Հետաքրքիր է, դուրս ես գալիս, քայլում ես ու անկախ քեզնից ինչ-որ բան կամ ինչ-որ մեկը ձգում կամ վանում է: Իմ հազվագյուտ վախերից մեկը վատ մարդկանց աչքերն են: Դեռ փոքր հասակից ես վախենում էի վատ մարդկանց նույնիսկ ինձ ժպտացող աչքերից: Ոնց ասեմ, մի տեսակ դաժանություն կար, որ վախեցնում էր ինձ: Հակառակն էր լավ մարդկանց դեպքում` նայում էի ու սիրահարվում նրանց աչքերի բարությանը: Դա այն ժամանակ է, երբ ես ապրում էի երկիր մոլորակում, բայց դեռ 8-9 տարեկանում տեղափոխվեցի արեգակնային համակարգից դուրս ու տիեզերքի անսահմանության չափ ազատ մի մոլորակ` ինտերնետ: Նոր մոլորակս ինձ շատ էր դուր գալիս, որովհետև ինձ այնտեղ ամեն ինչ թողնում էին, իսկ արգելքներ շրջացելը չափազանց հեշտ էր: Երբ նոր բնակիչ էր ինտերնետում, չէի էլ պատկերացնում, թե դա ինչ է: Հա, մոռացա ասել` Էդ վիթխարի մոլորակում, լիքը երկրներ կային` մեծ, փոքր, միջին, բոյով, կոլոտ, ինչ ասես կար:  Դե, ես էլ ոչ տարա, ոչ բերեցի, միանգամից գերտերության քաղաքացիություն ստացա, հետո երկքաղաքացի դարձա, հետո եռաքաղաքացի ու էսպես այնքան, մինչև բոլոր անձնագրերս կորցրեցի ու մնացի իմ գերտերության գերության մեջ: Էստեղ կյանքս տրամաբանական զարգացում ունեցավ: Ընկերներս մեկից երկու դառան, երկուսից` երեք ու հասան արդեն հարյուրների, ու մի պահ հասկացա, որ սկսում եմ քիչ թե շատ ճանաչվել: Համենայնդեպս, իմ գերտերության համարյա բոլոր գերիները ինձ պրոֆիլով գիտեին, հաստատ անցել էին կողքովս ինչ-որ մեկի թայմլայնում: Մտահորիզոնս էլ փոխվեց ժամանակի հետ, մի քիչ էլ գոռոզացա` դե, ինձ ահագին հանրահայտ մարդիկ էին ընկերություն առաջարկում: Էէէհ, էլի մոռացա ասել. մի ինքնավար հանրապետություն էի բացել. ստեղծագործում էի, ու էդ հանրահայտները կողքի ինքնավար հանրապետություններից էին: Ես զարգանում էի գերտերության մեջ` զարգացնելով իմ սեփական ինքնավար հանրապետությունը: Բայց դե եկավ մի պահ, երբ հասկացա, որ ամեն ինչ իրականում այդքան էլ հեքիաթ չի, ու ես ունեմ նաև թշնամիներ: Օհօօօ… Վախեցա, որովհետև շատ նման էին երկիր մոլորակի վատ մարդկանց, հետո հասկացա, որ հենց իրենք են, որ կան` իմ հին թշնամիներն են արտագաղթել ինտերնետ. պրոֆիլներն ուսումնասիրեցի… Այ մարդ, ճիշտ են էլի ասում` կարմիր կովը կաշին չի փոխի…

1985 թվականին Իջևանում բացվեց ամենամյա քանդակի սիմպոզիում և շարունակվեց մինչև 1991 թվականը: Այդ տարիների ընթացքում քաղաք եկած քսան երկրների շուրջ իննսունհինգ քանդակագործների գործերը տեղադրվեցին Իջևանի գլխավոր զբոսայգում: Արդյունքում զբոսայգին դարձավ թանգարան բաց երկնքի տակ, որը յուրաքանչյուր իջևանցու հպարտությունն էր:

Երբ սիմպոզիումը փակվեց, մի քանի տարվա ընթացքում հուշարձանները սկսեցին կորցնել իրենց հետաքրքրությունը, և նրանց վրա նստեց հնության փոշին: Անխիղճ քաղաքացիները սկսեցին ավիրել հուշարձանները: «Ընկերական» հիմար գրազներ, թվացյալ հաճույք, անբանների զբաղմունք և այլն: Եվ քանդակներ ջարդելու դեպքերը սկսեցին շատանալ՝ վերածվելով վանդալիզմի: Հասկանալի էր, որ սա կտաներ քանդակների վերացման:

Եվ հանկարծ հուշարձանները փրկելու հույս ծագեց:

2010 թվականի սեպտեմբերի երեսունին Իջևանում կայացած կառավարության արտագնա նիստում որոշվեց, որ քանդակի Իջևանի սիմպոզիումը կվերականգնվի: 2011 թվականն ավարտվեց, սակայն քանդակի սիմպոզիումն այդպես էլ չկայացավ՝ հուսախաբ անելով բոլորին:

2011-ը մոտենում էր ավարտին: Դեկտեմբերի իննին ջարդած գտան Իջևանի քաղաքային զբոսայգում տեղադրված, պատմամշակութային արժեք ներկայացնող «Զարթոնք» հուշարձանի աջ ձեռքը: Մայիս ամսին նույն զբոսայգում տեղադրված պատմամշակութային արժեք ներկայացնող «Եվա» հուշարձանի ձախ ձեռքն ու քանդակված օձը, իսկ օգոստոսի տասնյոթին և նոյեմբերի տասներեքին պոկված էին գտել Իջևանի Սուրբ Ներսես Շնորհալի եկեղեցու մուտքի դռների զարդաքանդակ թուրն ու կշեռքը:

2012 թվականի առաջին գարնանային օրը նույնպես սկսվեց վանդալիզմով: Վնասել էին երկու քանդակ և մեկ նստարան: Քանդակների ու նստարանի վրա փրփուր են փչել, քանդակված կնոջ արձանի վրա ջարդած աթոռ էին դրել, իսկ բերանին՝ քարի կտոր: Զբոսայգու պահակ Հրաչիկ Ավետիսյանի խոսքերով, դեպքերը տեղի են ունեցել գիշերը:

Ինչքա՞ն պետք է այսպես շարունակվի: Հիմա պարզ է, թե ինչու չեն հուշարձաններին ուշադրություն դարձնում: Ո՞ւմ պետք է հետաքրքրեն արձանները՝ առանց ձեռք ու գլխի, մասնատված վիճակում: Առավել ևս, գետնին տապալված և մամուռով պատված քանդակները:

Եթե այս խնդրին շուտափույթ լուծում չտրվի, ապա շուտով քանդակները կվերածվեն քարի կտորների, որոնք արագ կհեռացվեն զբոսայգուց՝ իրենց տեղը զիջելով կրպակներին ու սրճարաններին: Ահա այսպիսին կլինի զբոսայգու անշունչ բնակիչների ճակատագիրը:

Մեր քաղաքի սեփականությանը մենք պիտի տեր կանգնենք: Որպես ապագա քաղաքացիներ մենք պիտի պայքարենք, որ մեր միակ զբոսայգին չվերածվի կրպակների ու սրճարանների երկար շարքի, այլ գեղեցկանա և նորից սկսի ուշադրություն գրավել՝ հպարտություն հանդիսանալով քաղաքացիների համար:

-Ախ, Աստված իմ, տեսնես գոնե մի րոպե այս ձայնը կդադարի՞, թե՞  ոչ… Ուֆ,- ասացի ես  դժգոհ դեմքով ու գլուխս մտցրի վերմակի տակ: 

Անցավ մոտավորապես կես ժամ, բայց այդ անտանելի հաչոցը չէր դադարում: Արդեն մի երկու շաբաթ էր, ինչ ես անընդհատ, ամեն գիշեր լսում էի այդ ձայնն  ու չէի կարողանում գոնե մի րոպե աչք կպցնել: Հանկարծ  հասկացա, որ վերմակը ինձ չի «փրկի»,  ու ապավինեցի բարձի  օգնությանը՝  փորձելով սողալով մտնել նրա տակ, բայց  ոչ… Դա էլ չօգնեց: Վերջապես ընդունեցի այն միտքը, որ ես այս գիշեր ևս չեմ քնելու, ինչպես նախորդ և վերջին մի քանի օրերը ու քնատ շարժումներով վեր կացա անկողնուց: Իմ ստեղծած աղմուկից արթնացավ տատս, որ պառկած էր կողքի մահճակալին, ու անհանգստացած տոնով ասաց.

-Հը՞, բալես, ի՞նչ ա էղել, ինչի՞ չես քնում:

-Ուֆ՜, տատի, մի ասա, հա՞, խնդրում եմ: Արդեն մի երկու շաբաթ ա, ինչ ձեր տանն եմ, ու մի գիշեր անգամ չեմ քնել այդ ընթացքում,- ասացի ես` վերմակը բարկությամբ մի կողմ հրելով:

-Ընչի՞, բալես,- անհանգստացավ տատս,- կարո՞ղ ա տեղդ փափուկ չի:

-Չէ, տատի, ի՞նչ տեղ, է՜,- պատասխանեցի ես` քունս կիսատ մնացած երեխայի դժգոհությամբ,- էդ անտեր շունն ա մեղավոր, որ ամեն գիշեր պարտաճանաչ կերպով քունս խանգարում ա:

-Է՜, բալես, անտեր ա, բա ինչ ա,- ցավագին գլուխը թափ տվեց տատս,- դրա տերերն էլ թողին գնացին:

-Ո՞ւր, տատ, ո՞ւր,- անփույթ հարցրի ես, քանի որ այդ գիշերվա կեսին ինձ ընդհանրապես չէր հետաքրքրում այդ:

-Խոպան,- մի կերպ լսելի եղավ նրա բերանից:

Մի քանի րոպե լռություն էր: Հետո տատս, չգիտեմ ինչու, սկսեց հուզված տոնով պատմել այդ ընտանիքի պատմությունը: Ասում էր, մի տարի առաջ էր, որ գնացին Հայաստանից, որ ամեն ինչ ունեին, բայց գնացին, որ թողեցին իրենց տունը առանց ափսոսալու, իրենց շանը՝ առանց խղճի խայթի, ու հիմա մի տարի է՝ այս շունը ամեն գիշեր հաչում ու տերերին է կանչում, որ չի լքում տունը, որ հավատարիմ է: Ասում էր, որ ասում են, թե նրանք հայերեն էլ չեն խոսում, որ մոռացել են, որ հայ են, որ ինքը մեղադրում է, որ ինքը չի մեղադրում, որ այսպես, որ այնպես, որ…, որ…, որ…

-Տատ, տեսնես դրանք չե՞ն լսում էդ խեղճ կենդանու ձայնը,- հարցրի ես զգացված տոնով:

-Է՜ բալես, դրանք մի շան չափ հավատարմություն էլ չունեցան իրենց տանը, իրենց հայրենիքին, իրենց հող ու ջրին: Գնա, գնա, բալես, արդեն լուսանում ա,- վերջացրեց տատս դառը հեգնանքով ու դուրս եկավ սենյակից:

Այդ օրվանից անցել է երկո՞ւ… Չէ, չէ, համարյա երեք տարի: Հիմա ես էլի տատիկենց տանն եմ, ու հիմա էլի գիշեր է դրսում, ու լսվում է այդ նույն շան հավատարիմ ու անդավաճան հաչոցը: Ու ամեն անգամ, երբ լսում եմ, թե այսինչը կամ այնինչը թողին, գնացին երկրից, բերանիս մի անկյունում սառում է այն նույն հեգնանքը, ինչ տարիներ առաջ տատիս մոտ, և ուղեղիս մեջ արձագանքում են տատիս խոսքերը. «Է՜, բալես, մի շան հավատարմություն էլ չունեցան…»:

Ընտանիքը մեծ հասկացություն է: Տարիքի հետ այդ հասկացության իմաստը էլ ավելի է մեծանում: Իմ ընտանիքն էլ է նման բոլորի ընտանիքներին, և միևնույն ժամանակ, տարբերվում է բոլորինից: Իմ ընտանիքը միշտ լի է, ու այդտեղ հնարավոր չէ մրսել: Լի՝ բառիս բուն և փոխաբերական իմաստներով: Երբ փոքր էի, ինձ թվում էր, թե դա սովորական ընտանիքի մոդել է, բայց իմ մանկական պատկերացումները լիովին փոխվեցին, երբ սկսեցի այցելել իմ այն ընկերուհիների տները, որոնց ընտանիքի անդամների թիվը չէր անցնում երեքից: Զարմանալի է, նույն մեծության տները ինձ թվում էին ավելի մեծ ու ճնշող, որտեղ միշտ մրսում ես, չնայած լավ ջեռուցմանը: Ընտանիքի իմ պատկերացումներից միայն մի երկու դեպք եմ հիշում իմ մանկությունից (դե, մանկությունը այն ժամանակահատվածն է, երբ ամեն ինչ դրոշմվում է քո ենթագիտակցության և վարքի վրա): Առաջինը, երբ երկրորդ դասարանում իմ ուսուցչուհին մեզ հանձնարարեց նկարել մեր ընտանիքները: Իսկ իմ նկարած նկարը ոչ միայն ուղղակի նկար էր, այլ, կոպիտ ասած, դասակարգում, ըստ տարիքի ու վայելած հարգանքի: Բազմոցին նստած էին տատիկն ու պապիկը, բազկաթոռներին՝ մայրիկն ու հայրիկը, իսկ մենք՝ ես, քույրս ու եղբայրս` աթոռներին ու գետնին: Դա է իմ երազած ընտանիքի իդեալը: Հարգանք, սեր, մեկը մյուսին զիջելու ունակություն… Ահա այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ է ընտանիքներին, հայկական ընտանիքներին: Իսկ մյուսը երևի ավելի լավ է տպավորվել իմ մեջ:

Մի վիրավոր ճնճղուկ ձեռքս փողոցից եկա տուն: Մայրս զայրացավ՝արգելելով տանը պահել թռչունին, իսկ ես լացակումած ու

ի հակադրություն մորս, վերցրի թռչունին և փակվեցի սենյակումս: Ընտանիքիս մնացած անդամները հավաքվել էին կողպված դռան մյուս կողմում և խնդրում էին, ինչու չէ, նաև պարտադրում, որ դուռը բացեմ և ազատեմ թռչունին: Բայց ասեմ, որ փոքր ժամանակ էլ էի համառ ու չէի բացի, եթե չլսեի տատիկիս ասածը:

-Տոտոն (այդպես էին ինձ դիմում), տե՛ս, հիմա դու նեղսրտած ես, և

մենք բոլորս անհանգստանում ենք քեզ համար, իսկ այդ ճնճղուկի ընտանի՞քը, չէ՞ որ նրանցն էլ է ընտանիք, նրանք էլ են անհանգստանում, երևի իրենց վիրավոր երեխայի համար կեր պիտի հայթայթեն, իսկ դու նրան վերցրել ու բերել ես տուն:

Ես լցված աչքերով նայեցի ճնճղուկին, հետո կողպեքին, բացեցի դուռը, դուրս հանեցի միայն ձեռքս, ճնճղուկը ափիս մեջ դրած, տվեցի տատիկին, հետո շարունակեցի լաց լինել: Բայց ոչինչ, փոքրիկ ընկերս ինձնից չէր նեղանա, ես կարող էի լաց լինել նաև ցածր գնահատական ստանալու պատճառով: Բայց այդ պատմությունը վառ օրինակ էր ընտանիքի միասնականության:

Այո՛, սա իմ ընտանիքն է, և միևնույն ժամանակ, երջանիկ ընտանիքի իդեալը: 

Գյումրի՝ քաղաք Հայաստանի հյուսիս-արևմուտքում:

Իյա~, էդ օ՞վ ըսավ, օր Լեննագանը Հայաստանի հյուսիս չէ, էն էլ հյուսիս-արևմուտքում է. Լեննագանը աշխարհի կենտրոնը էղել է, աշխարհի կենտրոնն էլ կմնա, երկրագունդն էլ Լեննագանի շուրջը կֆռռա, կամ սպասե,  սպասե, մեր Պոլոզը ավելի լավ է ըսէ.

«Աշխրհքի իսկագան կենտրոնը Լեննագանն է, հմը շատ պետություններ չտեսնելու կուտան…»:

Այո´, թե գյումրեցու, ներողություն, ներողություն, լեննագանցու կհանդիպես, մեկ էլ նման բաներ չասես, որովհետև շա~տ կջղայնացնես ադաթով լեննագանցուն:

Եվ, իրոք, գյումրեցին իր վարք ու բարքով, նիստուկացով, բարբառով, երգ ու պարով, անթիվ-անհամար հետաքրքիր պատմություններով իսկական մաքրարյուն հայ է հիշեցնում, ով անցել է բազմաթիվ փորձությունների միջով, բայց անկոտրում է մնացել…

Մենք՝ գյումրեցիներս, խոսում ենք հրաշակերտ մի բարբառով, որն ավելի մոտ է գրական հայերենին, քան այդպիսին թվացող շատ բարբառներ:

Օրինակ՝ միայն մեր բառապաշարում կհանդիպես այնպիսի բառեր, ինչպիսիք են, ասենք, չախլամա, որ նշանակում է թան, փուրչուլուխ՝ գազար, կնիկ մարդ՝ կին, թոմարի՝ բոլորը, զաբուն՝ նիհար, ցվետնո՝ ծաղկակաղամբ, փեշկիր՝ սրբիչ, ի՞նչ խես՝ ո՞նց ես, ի՞նչ կէնէս՝ ի՞նչ ես անում, և այլն…

Ըստեղ էլ կռնամ Պոլոզին հիշեմ. «Էրեվան ի՞նչ բըդի էղնի. էն գյոզալմ մառոժնուն պաղպաղակ կըսեն, բազարին՝ շուկա, ուլիցներուն՝ փողոց, հայերեն խոսող վո՞վ կա օր»:

Իսկ գյումրեցու պես հագնվել շատերը կերազեին. գյումրեցի կանայք՝ «խանըմ-աբլաները», սիրում էին պճնվել և հագնում էին գրեթե միատեսակ թանկագին հագուստներ, գլխներին երկշար ոսկի՝ մարգարիտներով հանդերձ, վզներին՝ ոսկի, ձեռներին՝ ոսկի: Գյումրեցի տղամարդը սիրում էր հագնել մահուդե չուխա, գլխին՝ ֆուռաշկա, ոտներին՝ նայած կարողության, չուստեր կամ ծուղիներ: Միջին կամ ավելի խոնարհ դասը՝ արհեստավոր, բոստանչի, սիրում էին հագնել մինչև ծունկը հասնող սպիտակ գոգնոց՝ որպես դրոշակ: Ու այդ գոգնոցից հայտնի էր լինում գյումրեցին:

Դե, մեր հանճարներն էլ հո գովել չիդե՞ն, ինչղ կսե Ջիվանին. «Մի քաղաք գիտեմ ժամին սիրահար, բնակիչները մոտ յոթ-ութ հազար, իրենք օրվա հաց չունեն ուտելու համար, յոթ հատ ժամ են կառուցել՝ խե´լքի աշեցեք»:

Եվ, իրոք, քաղաքում շատ են և եկեղեցիները, և մատուռները, և ճարտարապետական կոթողները, որոնց նայելիս չես կարող անտարբեր մնալ:

Գյումրեցին հայտնի է իր աննման հումորով: Մեր հումորային կերպարներից էլ հայտնի են  Ծիտրո Ալեքը ու օրիորդ Վարսենիկը, Վարդանիկն ու ընգեր Մարգոն, երկար Վարոսն ու կարճ Ավոն, Ջղեր Խաչիկը, Չոփուռ Սուրենը, Րախի Գրիշը, դե, Պոլոզ Մուկուչի մասին էլ չխոսամ:

Դե, ըսքանից ավել էլ ի՞նչ ըսեմ, կամ էլ կռնամ էլի Պոլոզին հիշեմ.

«Աստված ընչի՞ է Գյումրին սարի պես բանցր ստեղծել»:

«Աստված իրա ստեղծածն բանցր մարդկանց համար բանցր տեղ բդի ստեղծեր»:

Նորից պիտի քո գիրկը գամ, քեզ գովելու հավես ունիմ…

Երբ պապիկս ջահել էր ու հարուստ, հաճախ էր գնում Իջևան՝ առևտրի: Մեզ էլ՝ իր չորս թոռներին՝ ինձ, Սարգսին, Դավթին ու Մարիամին, հետն էր տանում: Ավելի ճիշտ, չէր տանում, այլ մենք էինք մեքենայում թաքնվում ու հենց տանից հեռանում էինք, այն ժամանակ դուրս էինք գալիս:
-Վայ, ես ձեր…,- այս էր լինում նրա արձագանքը, երբ տեսնում էր մեզ:
Բայց շուտով պապիկը սկսեց ստուգել՝ մեքենայի մե՞ջ ենք, թե՞ չէ: Մեզ էլ մնում էր նրան համոզելը: Երբ ճանապարհին խելոք չէինք մնում, պատժվում էինք. հաջորդ օրը, որքան համոզում էինք, չէր տանում:
Մեր Իջևան գնալու գլխավոր պատճառն այն էր, որ պապիկը էնտեղ մեզ համար համով բաներ էր առնում. պաղպաղակ, քաղցրավենիք, ըմպելիք և շատ ուրիշ բաներ:
Մի օր էլ առաջին մեթոդով, այսինքն, թաքնվելով, ճամփա ընկանք: Բայց ճանապարհի կեսից հասկացանք, որ չենք գնում այնտեղ, որտեղ որ ամեն անգամ տանում էր մեզ պապս: Պարզվեց, որ գնում ենք գազալցակայան: Հետդարձին մեքենան կանգ առավ:
-Հը՞, պապ:
-Երեխեք, պետք ա հրենք:
Պապիկը միայնակ չէր կարող հրել, ու մենք անցանք գործի, իսկ պապը նստեց մեքենայի ղեկին: Մինչև գյուղի տակը՝ մոտ մեկ կիլոմետր, հրեցինք, և պապը մի պահ կանգ առավ ու ասաց.
-Թու՛, «տումբլերը» մոռացել եմ բացեմ:
Այդ օրվանից արդեն հարցնում էինք, թե ո՞ւր է գնում: Չնայած մենք հիմա այդ պատմությունը հիշելիս մի լավ ծիծաղում ենք, բայց այդ պահին այդքան էլ ծիծաղելի չէր: