի համար պատմությունը մի երկար գիծ ա, որի վրա շարված են իրադարձությունները հերթով: Բայց…

1960-ականների վերջին, երբ մարդկությունն սկսվեց համարվել «տիեզերական հասարակության անդամ»՝ ուղարկելով մարդ տիեզերք, կամ տասնյակ զոնդեր դեպի Լուսին, Մարս, Վեներա. այդ նույն ժամանակ ԱՄՆ-ի 16 նահանգներում (Ֆլորիդա, Տեխաս և էլի ուրիշներ) սևամորթների ու սպիտակամորթների միջև միջռասայական ամուսնությունները օրենքով արգելված էին: Կամ օրինակ, գիտեք, չէ՞, ինչ է գիլիոտինը: Եթե չգիտեք, իմացեք արագ: Ըհը: Վերջին անգամ  մահապատիժ իրագործելու համար օգտագործվել  ա Ֆրանսիայում նույն թվականին, որին  լույս ա տեսել Ջորջ Լուկասի «Star Wars» ֆանտաստիկ սագայի առաջին մասը: Հայրս արդեն 6 տարեկան էր, հեհ… Զարմանալի ա:

Չէ, իրոք: Պատմությունն էսպես տարօրինակ բան ա: Մեկ էլ տեսար՝ էնպիսի բան եղավ ու էն ժամանակ, երբ ոչ մեկը դրան չէր սպասում: Ո՞նց ա հիմա. մարդկության հաշվարկներով Մարսը լրիվ գաղութացնելը 1000 տարվա պատմություն կլինի սկսած մեր օրերից: Բայց հնարավոր ա 100 տարի հետո պատկերը լրիվ ուրիշ լինի: Ի՞նչ 100 տարի: Քանի որ պատմության մասին ենք խոսում, պատմական ակնարկներով ասեմ, էլի: Համ էլ հետաքրքիր ա: Հա, ի՞նչ էի ասում: 100 տարվա պահով: Հա: 1903 թվականին աշխարհահռչակ New York Times-ը մի հոդված հրապարակեց, որի մեջ նշվում էր, որ մարդկությունը չի կարող ստեղծել թռչող մեքենաներ մոտակա 1-10… միլիոն տարիների ընթացքում: Իսկ նույն թվականի դեկտեմբերին Ռայթ եղբայրները (Օրվիլն ու Ուիլբուրը) վերցնում  ու Հյուսիսային Կարոլինայում  մարդկության պատմության մեջ առաջին թռչող մեխանիզմով թռիչք են կատարում: 1908-ին էլ պնդվում էր, որ ոչ մի թռչող մեխանիզմ երբևէ չի կարողանա Նյու Յորքից հասնել Փարիզ: Ո՞վ էր ասում էդ կատարյալ ապուշությունը: Օրվիլ Ռայթը:  Հիմա ի՞նչ՝ երևի կասեք դուք: Ոչ մի բան: Ուղղակի օրինակ եմ բերում, թե ինչքան անկանխատեսելի ա պատմության ընթացքը: Ամեն ինչ շատ ավելի խառն ա պատմության մեջ, քան դպրոցում ենք սովորել:

Ես միշտ էլ էն կարծիքին եմ եղել, որ ոչ թե պատմությունն ա կերտում կերպարներ, այլ կան էնպիսի կերպարներ, որոնք կերտում են պատմությունը իրենց գոյությամբ ու գործերով: Սենց: Էլի չեմ հիշում ով ա ասել (ոնց-որ նկարիչ էր), բայց մի միտք ա ասել, որ հարյուրավորների հետ հաճախ պտտվում ա ուղեղումս: Ասում ա՝ մարդը կարող է մահանալ 2 անգամ. առաջինը՝ ֆիզիկապես, երբ դադարում ա շնչել, իսկ երկրորդը, երբ իր անունը տալիս են վերջին անգամ: Լավ ա չէ՞ ասել: Ասելուց տենց են ասում, էլի:

Սենց բաներ:  Ամեն պահի քո արարքը հնարավոր ա փոխում ա պատմության ընթացքը, ասենք, 2500 թվականին ապրողների համար: Ուրեմն, զգույշ: Դու պատմություն ես կերտում:

Հ.Գ. Ոգեշնչեց Ջարեդ Դայմոնդը:

Սեպտեմբեր,  2017

Ani Harutynyan

ՑՐՏԱՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Է ՍՊԱՍՎՈՒՄ

Վաղը գիշեր սպասվում է ցրտահարություն… Թըխկ, թըխկ, թըխկ… Ցրտահարություն… Թըխկ, թըխկ: Վաղը գիշեր: Ցրտահարություն: Թըխկ…

- Շուշան, վաղը գիշերը ցրտահարություն ա լինելու, արի մեր բոստանից պոմիդոր հավաքի:

- (Թըխկ, թըխկ) Արշո՛, էդ լուսամուտի ցելոֆանը հետո կխփես, վաղը ցրտահարություն ա լինելու, դաշտիդ տեր եղի…

Աշունն էլ էսպես եկավ ու գյուղի բարձր փողոցից գլորվեց ներս: Այնքան արագ, միանգամից, որ Արշոն չհասցրեց պատուհաններին ցրտից պաշտպանող «ցելոֆանները» խփել, Հրաչը` բերքը մինչև վերջ հավաքել: Աշունը էսպես եկավ, որ մի գիշերով հասկացնի` հողի, գյուղացու հանգստանալու ժամանակն է արդեն:

Անձրևը կաթիլ-կաթիլ ասում է, որ տարաներում հավաքած խաղողը արագ օղի պետք է դարձնել, թե չէ` ցախերը կթրջվեն, օջախները էլ չեն վառվի: Կաթիլ-կաթիլ ջղայնանում է, որ բերքը արագ հավաքել է պետք, թե չէ այգու հողը կխոնավանա, լոլիկները` ջրերի ու ցեխերի մեջ կնեխեն: Էդպես կաթիլ-կաթիլ ստիպեց, որ հոտի տեր գյուղացին վերջին ուժերը հավաքի, խոտն ու հոտը դաշտից տուն բերի, թե չէ որ խոտը մի քիչ երկար մնաց դաշտում, հաստատ կնեխի: Նույն կաթիլներով անձրևը Սոնիկին հիշեցրեց, որ թթուն դնելու ժամանակն է, քանի կաթիլները փաթիլներ չեն դարձել:

Գյուղացին նայեց գետնին, դեղին տերևներին ու հասկացավ, որ նկուղից վառարանը հանելու ու թափ տալու ժամանակն է: Որ արդեն փայտ գնել է պետք, աթարը` անձրևի չարաճճի կաթիլներից փախցնել ու պահեստում դարսել: Նայեց չվող թռչուններին ու հայացքով նրանց հետ անցած ամառվանից պահած մի քիչ ջերմություն ուղարկեց, որ աշունը շուտ անցնի, ձմեռը` չզգացվի, ու թռչունները գարունն ու իր ուղարկած ջերմությունը չմոռանան վերադարձնել:

Քամին չմոռացավ հիշեցնել, որ շատ մոմեր է պետք գնել, լամպերի փոշին սրբել, որովհետև նա շուտով կհանդիպի անձրևին, իսկ նրանք երկուսով կգան, կտանեն գյուղի լույսերին: Քամին խառնեց Արշոյի սպիտակ, բայց երկար ու փարթամ մազերը, որ նա գնա տուն, հայելու մեջ նայի ու նորից հիշի` Հրաչն ասում էր` ցրտահարություն. բերքիդ տեր կանգնի: Քամին երեխաների գնդակները քշեց, գցեց կողքի բակ, որ Նազիկ տատի ծեր, բայց զրնգուն ձայնը նրանց հիշեցնի` գնդակներն ու հեծանիվները ավտոտնակում պահելու, տատի գործած գուլպաները դարակից հանելու ժամանակն է:

Բոլորը կամաց-կամաց տուն կգնան: Հրաչն ամեն առավոտ էլ չի երգի. որքան էլ չուզենք, աշունը, ի վերջո, մի քիչ էլ տխրություն է, գյուղացիներն էլ այգիները ջրելու համար ջրի կռիվ չեն անի, հարսները կհոգնեն ամեն օրվա թափվող տերևներից ու բակերը չեն ավլի, երեխաները, ցրտից փախչելով, դուրս գնալու համար լաց չեն լինի, ջահելները երեկոյան խանութի բակում էլ չեն հավաքվի:

Նույն անձրևը, գյուղի անասֆալտ փողոցներին նստելով, կհիշեցնի, թե որքան անելիքներ կան, որ գարնանը միայն դաշտերը չէ, որ պետք է ծաղկեն: Շատ տների բակերում անկանոն թափված ու չավլած տերևները կստիպեն նորից նայել դռների կողպեքներին:

Ու էսպես աշունը կգա, կպատմի, որ գյուղում գրեթե ամեն ինչ պատրաստ է, որ գյուղացին ու հողը հանգստանում են, կհիշեցնի, որ ձմեռը մոտ է, որ «խոպաններից» վերադառնալու ու արդեն ավելի երկար, միգուցե ընդմիշտ մնալու ժամանակն է:

2018/10/28

shushan stepanyan portret

Ուժեղ մարդու արցունքները կամ` վաղը գնում եմ Երևան

Գրում եմ, որ պատմեմ ձեզ՝ մի կտոր թղթի ու մի կապույտ գրչի հույսին ապավինած: Գրում եմ, ինչքան էլ դժվար լինի փոխանցել այսօրվա իմ ապրումները:

Դե, գնում եմ Երևան. սկսվում են դասերս: Հրաժեշտի թելերը կապվել են վզիցս և այնպես են խեղդում, չեք պատկերացնի: Վերջին օրս է Սիսիանում, մեր տան մեջ՝ իմ կապույտ սենյակում, ուր իմ աշխարհն է՝ լիքը հուշերով ու երազանքներով:

Երգ էի լսում, մեկ էլ հայրիկս եկավ ու ասաց.

-Շո՛ւշ, գնում ենք գյուղ՝ տատիկենց հաջող անես:

Նստեցի մեքենան ու գնացինք: Այնքան հարազատ է մեր գյուղի ճամփան՝ կանաչ, կապույտ, բարի գույներով, խաղաղությամբ: Ամբողջ ճանապարհին ինքս ինձ համոզում էի. «Վերջ, Շուշա՛ն, գոնե այս անգամ քեզ տղամարդավարի կպահես ու չլացես, այդ մարդկանց էլ չլացացնես»:

Տեղ հասանք, սովորականի պես նստեցինք, զրուցեցինք, տատիկս, ինչպես միշտ, չգիտեր էլ, թե ինչ դներ սեղանին, որ ուտեի:

-Դե հերիք է, էլի, ա՛յ տատ ջան, սոված չեմ:

Ամբողջ ժամանակ վախով սպասում էի բաժանման այդ պահին (տանել չեմ կարողանում բաժանումները) ու ինձ համոզում, որ լաց չլինեմ, բայց, չէ՚, սկսվե՚ց: Հիմա պիտի նստեմ մեքենան, գրկել եմ տատիկիս, համբուրում եմ, ուզում եմ ինձ հավաքել, միևնույն է, չեմ կարողանում: Պապիկիս եմ գրկել ու շա՜տ ուժեղ: Զգում եմ՝ չի խոսում, ինձ ամուր գրկել է ու լաց է լինում:

-Ի, պապի՞, մի լացի, պապի ջա՛ն:

Հիմա էլ, որ գրում եմ, աչքերիս առաջ պապիկիս արցունքոտ հայացքն է: Ես զարմացած եմ. այն մարդը, ով միշտ-միշտ չափազանց լուրջ է, չափազանց փակ իր աշխարհով ու հույզերով, զգացմունքներով, այսօր լաց եղավ, լաց եղավ այդ ուժեղ մարդը՝ պապիկս:

Հիմա միայն Աստծուն խնդրում եմ, որ պապիկիս ու տատիկիս շատ լավ պահի, երկնքից պահապան լինի, մինչև որ ես նորից կգամ…

Sep 1, 2016 

karen karapetyan portret

Խաղաղություն ամենեցուն

Քեռիս 1990-ական թվականներին մասնակցել է Արցախի ազատագրական պայքարին: Մի օր հարցրեցի նրան․

-Քե՛ռ, ի՞նչ կլինի, պատմիր էդ ժամանակներից:

-Է՜, բալե՛ս… Պատմելու բան ա՞, որ պատմեմ:

-Լավ էլի, քեռի՛, ի՞նչ կլինի, շա՜տ եմ խնդրում, պատմի՛ր:

Այն, ինչ պատմեց քեռիս, կյանքում չեմ մոռանա.

-Մի անգամ, առավոտ-գիշերով խրամատում կագնած էի, նայեցի ժամին, տեսնեմ՝ 6-ին հինգ է պակաս: Ծխախոտս վառեցի, սկսեցի ծխել ու հիշեցի, թե ինչպես էր ամեն օր առավոտյան 6-ին մերոս տնից դուրս գալիս ու աղոթք անում ամբողջ աշխարհի խաղաղության համար: Կրկին նայեցի ժամին՝ տեսնեմ ուղիղ 6-ն է: Չգիտեմ՝ ինչ կատարվեց հետս, գլուխս բարձրացրի ու մեծ արագությամբ գնդակը ականջիս մոտով անցավ: Աչքերիս դիմաց սևացավ, հասկացա, որ գնդակը ինձ չի դիպել: Սկսեցի լաց լինել.

-Վախ, մերոս հենց հիմա դուրսը կանգնած աղոթում է..․

Ու քեռիս այլևս չկարողացավ շարունակել: Այդ ժամանակ ես նկատեցի նրա արցունքները, որոնք կյանքում առաջին անգամ էի տեսնում: Հիմա էլ, երբ փակում եմ աչքերս, հիշում եմ նրա դեմքի արտահայտությունն ու թաց աչքերը:

Mar 29, 2017