Հայրս երեւի այն միակ մարդն է, ով ինձ հասկանում է կես բառից կամ առանց խոսքի նույնիսկ: Եվ ես էլ նրան եմ հեշտությամբ հասկանում: Ասեմ, որ հայրս հիսուն տարեկան է, երեւի իմ հասակակիցներից ոմանց պապիկների տարիքին, բայց դա ինձ դուր է գալիս: Ինչքան ծնողները մեծ են լինում, այնքան նրանց երեխաները խելացի են լինում: Քույրս այս լսելով կասեր` եսասեր: Եսասերներն այն մարդիկ են, ովքեր մտածում են միայն իրենց մասին: Հայրս այդպիսին չէ: Ես պարզել եմ դա մեր զրույցներից:

-Պապ, ինչո՞ւ ես ուշ ամուսնացել:

-Երիտասարդության լավագույն տարիներս ստիպված անցկացրել եմ պատերազմական գոտիներում: Սկզբից տեղահանություն (Հայրս Նախիջեւանի վերջին հայկական գյուղից` Զնաբերդից, դուրս եկած վերջին հայն է), ստիպված դուրս եկած, որովհետեւ դիվանագիտական պատերազմն արդեն տանուլ էր տրված, հետո էլ` Ղարաբաղյան պատերազմը…

-Իսկ դու ամուսնանայիր պատերազմից առաջ:

-Իսկ եթե ճակատագիրը դաժան գտնվեր իմ հանդեպ, եւ իմ ապագա երեխաները մնային առանց հա՞յր…

Լռեցի, նա միանգամայն ճիշտ էր: Նա իմ նման եսասեր չէ: Մտածելէ անգամ իր ապագա կնոջ եւ դեռ չծնված երեխաների մասին:

Եթե ես լավ նկարել իմանայի, ապա հորս հիսունամյակին կնկարեի նրա դիմանկարը. բազնաթիվ կնճիռներ, բայց ամեն րոպե ուրախ ժպտալ կարողացող: Երեւի յուրաքանչյուր կնճիռ իր պատմությունն ունի. մեկը երեւի առաջացել է բնօրրանը վերջին անգամ տեսնելու վշտից, մեկը` մարտի դաշտում հաղթական քոչարի պարելու ուրախությունից, մեկը` ամուսնանալիս «Տեր եմ» ասելիս, մյուսը` առաջնեկի ծննդյան մասին իմանալիս: Չէ, իմ ծնվելիս երեւի այնքան էլ չի ուրախացել. տղայի էր սպասում:

Մեկ-մեկ լուսինն այնքան մոտիկ է լինում: Նայում ես, տեսնում, որ քեզնից բարձր է: Գլուխդ կախում, կարոտում ես լուսնին ու նորից նայում: Մեկ էլ` հոպ, լուսինն ավելի մոտիկացավ: Արդեն ժպտում է քեզ: Թվում է, թե ձեզ բաժանողը երկու շենք է ու հինգ թթվածնի մոլեկուլ: 

-Ի՞նչ է որ: Հիմա, հենց հիմա արագ մարզակոշիկներս հագնեմ ու գամ, միայն թե սպասիր այդտեղ:
Հագնվում ես: Վերցնում պայուսակդ ու մի թղթե նավակ պատրաստում` լուսնին նվիրելու համար ու ճանապարհ ընկնում: Տանիք: Դե, էլ որտեղի՞ց կարելի է սկսել երթը: Բարձրանում ես ու հանկարծ լուսնի չափ հեռու մանկությունդ կտրում-անցնում է մի շենք, հինգ մոլեկուլ, գալիս-հասնում է տանիքիդ, ու մեկ էլ` հոպ:

Նորից մանուկ ես: Մնում է` ձեռքերդ բացես ու գրկախառնվես լուսնի հետ: Ինչ ջերմություն է տալիս լուսինը… Փակում ես աչքերդ, մտքում պար բռնում լուսնի հետ: Քայլում ոչնչի վրայով, ցատկոտում, գրկախառնվում ու մեկ էլ` հեռախոսը զանգում է: Ու չգիտես ոնց, լուսինն ու մանկությունդ հինգ երջանկություն հետ են քայլում, ու նայում ես հեռախոսիդ էկրանին: Նայելով ու համարը չկարդալով` պատասխանում ես: Մայրդ տուն է կանչում: Դե, ի՞նչ իմանա, որ լուսնի հետ պար էիր բռնել երկնքում:

Մեր քաղաքը նման է մնացած քաղաքներին …տարբերվելու աստիճան: Այստեղ գիշերները երկինքը տարբերվում է: Կմտածեք, թե նույն երկինքն է, նույն Լուսինը, բայց… իսկապես այստեղից  յուրօրինակ է:Դե լավ, իջնենք երկնքից: Իմ քաղաքը՝ չնայած իր փոքր լինելուն, ավելի շատ զբաղմունքներ ունի, թերևս երեխաների համար: Եվ յուրաքանչյուր ծնող իր  սրբազան պարտքն է համարում իր երեխային ընդունել, օրինակ, արվեստի դպրոցի ինչ-որ բաժին՝ տաղանդ բացահայտելու: Ես էլ էի այդ «տաղանդ որոնողների» շարքին դասվում: Առաջին դասարան . կատարյալ հրաշք: Այդտեղ դրախտային ներդաշնակությամբ էր դասավորված ամեն ինչ և´դաշնամուրի 85 ստեղները, որտեղ սպիտակները իրենք տաքուկ գրկում տեղ են հատկացրել սևերի համար, և´ հնգագիծը, որ այնքան մեծ գործ էր կատարում` իր վրա կրելով այդ հսկայական «սև կեռասներին»  (ես մինչև հիմա նոտաներին կեռաս եմ անվանում): Բայց ամենաներդաշնակը այդ դպրոցում սոլի բանալու նուրբ գալարներն էին և ուսուցչուհուս թավշյա ձեռքերը: Հետաքրքիր էր . ամեն անգամ դաշնամուրի ստեղներն հաշվելիս ուրիշ թիվ էի ստանում ՝84, 86, 83 , բայց ոչ` 85, իսկ երբ սկսում էի հաշվել դպրոցի դաշնամուրների ստեղների թիվը, դառնում էր իրական քաոս: Ինձ թվում էր կամ էլ դա իսկապես նմանվում  էր հանրահաշվական այն խնդիրներին , որոնք ինչքան էլ լուծեիր, միևնույնն է, չէիր ստանա այն ճիշտ պատասխանը , որը գրված էր գրքի հետևում: Ինչպես մնացած բնագավառներում այնպես էլ այստեղ վրա հասավ նորին գերազանցություն ձանձրույթը: Դաշնամուրը ձանձրացավ ինձնից, թե ես նրանից, այնպես էլ չհասկացանք  ո´չ ես, ո´չ դաշնամուրս: Իմիջիայլոց, նորին գերազանցությունը վրա հասավ, երբ երկրորդ դասարան էի: Եվ դժբախտաբար, իմ ուսուցչի ջանքերը զուր էին. նա մինչև յոթերորդ դասարան  փորձում էր իմ մեջ արթնացնել այն դաշնամուրասեր Լուսինեին, որն առաջին դասարանում բոլորի մեջ զարմանք էր առաջացնում ՝ այդքան դժվար դասերը, այդքան վարպետորեն նվագելով, երբ բոլորը ակնածանքով էին նայում և´ ինձ, և´ ուսուցչուհուս: Բայց զուր. նրա նուրբ մատները դեռ երկար էին իմ մատներին օգնելու իրենց «հասանելիք» նոտան փնտրել: 

Մայիսի վերջն էր : Արդեն երկու տարի էր արդեն, ինչ ավարտել էի : Դասերը շուտ ավարտեցինք, ու դա մեզ հնարավորություն տվեց այցելելու մեր ընկերուհուն, որը երաժշտական դպրոցի ամենաերտասարդ ուսուցչուհին է: Բախտի բերմամբ , թե պատահմամբ, նա այնտեղ չէր, և մենք միջանցքում նստած վայելում էինք քաոսային ներդաշնակություն. մի դռնից լսվում էր  Բախի, մյուսից` Մոցարտի ստեղծագործությունները,  մեկ այլ դռնից էլ աստղային զրույցին միանում էր Շոպենը: Իսկ այդ զրույցը անէացնում էր մեր ուսուցիչներից մեկի բարձր ծիծաղը, որն այնքան տաքուկ ու միևնույն ժամանակ, այնքան ճնշող է: Այդտեղ ներդաշնակ էր ամեն ինչ. չէ որ դպրոցը կոչվում էր արվեստի. արվեստն առանց ներդաշնակության նույնն է, ինչ ներդաշնակությունն առանց արվեստի, այսինքն, անհնար է: Չգիտես ինչու, աչքերս լցվեցին, ցանկացա նորից հետ բերել ժամանակը , նորից սովորել, նորից, բայց առանց նորին մեծության …Բայց այնուամենայնիվ չհապաղեցի, գտա երաժշտության նոտաներ ու…
-Բարև Ձեզ, ընկե´ր Ավագյան, կարելի՞ է ներս գալ: Այո´, այո´ դա ես եմ՝ չստացված դաշնակահարս:

Մենք՝ հայերս, ապրում ենք ինքնիշխան, ժողովրդավարական, սոցիալական, իրավական պետությունում, ինչպես նշվում է ՀՀ սահմանադրությունում:

Միայն թե մեր պետությունում ապրելու համար հարկավոր է լավ կամ, ինչպես նշում են մեծահասակները, ճիշտ մասնագիտություն, որն էլ իրենց պատկերացմամբ, կամ բժիշկն է, կամ էլ իրավաբանը: Շա՜տ հետաքրքիր է…

Բայց մի՞թե կարելի է այս սոցիալական ու ժողովրդավարական երկիրը ‹‹պահել›› միայն իրավաբանների ու բժիշկների միջոցով. այդ դեպքում ի՞նչ են անելու արվեստագետները, մանկավարժները…Այսօրվա պայմաններից ու Հայաստանում արդեն իսկ ‹‹մոդա դարձած›› սովորույթից ելնելով՝ իհարկե, գնալու են ‹‹խոպան››:

Ամենացավոտ կողմ էլ այն է, որ խելացի թե անխելք, ընդունվում են բժշկական համալսարան, շատերը մի կերպ են ավարտում ու այդպես մի կերպ էլ բուժում են հիվանդներին. Ինչպես ասում է ժողովուրդը` ‹‹աչքի տեղը ունքն էլ հետը կհանէ››…

Մի անգամ եղբորս հարցրին, թե ինչ է անելու, երբ մեծանա: Նա էլ պատասխանեց, որ պարելու է, դպրոց է բացելու ու մեր ժողովրդական պարերը սովորեցնելու է երեխաներին ու երիտասարդներին: Ի զարմանս եղբորս՝ նրան ասացին, որ, ցավո՜ք, չի կարողանալու ընտանիքը պահել:

Ու այդպես էլ այսօր շա՜տ մարդիկ ընդունվում են թատերական ինստիտուտ, պարարվեստի ուսումնարան, մանկավարժական ինստիտուտ, ավարտում, բայց մնում գործազուրկ, ու զարմանալի չէ, որ Հայաստանը այդ ցուցանիշով գրավում է բավական ‹‹պատվավոր›› հորիզոնական:

Մի քանի օր առաջ ընկերուհիներիս հետ խանութում նվեր էինք ընտրում, միաժամանակ զրուցում էինք, անգլերեն ինչ-որ բառեր օգտագործում զրույցի ժամանակ: Ընկերուհիներիցս մեկը ‹‹Thank you, հայրիկ›› ֆիլմից մի դրվագ էր պատմում: Հանկարծ մի տարեց մարդ՝ ծովահենի գլխարկը գլխին, մոտեցավ ու ասաց.

-Thank you հայրիկ, շնորհակալություն, հայրիկ, спасибо папа…

-Վա՜յ, Դուք անգլերեն գիտե՞ք:

-Հա՜, բա ոնց, one, two, three, four, five…

Այս մարդու պես էլ շատերը  դերձակ,

ծովային, նկարիչ, երաժշտագետ, հաճախ էլ ուսուցիչ են դառնում ու մնում գործազուրկ:

Ինչևէ, եկեք ճիշտ մասնագիտություն ընտրենք, որպեսզի կարողանանք որևէ օգուտ տալ շրջապատին, ոչ թե մտածենք միայն սեփական ես-ի մասին…

Ես էլ, հետևելով մեծերի խորհրդին, որոշել եմ իրավաբան դառնալ. տեսնենք՝ երևի ամեն բան լավ կլինի…

Յուրաքանչյուր համայնք, որպես այդպիսին, դառնում է քաղաք ոչ միայն իր բնակչության թվաքանակից և տնտեսական զարգացման մակարդակից ելնելով, այլ նաև, որ ունի իր ուրույն մշակութային դեմքը: Ընդհանրապես գյուղ ասելով հասկանում ենք գյուղատնտեսություն, բանավան՝ բանվորական ավան,  արդյունաբերություն,  իսկ քաղաքը մշակույթն է, արվեստը: Հրազդանը ունի՞ իր մշակութային դիմագիծը…

Եթե ասեմ, որ Հրազդանը թատրոն ունի, ապա խիստ  նսեմացրած կլինեմ: Հայրենի քաղաքի թատրնը վաղուց արդեն ձեռնոց է նետել տգետ ավանդույթներով ու պատմությամբ հարուստ եվրոպական ու ռոսական թատրոններին  և քայլում է չգիտես թե ուր…

Իրականում ուղղակի դա մի շենք է, որի  վրա գրված է թատրոն, ու վերջ:  Հա, մոռացա շողշողուն կողպեքի մասին, որ ծանր կախված է այդ շինության դռնից: Մի քանի ագամ գնացել եմ այդտեղ ներկայացում նայելու հույսով, բայց միշտ չէ, որ կյանքում ակնկալիքներդ իրականանում են: Առաջին անգամ շատ փոքր էի, երբ գնացի թատրոն: Որքանով հիշում եմ, հեքիաթներ էին բեմադրել, ու հանդիսատեսը մեծամասամբ դպրոցականներ էին: Նախ, բեմը ամբողջովին դատարկ էր: Ոչ մի դեկորացիա չկար: Երեք-չորս հեքիաթ խաղացին ու այդ բոլորի ընթացքում մի հատ սև կտոր էին իրար ձեռքից քաշքշում, անիմաստ ինչ-որ վարագույրներն էին շարժում: Ամբողջ ընթացքում լարված փորձում էի ինչ-որ բան հասկանալ, բայց ապարդյուն, որովհետև հասկանալու ոչինչ էլ չկար: Պարտադիր չէ պրոֆեսիոնալ ռեժիսոր, դերասան կամ արվեստաբան լինել, որ հասկանաս, թե վարագույր շարժելով ներկայացում չի լինում: Խաղացողներից մեկը բեմին անիմաստ շարժումներ  էր անում(գերգերգերխաղ ), այնպես որ ծիծաղ առաջացներ, բայց մեր դասարանի ամենաջրիկ ու չար տղան անգամ ապուշ կտրած ուզում էր հասկանալ, թե ուր է ընկել: Հետո բեմից ինչ-որ մեկը այնպես բարձր բղավեց, որ դահլիճում նստած երեխան վախից սկսեց  լաց լինել: Ուսուցիչը փորձում էր դուրս հանել երեխային, որ հանգստացնի: Դիմացի նստարանից մի կին սկսեց ծղրտալ վերջինիս վրա. « Դու՛րս հանեք ձեր երեխային. նա խանգարում է ներկայացումը»:  Այդ կինը երևի այն տեսակներից էր, որոնք, եթե ինչ-որ բան չեն հասկանում, փորձում են ավելի բարձրագոչ բառերով թաքցնել իրենց տգիտությունը: Ահավոր խառանշփոթ էր դահլիճում: Հետաքրքիր չէր՝ չէին նայում: Ու ամբողջ դահլիճը չէր նայում: Թե ում համար էին խաղում՝ չհասկացա: Հետո իմացա, որ այդ գոռգոռացող դերասանները կատարում են նաև այդ շենքի տնտեսական բոլոր աշխատանքները.  ամեն ինչ հնարավոր է այդ շենքում: Ավելացնեմ նաև, որ թատրոնը չուներ կին դերասան: Հունական անտիկ թատրոնի նախատիպի՞ն ենք վերադառնում, երբ կնոջը արգելված էր բեմ բարձրանալ:

Հրազդանի «էքսպերիմենտալ»  թատերական կառույցը փակ ամրոց է : Ամառ լինի, թե ձմեռ, երբ թատրոնի կողքով անցնում եմ, տեսնում եմ, թե ինչպես է թատրոնի կտուրից բարձրանում վառարանի ծուխը: Պատուհանների խունացած վարագույրները միշտ պինդ փակված են, կարծես ծածկելու համար թատրոնի խունացած ներսը: Մեծերից շատ եմ լսել թատրոնի երբեմնի հրաշալի անցյալի մասին: Ինձ այնքան լավ բաներ  են պատմել թատրոնի նախկին դերասանական կազմի մասին, հատակապես գեղարվեստական ղեկավար Իշխան Ղարիբյանի մասին: Այստեղ խաղացվել է նաև Շեքսպիր: Եվ փաստն այն է, որ հիմա հրազդանցիները արհամարհում են այդ թատրոնը ու իրենց մշակութային կարիքները բավարարելու  համար հասնում են Երևան՝ ծախսելով մի քանի անգամ շատ գումար և ժամանակ:

Նորից նոր բեմադրություն: Նույն կրկնվող էքսպերիմենտները՝  ճռճռան վերնագրով: Գեղական ու անհասկանալի  խորհրդապաշտությամբ արդեն  որերորդ անգամ բեմի կենտրոնում թափահարվում էր  նույն  երկար  վարագույրը:  Ցանկանալով զարմացնել քաղաքային մտավորականությանը ` մեր թատրոնն  արդեն երկար տարիներ հեռացրել է իր իսկական հանդիսատեսին:

ՀԴԹ-ն ժողովրդական թատրոն է, ու ես թատրոն եմ գալիս և ուզում եմ բեմին սոցիալական դրամաներ նայել, մարդկային հարաբերություններ, ուզում եմ տեսնել այն հեղինակների գործերը, որոնք անցնում եմ դպրոցում,  ուզում եմ տեսնել հայ և համաշխարհային դասականների գործերից, ինչո՞ւ ոչ, նաև ժամանակակից  դրամատուրգների պիեսներ հաճույքով կնայեմ, իսկ  թատերական լաբորատոր փնտրտուքները ՝ դպրոցականների գումարներով… Հը՞.  սրան  ոչ միայն պետական թատրոնները , այլ նաև օդեոններն  ու մխատները կնախանձեին:

Նախանձով եմ զրուցում գյումրեցի, վանաձորցի և Հայաստանի մյուս քաղաքներում ապրող ընկերներիս հետ, երբ խոսքը հասնում է թատրոնին: Նրանք այնքան շատ բան ունեն պատմելու իրենց քաղաքի մշակութային կյանքից:

17 տարեկան հանդիսատես

Իմ ընտանիքում ապրում է վեց հոգի` ես, հայրս, մայրս, քույրիկս, Սիսիս` մեր կատվիկը, և Բորիս` մեր շունիկը։ Մեր ընտանիքը փոքր-ինչ տարբերվում է մյուս ընտանիքներից։ Մենք բոլորս այնքան տարբեր ենք միմյանցից, բայց և այնքան նման ենք իրար։ Հասկանալու համար մեր ընտանիքի ողջ տրագիկոմեդիան, պետք է որոշ ժամանակ կարողանաս ապրել այդ ֆանտաստիկ միջավայրում, բայց քանի որ դա երկար ու բարդ պրոցես է, կփորձեմ հակիրճ նեկայացնել ինձ ու իմ ընտանիքի անդամներին առանձին-առանձին։ Մեր ընտանիքի գլուխը հայրիկս է։ Նա մասնագիտությամբ ճարտարապետ է, չնայած դրան` ոչ մի շենք չի նախագծել։ Հայրս շատ հմուտ մարդ է և իր կյանքի ընթացքում շատ ոլորտներում է փորձել իրեն։ Նա միևնույն ժամանակ հասարակ շինարար է, վարորդ, ուսուցիչ և նույնիսկ որոշ դեպքում բժիշկ, բայց ոչ` ճարտարապետ։ Շատ է սիրում զբաղվել որսորդությամբ։ Այդ պատճառով մեր տունը հիշեցնում է վայրի կենդանիների մորթիներից ստեղծված անտառային մի փոքրիկ տնակ։ Օյ՛, մոռացա նշել, որ նա չի մոռացել իրեն արվեստում փորձել։ Նրա ամենասիրելի զբաղմունքը ակորդեոն նվագելն է։ Սակայն, քանի որ երաժշտական կրթություն չունի, սարսափելի վատ է նվագում։ Հենց այստեղից էլ սկսվում են մեր ընտանեկան վեճերը։ Հայրս միշտ նեղանում է մեզնից ու ասում «է՜, դուք արվեստից ոչինչ չեք հասկանում…», իսկ ես կիսաջղային, կիսաաղերսական տոնով աշխատում եմ համոզել նրան, որ դադարեցնի ագռավների համար գրած իր սիմֆոնիան ու ասում. «Մեծն մաեստրո, ձեր տաղանդն անզոր է գնահատվել հասարակ մահկանացուների կողմից։ Փորձեք ձեզ մեծ բեմերում»։ Միևնույն է, ջանքերս իզուր են այդ ուղղությամբ։ Նա պաշտում է այդ գործիքը և չի պատրաստվում հրաժարվել դրանից։ Մայրիկս մեր ընտանիքի գլխավոր դեմքն է։ Նա մասնագիտությամբ բանասեր է, բայց, ինչպես հայրս, մայրս նույնպես մի քանի մասնագիտություն ունի։ Առաջին հերթին նա իհարկե կոչումով ուսուցչուհի է, բայց դրանից հետո նա տնտեսագետ է, սոցիոլոգ, գյուղատնտես, բժիշկ և վերջապես՝ գործարար։ Ժամանակին նա եղել է նաև մեքենագրուհի, որն այսօր հնացած մասնագիտություն է համարվում։ Մեր ընտանիքում մասնագետների այսպիսի բազմազանությունը գալիս է հենց նրանից։ Նա իր էությամբ շատ ուժեղ մարդ է և կյանքի դժվարություններն ու փորձությունները ընդունում ու ճանապարհում է ժպիտով։ Նա երբեք չի հուսահատվում և մեզ էլ հորդորում է այդպիսին լինել։ Մայրիկս իմ հրեշտակն է, իմ լավագույն ընկերուհին և իմ ամենասիրելի մարդն այս կյանքում։ Նա իմ ու շատերի համար կատարյալ կերպար է։ Քույրիկս մեր ընտանիքի ամենատարօրինակ մարդն է։ Նրա տարերքը մաթեմատիկան և ֆիզիկան են։ Ի տարբերություն մեզ` նա միայն մի կողնորոշում ունի։ Երազում է դառնալ ծրագրավորող։ Նա շատ է տարբերվում մեզնից։ Երբեմն թվում է, թե նա է մեր տան գլխավոր հաշվապահը և մայրիկի ու հայրիկի հետ հավասար ղեկավարում է մեր բիզնեսը։ Նա միակ մարդն է, ում հաջողվում է ուշքի բերել ինձ, երբ ընկնում եմ երազանքների գիրկը։ Կարծես նա իմ մեծ քույրիկը լինի։ Մենք ամեն օր վիճում ենք իրար հետ։ Չնայած՝ կռիվը միշտ ես եմ հրահրում, միշտ նա է հաղթում մեր «փառահեղ» մարտերում։ Երբ մի օր չենք վիճում, նշանակում է՝ այդ օրը վատ է անցնելու։ Կյանքն առանց մեր կռիվների անիմաստ կլիներ։ Մենք երկուսով հաճախում ենք թատերական խմբակ։ Զարմանալի է, բայց բեմում մենք էլի միասին ենք խաղում։ Ճիշտ է, նա սարսափելի է երգում և պարում, բայց որպես դերասանուհի փառահեղ է։ Բնությունը նրան օժտել է յուրահատուկ տաղանդով։ Չնայած դրան՝ նա հաճուքով չի հաճախում թատերական խմբակ, այլ միայն նրա համար, որ խումբը չփակվի, քանի որ երեխաները քիչ են։ Նա այդ ամենն անում է ինձ համար, քանի որ գիտի, որ ես պաշտում եմ բեմը։ Ինչ վերաբերում է ինձ, ապա ժողովուրդը ճիշտ է ասում, պտուղը ծառից հեռու չի ընկնի։ Ես շատ եմ նման ծնողներիս ամեն հարցով` այդ թվում և մասնագիտությունների։ Փոքրուց մինչև տասնհինգ տարեկանս երազում էի դառնալ դերասանուհի, բայց վերջին տարիներին (չգիտեմ, գուցե արեգակնային ոթորիկների հետևանք էր) գլխումս մի տեսակ խառնաշփոթ  սկսվեց և ես «անցա» համալսարանների բոլոր ֆակուլտետներով։ Դե, դա բնորոշ է ինձ, եթե հաշվի առնենք, որ ինը տարվա ընթացքում ինը դասարան և երեք դպրոց եմ փոխել։ Կարելի է ասել, որ մեր քաղաքի բոլոր իմ հասակակից երեխաները իմ դասընկերներն են եղել։ Ես էությամբ մի փոքր բարդ մարդ եմ, մի քիչ էլ թեթև, մի քիչ էլ ինքնահավան, մի քիչ էլ շատ եմ խոսում, մի քիչ էլ շատ եմ սիրում ինձ, դրա համար էլ ավելի լավ է շատ չգովեմ ինձ։ Ես մի առանձին, լուրջ թեմա եմ։ Դրա համար գիտական, լուրջ հարցերը, ինչպիսին իմ տեսակի քննարկումն է, կթողնեմ գիտնականներին ու բամբասկոտներին և կանցնեմ մեր ընտանիքի մյուս անդամներին` Սիսիին ու Բոբիին։ Նրանք մեր ընտանիքի լիարժեք անդամներն են, մեր ուրախությունը։ Այս երկուսը աշխարհի ամենատարօրինակ շունն ու կատուն են։ Շատ նման են ինձ ու քույրիկիս` միշտ կռվում են, բայց շատ են սիրում իրար։ Նրանք կարծես դուրս են կատուներին ու շներին վերաբերող բոլոր ստանդարտներից։ Սիսին շատ լավ տիրապետում է հայերենին։ Դե դա բնական է։ Չէ՞ որ մայրիկս հայոց լեզվի մասնագետ է և փիսոյիս դաստիարակությամբ զբաղվում է անձամբ։ Միայն նրան չի հաջողվում ռուսերեն սովորեցնել։ Կարծում եմ, ռուսերեն չիմանալու գենը մեր ընտանիքում ժառանգական է, և մեր ընտանիքի փոքրիկ անդամները ևս անմասն չեն մնացել դրանից։ Փիսոս իմ ամենալավ ընկերն է, երբ տխուր և հոգնած եմ լինում, նա իր մռռոցով միշտ քսվում է ինձ, խնամում, սիրում։ Այդ փոքրիկը կարծես իմ դայակը լինի։ Երբ գիշերները լամպի լույսի տակ գիրք եմ կարդում, կարծես նա անհանգստանում է ինձ համար, գալիս է ու շուռ է տալիս լամպը, կանգնում գլխիս վրա, շոյում ինձ, հետո քնում` հիշեցնելով քնի մասին։ Նրա մռռոցներից շուտով արթնանում է մայրիկը և ստիպում է ինձ քնել, իսկ այդ փոքրիկ չարաճճին հաղթական հայացքով տեղավորում է ոտքերիս տակ ու սկսում «բայու-բայուշկի» երգել: Նույն հոգատար վերաբերմունքը ես ստանում եմ մեր տան սևուկ անդամից։ Նրա հետ մենք բազմաթիվ անտառային արկածներ ունենք։ Դե նրանց մասին կարող եմ պատմել անվերջ, բայց այս փոքրիկ չարաճճին չի թողնում ավարտել պատմությունս և անվերջ մռռոցներով հորդորում է ինձ գնալ քնելու։ Այդ պատճառով իմ ընտանիքի պատմությունը կավարտեմ այստեղ` հուսալով, որ ինչ-որ չափով ճանաչեցիք մեզ։

Չնայած մեր շենքը միակն էր մեր փողոցում, մենք շատ էինք: Մենք երկու շքամուտք էինք ու չորս հարկ, բայց մենք շատ էինք: Իմ հուշերում իմ մանկության ընկերները շատ են: Իսկ կողքիս` կեսն էլ չկան: Եվ ոչ թե, որովհետև մենք կռվեցինք կամ մեկ այլ բան, այլ նրանց ծնողների աշխատավոր հոգիները բանտարկվեցին: Մենք չէինք հասկանում, թե ինչպես են բանտարկվում ու գոյատևելու համար գնում: Մենք երկու ընտանիք ունեինք: Կարծես հերթափոխով` առավոտից իրիկուն ես ապրում էի իմ բակի ու գնդակի ընտանիքի հետ, իսկ գիշերը` մահճակալիս ու երազների: Մենք միշտ  լուռ նայում էինք, թե ինչպես էր մեզնից մեկը իր երկրորդ ընտանիքի հետ իրերը հավաքում ու գնում: Սովորաբար նրանց էլ չէինք տեսնում: Նրանց բացակայությունն էլ համարյա չէինք տեսնում, քանի դեռ չէինք սկսել չխաղալ որոշ խաղեր մեր քիչ թվի պատճառով:  Մեր երկու շքամուտքն ու չորս հարկը գնալով դառնում էին մի շքամուտք ու երկու հարկ, աստիճանաբար միայն նվազելով, եթե հաշվի չառնեմ ժամանակավոր բնակվողներին, որոնք այդպես էլ չէին դառնում մեզնից մեկը: Իմ կիսված մանկությունից շատ բան չեմ հիշում: Հին ընկերներիս անուններն եմ հիշում ու դեմքերը` աղոտ: Մի բան եմ միայն պարզ հիշում` մենք երջանիկ էինք մեր օրվա խաղով: Մեր երջանկությունը ոչ կրթությունն էր, ոչ փողն ու աշխատանքը, կամ հեռախոսները: Ինչպես սիրահարներն են մի բաժակ թեյով երջանկանում , այնպես էլ մենք էինք մի գնդակով երջանկանում: Բայց գնալով այն կիսվեց, փոքրացավ, ժամանակի հետ հասունացա, մեծացա…

…Մեր շենքը միակն է մեր փողոցում:  Մենք քիչ ենք: Ընդամենը երկու շքամուտք ու չորս հարկ, և մենք քիչ ենք: 

-Էսօր գիշեր սաղդ կքնիք. ես ֆուտբոլ բդի նայեմ…

Այո’, երբ ես ֆուտբոլ եմ նայելու, բոլորը քնած են լինելու, կամ ցանկության դեպքում, եթե իհարկե մինչև վերջ նայելու են, կարող են ինձ հետ նայել հանդիպումը:

Իսկ իմ ֆուտբոլ նայելը մի իսկական հանդիսություն է. հագնում եմ իմ սիրած ակումբի՝ «Բարսելոնայի» շապիկը, դնում Բարսայի լոգոյով գլխարկս, պատին ամրացնում եմ իմ սարքած մեծ պաստառը, թուղթ ու գրիչը վերցնում եմ ձեռքս ու նստում եմ խաղը նայելու:

Ամեն ինչ պետք է ըստ կարգի լինի. սկզբում օրհներգն է հնչում, ու էդ րոպեից մերոնց քունը խանգարվում է, քանի որ ես, լինելով հավատարիմ երկրպագու, ֆուտբոլիստների հետ հավասար երգում եմ. Blaugrana al vent, un crit valent tenim un nom el sap tothom: Barca, Barca, Barca…

-Լիլի’, քիչըմ կամաց:

Կարող է թվալ, որ սա ձևականություն է, բայց հնարավոր չէ արդեն իսկ 7 տարի ձևացնել: Երբ փոքր էի, ֆուտբոլ մեծ եղբորս հետ էի նայում՝ թիմերին տարբերելով մարզաշապիկի գույներով միայն: Ճի’շտ է, եղբայրս բացատրում էր, սակայն միևնույնն է. շապիկի գույներով տարբերելը ավելի հեշտ էր…

Իսկ մի ուրիշ հաճույք է այն, երբ Բարսաս իր հերթական գոլն է խփում, և այդտեղ ես մտածում եմ, թե ինչ եմ ասելու այն ընկերներիս, որոնք Մադրիդի «Ռեալի» երկրպագու են. ֆուտբոլ նայողները կհասկանան ինձ, որովհետև ամենահավես բաներից մեկը այն է, երբ հեգնում ես քո չսիրած թիմին:

Այո˜… Հերթական հաղթանակը…

Առավոտյան գնում եմ դպրոց, ու սկսվում է.

-Հը, Լի’լ, ի՞նչ էղավ:

Ու ես հպարտորեն միշտ ասում եմ, որ հաղթել ենք՝ ոգևորված բացատրելով խփած գոլը:

Էդ էլ մի ուրիշ հաճույք է, երբ տղաները ինձանից են իմանում խաղի մանրամասները…

Բայց երբ սկսում են լուրջ չվերաբերվել, ինչ-որ մեկնաբանություններ անել, իմ սիրած ֆուտբոլիստներին ասել, որ լավը չեն, կամ որ շատ աղջիկների նման ես էլ եմ ֆուտբոլիստների գեղեցիկ լինելու համար նայում ֆուտբոլ, ես կատաղում եմ, որովհետև իմ սիրած ֆուտբոլիստների ցանկի մեջ մտնում են նաև Դիդիե Դրոգբան, Նիկոլա Անելկան, Զլատան Իբրահիմովիչը և այլք. չէ՞ որ նրանք այդքան էլ գեղեցիկ չեն:

Ինչևէ…Շատ եմ սիրում ֆուտբոլ: Ըստ իս, աշխարհում միակ բանն է, որի ժամանակ աշխարհը մի պահ կանգ է առնում և իր կարճատև քնից արթնանում, երբ բարձրանում է երկրպագուների հսկա ալիքը… Եվ երևի պատահական չէ այն, որ ամեն տարի ծննդյանս օրը միշտ համաշխարհային մակարդակի մի հանդիպում է լինում, որից ես էլ ավելի եմ ոգևորվում: Ֆուտբոլասերները մի ունիվերսալ լեզու ունեն, որը նույնն է բոլոր մշակույթների և մարդկանց համար: Եվ ես գիտեմ, որ իսկական ֆուտբոլասերները երբեք մենակ չեն: Մենք լեգեոն ենք, և միակ բանը, որ ընդհանուր է մեզ համար, ֆուտբոլն է…

Շատ եմ սիրում իմ քաղաքը: Ամեն անգամ, երբ դուրս եմ գալիս տնից, ուշադիր սկսում եմ հետևել՝ ինչ է փոխվել, քանդվել կամ կառուցվել, ավելացել կամ պակասել: Գիտեք, մարդիկ են պակասել: Վերջերս միայն դա եմ նկատել: Օր-օրի փողոցները դատարկվում, տները տարիներով կողոպտվում, մի խոսքով, մարդիկ հեռանում են: Գրեթե ամեն օր լսում եմ, թե ինչպես է մեր դպրոցից ինչ-որ մեկը գնում: Դպրոցում էլ երեխաներն են պակասում: Փողոցներում տեսնում եմ հատուկենտ մարդկանց՝ հիմնականում տանջված, դժգոհ հայացքներով: Բակերում երեխաներ չեն խաղում, ոչ թե համակարգչով զբաղված լինելու պատճառով, այլ ուղղակի երեխա չկա, որ խաղա…

Ուզում եմ մի անգամ դուրս գամ ու տեսնեմ, որ Իջևանս նորից ապրում է, որ փողոցները կրկին լի են երջանիկ մարդկանցով, բակերը՝ երեխաներով, և քաղաքս ապրում է իր երբեմնի կյանքով: Տեսնես` կտեսնե՞մ…

Հոգնեցրել էին այդ խանութի փափուկ խաղալիքներն ու անիմաստ շարված գունավոր տետրերը: Բայց սկզբից մի անտարբեր հայացքով շոշափեցի, իսկ հետո մոտեցա ու սկսեցի մանրակրկիտ ուսումնասիրել արձանը: Այդ արձանի մետաղե դեմքը ծանոթ էր, չնայած աչքերը փակված էին «մետաղե լաթով» : Մի քանի վայրկյան ևս և…
- Ֆեմիդա˜ն…,-բարձր ու զարմացած ճչացի ես:
Սկզբից մայրս մոտեցավ, հետո աշխատակիցները:
-Մա՛մ, մա՛մ նայիր, Ֆեմիդան, արդարության Ֆեմիդան…
-Ի՞նչ Ֆեմիդա, ո՞ր Ֆեմիդան…
Ես մատնացույց արեցի գեղեցիկ արձանը:
- Արդարության, օրինականության Ֆեմիդան:
Մորս վախվորած աչքերը լցվեցին ուրախությամբ, որովհետև ես ուրախացել էի. գտել էի երկու շաբաթ փնտրած Ֆեմիդային:
-Սա Ֆեմիդան չէ, սա կշեռք համաստեղությունն է:
-Ի՞նչ կշեռք, սա Ֆեմիդան է , աստվածուհի է, հասկանո՞ւմ եք…
Ու երկար-բարակ սկսեցի պատմել Ֆեմիդայի մասին: Բայց աշխատակցի անտարբեր հայացքից հասկացա, որ նա արձանի մեջ միայն կշեռքն է նկատել, իսկ Ֆեմիդայի մասին չի հասցրել կարդալ…
-Դե՛, մի երկարացրու , ես սա գնում եմ քեզ համար, ուղղակի նվեր…
-Չէ՛, մամ , ես սա իմ փողերով պետք է գնեմ:
-Դու չես աշխատում, չէ՞:
-Բուֆետի փողերը  չեմ ծախսի, կհավաքեմ:
-Իսկ դպրոցում սոված կմնա՞ս, առողջությանդ հետ խա՞ղ ես անում:
-Առավոտյան կուտեմ, կքայլեմ, առողջ ապրելակերպ, և կխնայեմ նաև տրանսպորտի փողը:
-Իսկ ինչքա՞ն է արձանը:
-2000 դրամ, 10 աշխատանքային օր, 2 շաբաթ, հա մա՛մ , խնդրում եմ, արդարության աստվածուհու արձանը մայրիկիդ փողերով չէ , որ պետք է գնես:
-Լավ, լավ, լավ…
Խանութը դադարեց լսել մեր խոսակցությունը, և շարունակվեց այնտեղ տիրող անառևտուր լռությունը:
«Երկու շաբաթ: 2000 դրամ: Ամեն ինչ ճիշտ է»:
Ուրախ, առողջ, և որ ամենակարևորն է, նպատակասլաց երկու շաբաթ: Ամենադժվարը երկուշաբթին էր. մի քիչ հոգնեցուցիչ, բայց հարմարվեցի 200+200+200…=2000: Այդ երկու շաբաթվա ընթացքում Ֆեմիդան այնքան սիրալիր հայացքներ ստացավ, որ երբևէ չէր ընդունել: Ինչ լավ է , որ նրա աչքերը փակ էին, թե չէ մետաղե արձանը կշիկներ…
…-Բուֆետ կգա՞ս:
-Չէ՛, բուֆետ չէ,- ասացի ես ու կիսաուրախ, կիսահեգնական նայեցի դրամապանակիս 2000 դրամին:
-Գոնե դուրս գանք՝ մաքուր օդ շնչելու:
-Լավ, լավ գնացինք:
Եթե չլսեի ընկերուհուս և դուրս չգնայի  կամ եթե դրամապանակս սեղանին չթողնեի, ապա այդ օրը տուն վերադառնալիս կգնեի Ֆեմիդայի արձանը: Բայց ամեն ինչ այդպես չեղավ, ու դրամապանակս այդ օրը դատարկվեց գողության պատճառով: Չհետաքրքրվեցի, թե ով է վերցրել, չէի ուզում ինչ-որ մեկին մեղադրել գողության մեջ…
Խանութի կողքով անցնելիս Ֆեմիդայի վրա մի արհամարհական հայացք էի ձգում…Ինչ լավ էր, որ աչքերը փակ էին , և ավելի լավ էր, որ աչքերը փակ էին «մետաղե լաթով»: Մանկական պատկերացումներս կյանքի արդարության մասին բախվեցին անարդար կյանքին…Անարդար կյանք, որտեղ Ֆեմիդան ոչինչ փոխել չի կարող: