Իմ ընտանիքի հինգ անդամներից երեքը՝ հայրս, մայրս և տատս, այսօրվա պես են հիշում 1988 թվականի դեկտեմբերի 7-ի չարաբաստիկ ու ահասարսուռ եղելությունը: Ապրում էին Վանաձորում: Նրանք դառնությամբ են պատմում այդ օրերի դեպքերը: Տատս ամենայն մանրամասնություններով է այն ներկայացնում ու բավարարում իմ հետաքրքրասիրությունը:

-Առավոտվա հանդարտ ժամերից էր: Կյանքում չէիր պատկերացնի, որ երկրաշարժը մարդկանց խաղաղ կյանքը կփչացներ: Լա՜վ եմ, է, հիշում. ժամը ուղիղ 11:45 էր: Ոտքերիս տակ սկսեց էնքան ուժեղ դղրդալ, որ քիչ էր մնում ընկնեի: Տանը երեքով էինք. ես ու հորաքույրներդ:  Իմ միակ խնդիրը նրանց արագ տնից հեռացնելն էր: Հանկարծ ահավոր ուժեղ շրմփոց եկավ: Հյուրասենյակում լատվիական կոմոդ ունեինք՝ մեծ ու ծանր: Ընկավ, ու ամեն ինչ փշուր-փշուր եղավ: Ես սարսափած էի: Արագ դուրս վազեցինք: Բակում արդեն լիքը ժողովուրդ էր հավաքվել՝ մեծ, փոքր, կին, երեխա: Լացի ու տագնապի ձայն էր չորս կողմը: Հարևանուհուս ամուսինը տանը քնած էր, իսկ ինքը չէր կարողանում արթնացնել : Շուրջը  քաոս էր: Ու հետո էլ չեմ հիշում՝ երբ ավարտվեց, ու երբ ամեն ինչ հանդարտվեց:

Ավելի տարբեր են հորս ու մորս պատմածները: Նրանք դեռ դպրոցական էին այդ տարիներին: Հայրս պատմում է.

-Յոթներորդ դասարան էինք: Հիշում եմ, որ կենսաբանության դասաժամ էր: Այդ ժամանակ դեռ շատ բան չգիտեինք երկրաշարժի մասին ու չէինք պատկերացնում, որ դա էդքան աղետալի կլինի: Դե, պաշտպանվելու մասին էլ չեմ ասում. Ի՜նչ ապաստարան, ի՜նչ բան… Մեր իմացածը մենակ սեղանի տակ մտնելն էր: Այն էլ՝ էդ նեղ պահին մենք միայն խուճապի մատնվեցինք: Մինչև մենք՝ երեխեքս, գլխի կընկնեինք, թե ինչ էր կատարվում, մի քանի վայրկյանում մեզ դուրս հանեցին:  Ահագին վնասվեց դպրոցի շենքն էդ մի քանի րոպեներին: Մինչև հիմա աչքիս առաջ են ողբալի էն դրվագները, երբ 10 տարեկան եղբայրը ամբողջ բակով քրոջն էր ման գալիս ու չէր գտնում: Դրանք դժոխային պահեր էին ողջ ժողովրդի համար:

Մայր պատմում է, որ պապիկս այդ ընթացքում գյուղում մենակ ապրելիս է եղել, ու որ նրանք ավելի շատ անհանգստացած էին պապիկի համար.

-Պարզվեց, որ գյուղում նրանց օգնություն էին ցուցաբերել սննդով ու հագուստով: Այդտեղ համարյա տուն չէր մնացել. ամեն տեղ ավերակներ էին: Սուր ցավով եմ հիշում մի դեպք, որ մինչև հիմա աչքերիս առջևից չի հեռանում: Գյուղացի ծերունի էր: Կորցրել էր թե՛ տունը, թե՛ ընտանիքի հինգ անդամներին: Նա կողք կողքի շարած՝ երգում ու պարում էր նրանց դիակների շուրջ: Խելագարվել էր…Այդ տեսարաններից հետո դժվար է պատկերացնել այդ մարդկանց վիճակն ու դրությունը: Հիշում եմ նաև, որ երկրաշարժին հաջորդող ամիսներին գյուղերում շատ կտեսնեիր կռնատ ու անոտ մարդկանց:

Վշտով ու դառնությամբ են նրանք հիշում քսանինը տարի առաջ կատարված այդ մղձավանջը, որն ավերեց Հայաստանի հյուսիսը: Տատս ամեն անգամ պատմածի վերջում ավելացնում է.

-Գնան ու էլ երբեք ետ չգան այդ օրերը, տղա ջան…

1988 թվականի երկրաշարժի մասին քիչ բան գիտեմ, սակայն ինձ մեր մեծերը որոշ բաներ պատմեցին։ Սպիտակը մեր մարզից, առավել ևս մեր գյուղից՝ Արագածից, հեռու է, բայց մարդիկ զգացել են, որ երկրաշարժ է (ժաշք):

Նուշիկ տատին ինձ մի քանի բան պատմեց։

-Դեկտեմբերի 7-ին գետնին ձուն չկար, համարյա անձրև էր գալիս։ Տունը նստած էի, մեկ էլ ուժեղ դղրդուն էկավ։ Ես իմացա, թե տրակտոր ա անցնում շոշով: Ըսի տենամ՝ էդ ի՞նչ տրակտոր ա։ Հելա նայի, բան չկար։ Հետո գլուխս պտտվավ։ Ըսի՝ վայթե թունավորվել եմ։ Ի՞նչ եմ կերել, որ սենց խելքս մաղումա։ Գնացի պառկա կառավաթի վրեն, տեսա չընցավ։ Մի 5-10 րոպե պառկա, հետո հելա։ Հելա, մեկ էլ գնացի մամայի մոտ: Մեր կողքի հետ էր պապայիս տունը։ Գնացի մամային ըսեցի. «էս ի՞նչ դղրդուն ա», ասեց. «Այ բալա ջան, ժաշք էր: Հավերն ընենց խճխճալով փախան քոզը: Հավերը շուտ զգացին, էտի հաստատ ժաշք էր»։

Մեկ էլ մի 10 րոպե անցավ, արդեն շուխուռ ընգավ, որ ընդհանուր Հայաստան երկրաշարժ էր։ Հետո արդեն իմացանք՝ ինչ էր կատարվում, ինչ սուտուն-գոմուր էր ընգել աշխարհ, ուժեղ ժաշք էր։ Բարեկամներ չենք ունեցել, բայց ամուսինս իրա ավտոյով մարդկանց էր հանում հողի տակից։ Բա, գնացին, օգնեցին։ Մի բան պատմեց, որ եկավ։ Ըսեց՝ տուն էր քանդվել, երեխու ձեն էր գալիս։ Մտել են ու տեսել են օրորոցի մեջ բալուրով երեխայա։ Էտ ժաշքը, որ էղել էր, մերը պառկել էր երեխու օրորոցի վրա։ Մերը մեռել էր։ Երեխուն, որ հանին, աչքերը թփթփացնելով բացել էր։ Երեխուն հանել էին, հետո տվել էին հարազատներին։ Մի 8-10 ամսական երեխա էր էղել։ Մերը ընգել էր օրորոցի վրեն, որ բան չեղնի իրա երեխուն։ Տես՝ ջիգյարն ինչ բանա,- հուզվելով ասաց Նուշիկ տատիկը։

Մի ուրիշ բան էլ պատմեց ֆիզիկայի ուսուցիչ պարոն Սարգսյանը։

-Դպրոցն էինք։ Կանգնած դասն էի բացատրում։ Աշակերտները, որ նստած էին, ավելի շուտ զգացին, որ երկրաշարժ է։ Խառնվեցին իրար։ Դպրոցի երեխեքին արագ դուրս հանեցինք դպրոցից։ Հաջորդ օրը՝ դեկտեմբերի 8-ին գնացինք Սպիտակ։ Էն, ինչ մենք տեսանք, ուղղակի աննկարագրելի էր։ Անթիվ զոհեր։ Իրար կողք-կողքի դագաղներ էին շարված։ Մեքենաներ, բժիշկներ։ Քաոս էր։ Որդնավ էլ գնացինք։ Հիմա կոչվում է Ջրաշեն։ Գիտե՞ք ինչքան աշակերտներ են տուժել, զոհվել։ Այդ օրը աշխատանքային օր էր։ Բոլորը աշխատանքի էին։ Գործարաններում, դպրոցներում, ձեռնարկություններում… Եթե հանգստյան օր լիներ, միգուցե կարողանային դուրս գալ իրենց տներից։ Մինչև հիմա էլ մարդիկ կան, որ տուն չունեն, դոմիկներում են ապրում։ Երբ արտասահմանից եկան օգնության, ասացին, որ երկու տարում ամեն ինչ կվերականգնեն։ Բայց ո՞ւր ա: Հիմա էլ ասում են՝ մինչև 2020 թվական։ Տեսնենք։

Էսպես կարճ ներկայացրեց մեր ուսուցիչը և անցավ դասին։

-Ես թութունի հավանգներն էի կախում,- պատմում է Լենա տատիկս,-  Անո հորքուրդ էլ տներն էր մաքրում երկրաշարժին, մեկ էլ որ տենում ա՝ շարժվում ա, երկու ձեռքով սերվանտի շուշեղենը բռնում ա, որ չընկնի: Ռեհանենք էլ դուրսը կանգնած…

-Ինչ անպետք եղանակ ա, -ներս մտնելով ասաց մայրիկս:

-Էհ, այ քեզ բան, ձմեռ ա, սենց պիտի անի, թե՞ սովորել եք, որ տաք պիտի լինի, արև պիտի լինի…

-Բան չասի…

-88-ին էլ հո՞ արև էր, ի՞նչ խեր տեսանք: Գնա, քանի՜ մարդ մեռավ, ինչ զոհեր ունեցանք… Էն խեղճ Հայկուշս էլ 3-րդ մանկականում էր աշխատում, սմենի էր, պիտի սմեն հանձներ գար, բուժքույր էր, էլի: Սմենը վերջացրեց, որ պիտի գար, չթողեցին: Սաղ սմենչիկներին հավաքեցին, լցրեցին սամալյոտ ու սոված-ծարավ, դուզ Լենինական: Ասում ա՝ էդ ինչ բան էր, սենց չորս յան դիակ, մարդիկ ընկած, կոտորված… Հայկուշենց, որ լցրին սամալյոտ, ուղարկին, Ֆուրմանենք եկան, որ գնայինք Գագոյենց մորքուրների հավարին: Արդեն ճամփեքը փակ էր, Երևանի յանի ճամփեն փակել էին, էնքան  տրանսպորտ էր լցվել: Մենք էլ չգիտենք, որ Հայկուշը գնացել ա Լենինական: Է, ոչ հեռախոս կար, ոչ բան կար…

Հայկուշս ի՞նչ պիտի պատմեր, լավ բան չէր պատմում…Պատմելու բան չի, որ պատմես… Երեխես եկավ վախեցած, գույնը գցած, մի սուտկա էլ էնտեղ պահին, էհ…

Վարորդը հարմար տեղավորվեց և գործի գցեց շարժիչը: Անձրևը չէր դադարել, աշնանային այդ օրը մի տեսակ շատ թաց էր, ասես մտածված չէր դադարում, ու ասես դա էությունները կապելու փորձ էր, ես հաստատ չգիտեմ: Ինչպես չգիտե՞մ՝ ինչո՞ւ պատուհանից չնայեցի այդ կնոջը՝ գոնե աչքերով նրան ուղեկցելու համար: Հավանաբար, դա կապված էր վերջին հայացքից ունեցածս վախի հետ: Դա այն վերջին հայացքն էր, որ քեզ հաշվետու էր դարձնում: Գուցե մի քանի քայլ ցեխոտ ճանապարհով անցնելուց հետո նա իր արցունքների հետ մաղվի ու վերջանա:

Տիկին, ես գիտեմ, որ Դուք սա երբեք չեք կարդա: Չնայած դրան՝ չեմ գրում Ձեր վերջին խոսքերն ու մահվան մասին Ձեր տեսակետը: Կգրեմ մի քանի բան ընդամենը՝ ոչ մեկին չնեղացնելու համար:

Որոշել էի հանգստյան օրերս անցկացնել հարազատներիցիս մեկի տանը ու գլուխս մի քանի օրով ազատել դասերի մասին մտածմունքներից: Շնչակտուր ինձ ներս գցեցի մեքենան և ուշացողի դժկամ հայացքս բոլորի վրա սահեցնելով հասկացա, որ ոտքի վրա պետք է անցնեմ ոչ երկար ճանապարհը: Այդ պահին մի երիտասարդ, միանգամայն գոհ իր արարքից, ոտքի կանգնեց, ու հայացքով առաջարկեց նստել: Շնորհակալություն ասացի ու նստեցի:

Շունչս դեռ տեղը չէր եկել, երբ վերջապես վարորդը հիշեց իր առաքելության մասին: Նկատեցի կողքիս նստած կնոջ պաղ հայացքը, որը կարծես մանրամասն ուսումնասիրում էր շրջապատը: Գուցե մտածում էր՝ ինչ գեղեցիկ է աշխարհը անձրևի տակ, կամ ինչու են մարդիկ սարսափահար փախչում ու թաքնվում անձրևից: Սկսեցի չդադարող անձրևի մասին մի քանի բան ասել, բայց նա ձևացրեց, թե չի լսում ու շարունակեց դուրս նայել պատուհանից: Փաստորեն, ես անգամ մի հայացքի չարժանացա: Ահ, իր գործն է:

Որոշեցի էլ հայացք չմուրալ ժլատ կնոջից ու ինքս իմ վրա թեթևակի բարկացած՝ աչքերս կախեցի: Մտածում էի՝ ինչպես կանցնեն այդ մի քանի օրերը, ու ես արդյո՞ք կկարողանամ վերջացնել ու ճիշտ ժամանակին վերադարձնել գրադարանից վերցրած գիրքը: Անձրևը շարունակում էր համառել:

-Սիրո՞ւմ ես անձրևը:

-Ոչ այնքան շատ:

-Ինչո՞ւ:

-Մի բան ինձ վանում է:

-Իսկ աղջիկս քո տարիքում շատ էր սիրում: Ուրիշ էր, շատ էր տարբերվում իր ընկերներից: Բայց հաճախ դրա համար նրան ապտակում էի:

Կանգ է առնում: Թույլ ժպիտով նայում ինձ ու շարունակում.

-Մի անգամ դասերի վերջանալուց մեկ ժամ ուշ եկավ տուն: Ամբողջովին թրջված էր, բայց բարձր տրամադրութամբ: Հարցրի՝ ինչու է ուշանում, երբ տանը այդքան գործ կա անելու: Հաջորդ օրը ծննդյանս օրն էր, ու հյուրեր էին գալու: Չպատասխանեց: Մի քանի անգամ էլ հարցրի, էլի չպատասխանեց, բարկացա ու ապտակեցի: Նա սկսեց լաց լինել, պայուսակից հանեց ինչ-որ գեղեցիկ փաթեթավորված տուփ ու տվեց ինձ: Հասկացա, որ ամեն ինչ փչացրի ու անտանելի վատ զգացի: Բայց դա ոչնչով չօգնեց. նա արցունքները սրբելով գնաց իր սենյակ: Մի քանի օր հետո նա չէր էլ հիշում՝ ինչ էր եղել այդ օրը: Չնայած՝ լավ էլ հիշում էր, ուղղակի կարողանում էր լավ ձևացնել: Ես այդ ապտակը երբեք չմոռացա: Ու գիտե՞ս, դա այն հիշողությունն է, որը ոչ մի կերպ իր սրությունը չի կորցնում, ամեն անգամ ծակում է:

Նա լռեց: Հոնքերը մոտեցան իրար, ձեռքը տարավ աչքերին, բայց չնկատեցի արցունքները: Գուցե էությունն էր լացում, դրա համար արցունքներ չկային: Այդքանով հիշողությունները չվերջացան: Թվում է՝ ամբողջ ճանապարհը, չդադարող անձրևը նրան հնարավորություն էին տվել ասելու տարիներ շարունակ իրեն տանջած խոսքերը, թվում էր՝ իր համար նշանակություն չուներ՝ ով կնստեր իր կողքին, նա, միևնույնն է, կխոսեր, նա կփորձեր հանգստանալ: Ինչևէ:

Զգացմունքները երբեք տառերի չեն վերածվելու, իսկ եթե ցանկանում ես վերածել, ուրեմն պետք է ժլատ գտնվես, որ քեզ էլ մի բան մնա, որ քո մութ խորքերում միշտ արձագանքի նրա ձայնը:

Շուտով հիշողությունների ճանապարհը վերջացավ, նա նայեց ինձ մի վերջին հայացքով: Չժպտաց: Կարծես գիտեր, որ տխրությունն իր դեմքին սազում է: Իջավ մեքենայից ու արագ կորավ մարդկանց մեջ: Ես, չգիտեմ՝ ինչու, չնայեցի նրա ուղղությամբ մի վերջին անգամ:

Տիկին, այժմ ինչքան կուզեի, որ այդ օրը անձրևոտ չլիներ, ու ես երբեք քեզ ժլատ անվանած չլինեի:

Ձմռան առաջին ձյունը անշուշտ կարևոր իրադարձություն է, և այդ օրը պետք է լինես տանը: Այդ օրը վարագույրները չպիտի բացես և միայն քիթդ մեկ րոպեով պատուհանից դուրս հանես, համոզվելու համար, որ ձյուն է գալիս։ Այդ օրը պետք է ծածկոցի տակից դուրս չգաս, գիշերային հագուստդ չպետք է հանես և ոչ մի դեպքում լավ տեսք չպետք է ունենաս: Թեյը միշտ կողքիդ լինի և կատուդ էլ ուշադրություն չպահանջի։ Հենց այդ օրը պետք է սոցցանցեր չմտնես, ոչ թե մտնես ձյան մասին մյուսներին տեղեկացնելու համար, նկարվելու և կարճ՝ մի քանի վայրկյան տևողությամբ վիդեոներ նկարելու համար, որտեղ ձյան փաթիլները դանդաղ (կամ էլ արագ, ո՞վ գիտի) իջնում են ներքև, և բացվում է դիմացի տեսախցիկը, որտեղ քո թարթիչներին փաթիլներ են իջել։

Ախր, ձյունը այնքան անձնական է: Ամեն մեկը ձյան փաթիլները յուրովի է ընդունում թե ոչ, չգիտեմ, գիտեի, բայց հենց գրելուս պահին կասկածեցի։ Հանրայնացնելու փոխարեն լավ է միացնես ամենասիրելի ֆիլմդ և նայես, հնարավոր է կեսից քնես։ Երազումդ պետք է տեսնես այն մեկին, ով ցանկալի է, բայց անհասանելի։ Իմ դեպքում, դա ես եմ… Իմ ներսի Էլիզաբեթը, ում չեն կարող կոչել Էլիզա, Էլիզ, Լիզ, Լիզոկ, որովհետև նա դրանցից և ոչ մեկն էլ չէ։ Այն Էլիզաբեթը ով հասկանում է, որ այս աշխարհում որտեղ մեզ մեծացրել են, այնքան շատ է գարշելին, և այնքան քիչ է խաղաղությունը։ Որտեղ երեխայիդ ապագան կախված է քո դրամապանակի հաստությունից։
Տեսա՞ր՝ ինչպես առաջին ձյան փաթիլներից հասա մինչև մարդկանց փողից կախվածությունը։
Ասում են՝ չորեքշաբթի ձյուն է գալու, ու դու սովորականի պես արթնանալու ես ու դպրոց ես գնալու, այս իմ գրածները կարդալու ես և անցնես, քեզ համար ձյունը բնության սովորական երևույթ է, իսկ ինձ համար մարդու վարդագույն ակնոցները աչքերից գցողը։

Չեմ սիրում, էլի, նոյեմբերյան աշունը, հո զոռո՞վ չի։ Ֆիզկուլտիս ուսուցիչը հնարավորություն ունենար նյութս կարդալու, ինչպես միշտ կասեր. «Աչ, տու լրիվ բողոքի գիրք ես, ուրիշ պաներ մի զուռցը»։ Միշտ է էդպես ասում, համարյա միշտ, դե, կամ էլ երբ ինձ տեսնում է, այսինքն՝ երբ ֆիզկուլտի դասին եմ նստում, այսինքն՝ ամիսը մի քանի անգամ։ Մեկ-երկու անգամ ես լսում եմ, որ աչ եմ (աղջիկ) ու որ բողոքի գիրք եմ, բայց չեմ եկել ֆիզկուլտուրայի գերանիմաստ դասերից բողոքելու։

Ընդհանրապես, չեմ եկել բողոքելու, ուղղակի մի բան պիտի խնդրեմ. պատկերացրու, որ քայլում ես «նոյեմբերյան» փողոցներով, վառ ոսկեգույն ծառերն էլ երկու շարքով երկու մայթերն են եզերում, մեղմիկ քամի է, տերևներն էլ պար գալով թափվում են գետնին։ Օ՜, ինչ ռոմանտիկ է, դե, հիմա շուտ արի իրականություն, նոր քայլիր, կամ էլ վազիր, ի՞նչ տարբերություն, մեկ է՝ էլ ոչինչ քեզ չի փրկի, վառվող տերևների բարբարոս ծուխն արդեն հասցրել է մարմնիդ, մազերիդ ու նույնիսկ փռածդ լվացքի ահռելի մասը կազմել։ Դրա ի՞նչն է ռոմանտիկ: Ու ոչ էլ սառը օդը, բուք ու բորանն են ռոմանտիկ։ Բացառված է, իրոք։ Միայն ցուրտ, մառախուղ, վառվող տերևների ծխի գարշահոտ, էդ գարշահոտից փախչող կարմիր քթերով ու այտերով մարդիկ, մերկ ու մեռած ծառեր։ Թեթև քամի՞, ի՞նչ թեթև քամի, էս նոյեմբերյան քամիները երևի վաղուց արդեն գերազանցել են լույսի արագությունը, մեկ-մեկ էնպես են ողջ մարմնովդ անցնում, մտածում ես՝ դեմենտորի համբույր ստացար, ու դա հերիք չի, եթե ինձ նման «մի քանի կիլոգրամ» ես, ուրեմն եթե «գետնից բռնված» չքայլեցիր, քամին կքշի, կտանի։

Եթե ինձ ճանաչում եք, ուրեմն գիտեք, որ ես ռոմանտիկայից յոթ սար այն կողմ գտնվող մարդ չեմ, բայց ես ոչ մի ռոմանտիկ բան չեմ տեսնում նոյեմբեր-դեկտեմբերին ակտիվացող ագռավ-կաչաղակների մեջ, որոնք իրենց փայտփորիկի տեղ են դնում, գլուխդ էլ՝ փայտի, ու էնպես են կտցահարում, որ հիվանդանոցում, ու հետո էլ՝ ոստիկանությունում, չես կարողանում ապացուցել, որ հարբած ամուսինդ (կինդ) չի գլուխդ «բացել»։

Ռոմանտիկա չկա էն ցրտի մեջ, որը հազարավոր անապահով ընտանիքիների փաստի առաջ է կանգնեցնում։ Հո ցախ առնելն էլ խաղ ու պա՞ր չի, հատկապես, որ էս տարի կրակի գին են դարձրել, ինչ է թե՝ արգելված է ծառահատումն, ու իրենք ռիսկի են դիմում։ Ու հեչ էլ ռոմանտիկ չեն մառախուղների պատճառով տեղի ունեցող ավտովթարները։ Այ, բայց բերանից դուրս եկող «մառախուղն» իրոք հրաշք է։ Մի տեսակ քեզ ինքնավստահ մեկն ես զգում, երբ «հո» ես անում ու բերանիցդ «մառախուղ» է դուրս գալիս։

Նոյեմբեր, երբ չգիտես էլ ինչ շոր հագնես, որ լավ լինի։ Առավոտյան ցուրտ է լինում, տաք-տաք հագնվում դուրս ես գալիս, մի 6 ժամից այնքան շոգ է լինում, որ էլ ասելու չի։ Կամ գլխարկ ես դնում՝ ամոթ է, չես դնում՝ ականջներդ սառում են։ Աշնանային կոշիկներ ես հագնում՝ ոտքերդ սառցակալում են, ձմեռային ես հագնում՝ «Ծո, խելառ է էս աղջիկը»։ Մի խոսքով՝ հակասությունների սեզոնում ենք։ Չես էլ հասցնում կանգնել, ֆոտոներ անել՝ էս «հրաշք» բնությունը թեթև ձեռքով անմահացնել, էդ ձեռքերդ էնպես են սառչում, որ մի փոքր կպնես, կփշրվեն, հետո վերականգնելն ու կյանքի կոչելը Արա Գեղեցիկին վերակենդանացնելու նման դժվար է դառնում։ Միակ մխիթարանքը տուն վերադառնալն ու «փեչը» գրկել, նստելն է (կխնդրեի «փեչ» բառը չփոխեք, գրեք «վառարան», մերը վառարան չի, ու էդ երկաթից գլանաձև տաքացնող բանն իր համն ու հոտը կորցնում է, երբ վառարան են ասում)։

Այս եղանակը ոչ մի տիպիկ բան անգամ չունի։ Արքայանարինջ, մանդարին, նուռ ու այլ «չռթելու» մրգեր ձմռանն էլ կան, «փեչի» վրա կարմրացված լավաշի կտորներն էլ ձմռանը կան, համենայնդեպս՝ ձմռանն ուզածիդ չափ տաք ես հագնվում, թեկուզ շորերով փաթաթված խմորի գնդի ես նմանվում։ Ու այս «հրաշք»-ը տևում է այնքան, մինչև ձյուն է գալիս։ Նոյեմբեր-դեկտեմբեր, էլի։ Ախ, էլ ի՞նչ բողոքեմ, ամեն ինչ հիանալի է։ Չեմ բողոքում։

Երբ սկսում է վերջանալ աշունը, գալիս է մի եղանակ, երբ անկախ քո կամքից, վերցնում ես մեկ բաժակ տաք թեյն ու նստում լուսամուտագոգին՝ գիրք կարդալու:

«Բակում ամայի լռություն էր, որին կարոտ են աշխարհի բոլոր քաղաքաբնակները, և որից զզված են բոլոր գյուղերում…» կարդում ես պետրոսյանական տողերը, մի պահ հպարտանում, որ Աշտարակից է եղել, փակում գիրքն ու նայում այգուն: Ձյան մանր փաթիլներ, մի քանի կաթիլ անձրև, մի քիչ քամի և թափվող տերևներ: Երբեմն մարդիկ սրան ռոմանտիկա են անվանում: Բայց ռոմանտիկան չի տարածվում խորանարդաձև ու տաք սենյակից դուրս, այն միայն սենյակի ներսում է մնում, որովհետև դրսում ցուրտ է, իսկ ցուրտը սպանում է ռոմանտիկան: Սա գյուղ է, որտեղ ռոմանտիկան միայն քո մտքում գոյություն կարող է ունենալ, իսկ առօրյա գործերը կարող են սպանել ամեն ինչ, եթե… Եթե հանկարծ թույլ տաս:

***

Նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսները լավագույն ժամանակն են լուսամուտագոգին նստելու, գիրք կարդալու և մի բաժակ տաք թեյ խմելով դրսի տեսարանով հիանալու համար: Թափվող տերևներ, անձրևի կաթիլներ, չվող թռչուններ, խամրած արևի շողեր, և ձյուն: Բայց տան միայն մի կողմից է այս տեսարանը: Մյուս լուսամուտներից երևում են ջուր կրող, անվերջ մեքենա վերանորոգող, փայտ կտրող, ցրտից վախենալով բերք հավաքող, բարակ վերնաշապիկը հագին խանութ վազող, մեքենայի արագ ընթացքից ամբողջովին թրջված և շատ շուտով գրիպով տառապելու դատապարտված մարդիկ:

***

Տաք թեյը կարծես վերջանում է: Գրքի ավարտին մի քանի էջ մնաց: Արևը ուր որ է մայր կմտնի: Իսկ դու դեռ կմնաս լուսամուտագոգին նստած, որովհետև հոգնել ես ձմռանը նախապատրաստվելու նույն գործերն անընդհատ, ամեն տարի, ամեն անգամ անելուց: Որովհետև դու չես ուզում դուրս գալ խորանարդաձև ու տաք սենյակից, որովհետև այստեղ դու ստեղծել ես աշխարհը՝ քո աշխարհը:

***

Վառարանում կրակը հանգչում է, իսկ դու ստիպված ես հեռանալ փայտ կոտրելու, որովհետև հյուսիսից եկող ձմեռը շատ բաներ է ստիպում, և դու պարտավոր ես ենթարկվել… Որ ապրես…

-Նոյեմբերի քսանինն է, բան չմնաց ձմռանը,- ականջիս ձայներ են հասնում կողքի սենյակից: Նայում եմ օրացույցին, հետո էլի եմ նայում, վերջում՝ մի հատ էլ: Սովորական մարդիկ էսպես ժամացույցին կնայեն, երբ մտքերով ուրիշ տեղ լինելով՝ չեն ֆիքսի տեսածը: Ես էսպես ամեն ինչին եմ նայում: Ուզում եմ հավատալ, որ էս ձմեռը ինչ-որ լավ մի բան կբերի, որ ժպտալու առիթները չեն պակասի էլ, բայց նույն պահին գրականության հաստափոր գրքերն ու փիլիսոփայության անվերջանալի թեմաները հեռվից չարախնդում են. «Նոյեմբերի քսանինն է, բան չմնաց քննություններին»:

Բայց սա իրականում ոչ մի կարևորություն էլ չունի ու միայն մեր աչքին է էսպիսին… Երևի տարիք է, երբ ամեն ինչ չափազանց է թվում, երբ լացդ գալիս է հենց էնպես, երբ երազում ես ավելի, քան ապրում: Բայց էդ մի քիչ ապրածիդ մեջ էլ երբեմն կատարվում են նույն երազներից, էդ մի քիչ ապրածիդ մեջ էլ են հանդիպում մարդիկ, որ օգնում են քեզ շարունակվել, մարդիկ, որ գուցե ողջ կյանքի համար են:

Էստեղ Անահիտի անունը պիտի լինի, ու նա լավ գիտի, թե ինչու: Նա լավ գիտի՝ մարդիկ գալիս են, որ մի օր գնան, բայց երբեմն նաև մտածում է.

-Ախր, կան էնպիսիք, որոնցից անգամ էդ գնացողները չպիտի գնան:

Էս խոսքերից հետո ես մոլորվածի հայացքով սկսում եմ թերթել լուսանկարները, որտեղ ինձ հավատարմություն էին խոստանում: Լռում եմ: Որովհետև չգիտեմ ինչ ասել: Որովհետև կարոտում եմ էդ խոստումները:

-Այ, դա չի կարելի,- Անահիտը նորից կգա օգնության, ու ես նորից կլռեմ:

Մեծ հաշվով՝ էս տարի հասցրի ավելի շատ լռել, քան խոսել, թեպետ մարդիկ կան, որոնց հետ հենց լռել էլ պետք է: Սա ամենից լավ Ռուբոն գիտի. երբ նա երկրում չէր, ես հաճախ էի զրուցում իր հետ իմ մտքերում, ու նա հաճախ էր հասկանում ինձ այնտեղ… Նա ախր, գիտեր, որ իրական հայրենիքը  հենց մենք ենք՝ մեր ընկերները, քաղաքը, բակը…

-Միլ, մեր բակի մրգավաճառին անգամ կարոտել եմ,- մի օր գրեց հեռվից, ու ես հասկացա՝ Ռուբն օտար երկնքի տակ ապրողը չի:

«Օտար երկիրը միշտ էլ հյուրանոց է», – Վարդգես Պետրոսյանը կասեր, բայց, ախր, հարազատ երկիրն էլ երբեմն քեզ չի հասկանում: Այ, երբ Աստղն արթնանում է իր քաղաքում, մի կերպ հասնում ավտոբուսին, նստում պատուհանի մոտ, փակում աչքերն ու երազում հնարավորինս շուտ հետ դառնալ, ես մտածում եմ՝ ինչ-որ բան ինչ-որ տեղ սխալ է: Ես ուզում եմ, որ էդպես չլինի, ուզում եմ, որ ինքն ու Երևանը հասկանան իրար ու սիրեն:

Ու ընդհանրապես, ես ուզում եմ, որ մենք հաճախ սիրենք, ու սիրենք էնպես, ինչպես Անահիտը պոեզիան է սիրում, Ռուբը՝ իր քաղաքը, Աստղը՝ ֆուտբոլը, ինչպես Միլենի Րիկին իր տիրոջն է սիրում, իսկ շների սերն ախր, անսահման է…

Միլենի մասին պատմել էի, երբ նա գնում էր երկրից, բայց որ վերադարձել է ու արդեն ընդմիշտ, երևի չեմ ասել: Ինձ շաբաթներ պետք եղան էս ամենին հավատալու համար, բայց անկեղծ ասած, ես հիմա էլ նրան կարոտում եմ էնպես, կարծես նա մի հեռավոր երկրում լինի: Դե որովհետև զբաղված ենք, որովհետև ժամանակ իբր թե չկա:

Ես ուզում եմ, որ կարողանանք ժամանակ գտնել էն ամենի համար, ինչը սիրելի է ու թանկ, ուզում եմ, որ առօրյան չսպանի մեր մեջ ոչ մի լավ զգացմունք, որ չսպանի մեզ առհասարակ:

Որովհետև այն, ինչ կարևոր է կյանքում, դուրս է առօրյայի սահմաններից, և այն, ինչ մնում է մեզ ամենավերջում, երազանքներն են, որ մենք մտապահել էինք ուրիշների համար:

-Պապի, բարև, էս ի՞նչ ես անում:

-Հեչ, բալա ջան, խոտերն եմ մաքրում։

-Հա, բայց ինչի՞: Կչորանա, համ էլ կփտի, էլ ինչի՞ ես քեզ տանջում։

-Է՜, բալա ջան, որ ասեմ՝ անելու բան չկա. կհավատա՞ս:

-Դե, գիտեմ, սովորությանդ համաձայն մի բան կգտնես, բայց ցրտել ա արդեն, արի գնանք տուն, կմրսես։

-Չէ, դու գնա՝ չմրսես։ Հեսա էս էլ անեմ ու կգամ։

-Դե, սպասեմ՝ վերջացրու, իրար հետ կգնանք, համ էլ քեզ ընկեր կլինեմ։

-Դե, եթե չես մրսի, մնա: Ի՞նչ ասեմ:

-Պապ, հիմա էս, որ մաքրում ես, մեկ ա, գարունն էլ ես մաքրում: Էլ ինչի՞ ես քեզ տանջում:

-Հլը մի հատ ասա՝ ձմեռ:

-Ձմեռ, է, հետո՞ ինչ:

-Հետո էն, որ ինչ կա-չկա, ձյան տակ ա:

Գիտեի, թե ինչ պիտի ասեր պապիս, բայց ուզում էի ևս մեկ անգամ իմանալ, քանի որ հազվադեպ է լինում, երբ զրուցում ենք իրար հետ, ոչ մեկս ժամանակ չի գտնում։

-Դե սկսվավ պարապ գործերի մինիստրությունը։ Փեչ, չայ ու երևի հնդկական սերիալ։

Դե երևի հասկանում եք, որ պապս գործ չունենալու պատճառով պետք է միշտ նստեր վառարանի կողքին, իր սովորության համաձայն տաք թեյի բաժակը ձեռքին ու դիտեր հեռուստացույց։

-Հա, ի՞նչ վատա։ Կհանգստանաս, էլի։ Համ էլ դու չէի՞ր ասում, որ մեջքդ ցավում ա: Էնքան գործես անում էս այգում, որ արդեն մեջքի ցավից ես բողոքում։

-Չէ, ըտենց չի։ Իմ մեջքը նոր ա սկսել ցավել, այսինքն, արդեն անելու բան չկա։

-Հը՜մ, մոռացել էի, որ եթե քո ինչ-որ մի տեղը ցավում ա, ուրեմն անելու բան չկա։ Բա հիմա քեզ համար ի՞նչ գործ գտնեմ, որ չհիվանդանաս, ու քեզ համար անտանելի էս երեք-չորս ամիսը շուտ անցնի։

Կատակի տալով, մի փոքր ցրվեցինք։ Այնուհետև օգնելով պապիս, արագ ավարտեցինք գործը, գնացինք տուն, մի-մի բաժակ տաք թեյ խմեցինք ու անցանք մեր մշտական գործերին. ես՝ դաս, պապս՝ հեռուստացույց դիտելուն։

Բարև: Ես ապրում եմ բազմաբնակարան շենքի 12-րդ հարկում: Մեր վերելակը շաբաթը 3-4 անգամ գնում է արձակուրդ: Հա, մի՛ զարմացիր, չնայած նրան, որ #փողչկա, միևնույնն է, ինքը հասցնում է տեղ-տեղ օգտվել բարիքներից: Մեր շենքի ջրի խողովակները, որոնք վերելակի հետ այդքան էլ լավ հարաբերությունների մեջ չեն, այնքան հին են, որ նույնիսկ Մովսես Խորենացին է իր «Հայոց պատմություն» աշխատության մեջ հիշատակել, ու այնքան անորակ են՝ կարծես ԱլիԷքսպրեսսից են գնել ու տեղադրել:

Ուրեմն՝ սկսում եմ ամենահետաքրքիր մասը պատմել: Մեր համեստ ու օրվա էլէկտրաէներգիայով ապրող վերելակը կարողանում է հանգստանալ, որովհետև մեր շենքի խողովակները միտինգ են կազմակերպում՝ ջրադուլ կամ ՋՐԱԴՈՒՅԼ, ու ամեն անգամ վերելակի շարժիչի աշխատանքին «վայիս» են լինում:
Անցնում եմ հաջորդ բողոքիս: Օրեր առաջ մեկուկես մետրանոց փոս փորեցին վերելակի դիմաց։ Կմտածեք, թե գանձեր էին փնտրում, բայց արի ու տես, որ որոշել էին խողովակները փոխել: Էդ փոսը դժոխքի դարպասների էր նման։ Ու ես ամեն անգամ՝ 15:30 վերածվում եմ ոչ թե Մոխրոտիկի, այլ Տարզանի: Ըհը, ես վերելակ եմ նստում ցատկոտելով, թռչկոտելով, վերելակի դռներից բռնվելով, որ հանկարծ «յոթն ու քառասունքս մեկ չլինի», ոչ էլ դժոխքի հետ մոտիկից ծանոթանամ:
Միշտ ասում են՝ երազանքին ու նպատակին հասնելու ճանապարհը քարքարոտ է ու դժվար: Հավատացե՛ք, ժողովու՛րդ, ճիշտ են ասում… Որովհետև պիտի ոտքով 12 հարկ բարձրանամ, որպեսզի հասնեմ Սառնարանին:
Մեր վերելակի դռները առավոտյան այնպիսի շխկոց-թխկոցով են փակվում՝ աղմկող հարևանների են հիշեցնում։ Այնքան պիտի խփես դռներին, որ փակվեն ու որոշեն, որ ժամանակն է արդեն աշխատելու ու վերև բարձրանալու:
Լուսավորությունը վերելակում շատ թույլ է, այսինքն մեր տեսողության մասին են մտածում կամ ինչպես ասել է Արամայիս Սահակյանը՝ Արեգակին պիտի հեռվից նայես (մեր դեպքում՝ լամպին): Երևի գիտեր, որ ապագայում այսպիսի վերելակներ են լինելու: Ու քանի որ լույսը նորմալ չի, ու վերելակն էլ մի կերպ է իջնում, հենց տեղ ենք հասնում ու լույս ենք տեսնում, մտածում ենք՝ արդեն երկնքում ենք ։ Հետո պարզվում է, որ պարզապես տեղ ենք հասել:
Ամենաջղային մասը: Ես երբեք ու երբեք չեմ հասկանա խոզերից հինգ պակասներին: Շատերի տան աղբը ինչ-ինչ կերպով հայտնվում է վերելակներում: Երևի տեսողական խնդիրներ ունեն, աղբամանը վերելակի հետ են շփոթում: Հավատացա՛ծ եղեք, չափից դուրս հաճելի է, երբ մաքրություն է տիրում:
Վերելակ մտնելիս մարդիկ խաչակնքում են, իջնելիս՝ աղոթում, դուրս գալիս փառք են տալիս, որ ողջ են մնացել… Կոճակները այնպես են ավիրել, որ սեղմելուց պիտի մատով չսեղմես, որովհետև մատդ կմնա կոճակի մեջ…
Որևէ հարկի ու վերելակի միջև մի քանի սմ տարածք է մնում, ու պիտի աստիճանները դնես, նոր նստես վերելակ:
Լավ, մի խոսքով՝ այս ամենը գրողին (բայց ո՛ր գրողին՝ չգիտեմ), մենք դեռ վերելակ ունենք ու, չնայած այս մի շարք թերություններին, էլի գոհ ենք ու տարվա մեջ մի անգամ բողոքելով անցնում ենք առաջ: Հրազդան քաղաքի վերելակների մեծամասնությունում «մե անմխիթար վիճակ» է տիրում, այսինքն՝ վերելակ էլ չկա, որ անմխիթար վիճակ լինի:
Մի խոսքով՝ արդար է, ժողովու՛րդ, ջնջե՛ք ու շահե՛ք…Բայց թե ի՞նչ կշահեք, Տիեզերքը գիտի…