Ինչն է ինձ հուզում խորագրի արխիվներ

Sabina Davtyan

Ժամանակի հեռու համընթացները

Հիմա դժվար է, ու դժվար է ասել՝ ավելի դժվար է եղել, թե՞ չէ։ Կիսատ մնացին շատ բաներ, անավարտ մնացին որոշները, իսկ շատերը՝ անսկիզբ։ Ժամանակը ինչ-որ անարդար է, երբ կանգնեցնում է մեզ, ու մենք չէինք հասցրել ասել այն, ինչ պետք էր՝ թե սիրեցինք ու չհասկացանք, թե հանձնվեցինք, բայց չհասկացանք էլ՝ ինչի համար։ Կիսատ մնաց ամեն ինչ՝ բառերը, գործողությունները, մարդիկ։ Դու փորձում ես վերակազմել այն, ինչ արդեն կործանվել է, բայց ամեն նոր խոսք ավելի խճճված ու ցավոտ է դարձնում ամեն ինչ։ Յուրաքանչյուր նոր տող մի ամբողջ գիրք է դառնում՝ մի գիրք, որը դեռ չսկսված մնաց անավարտ, քանի որ գլխավոր հերոսին դու հորինեցիր, իսկ իրականում նրան նույնիսկ հերոս անվանելն արդեն ծիծաղելի կլիներ։ Իսկ մյուս հերոսները ուղղակի գեղեցիկ էին դարձնում գիրքդ։ Գլխավոր հերոսի դրվագներն ու բառերը, որոնք առաջին պահին այնքան անկեղծ ու տպավորիչ էին, այսօր արդեն խամրել են՝ ինչպես անհետացած երազներ։ Այդ կեղծ հերոսը կործանեց քո գրքի առաջին էջը, ու հիմա մնում են միայն դատարկ տողեր՝ առանց բացահայտված սյուժեների ու առանց գրված ճակատագրերի։ Պատմությունը, որ մի ժամանակ թվում էր անմահ, այժմ դարձել է անտեր ու անավարտ, ինչպես ուրվական, որն էլ չէր կարող գտնել իր տեղը այդ էջերում։ Կեղծ հերոսը, ով մի ժամանակ քեզ համար ամբողջ աշխարհ էր, պարզվեց՝ ոչինչ ու ոչ ոք էր։ Դու չէիր մտածում, որ այդ կեղծ հերոսը մի օր կծածկի իրական հերոսիդ հետքերը, կկառուցի պատնեշներ ու փակուղիներ, որտեղ դու այլևս չես կարողանա գտնել այն ճանապարհը, որը նախկինում կարծես քեզ համար բաց էր։ Եվ հիմա, երբ կարդում ես այն տողերը, որոնք վաղուց մոռացել էիր, հասկանում ես, որ ամեն ինչ, ինչ դու սիրել ես, պարզապես մնաց անցյալում՝ ինչպես մոռացված պատմություն։ Նրա տեղում դու գտար միայն մենակություն, իսկ գիրքն այդպես էլ մնաց անավարտ, պատմությունն էլ՝ չստացված։ Դժվար է, երբ անցյալն ու ապագան միմյանց հետ խառնվում են, ու դու չգիտես՝ որտեղից սկսել, որպեսզի գտնես վերջը։ Բայց հանկարծ, մի պահ, դու քո ներսում գտնում ես խաղաղություն՝ առանց այն բաների, որոնք չհասցրեցիր ասել, առանց այն մարդկանց, ովքեր հեռացան։ Ու դու հանկարծ հասկանում ես, որ… Երբ կմնա ընդամենը հինգ րոպե, ու վայրկյանները գնալով կդառնան ծանր, դու կհասկանաս, որ այլևս չես սպասում ու չես հավատում։ Միամիտ կլիներ հավատալ, որ դեռ ինչ-որ բան կփոխվի, իսկ սպասել նշանակում է` հավատալ, բայց դու արդեն բավականին մեծ ես, որ հրաշքներին չհավատաս։ Ու երբ ժամացույցը կհարվածի 00։00, կհասկանաս, որ մահը խլեց հարազատներիդ, պատերազմը՝ հայրենիքդ, ժամանակը՝ ընկերներիդ, իսկ սերդ չգիտեմ՝ ինչը խլեց, կամ միգուցե՝ ով։ Հասկանում ես, որ կան հարցեր, որոնց պատասխանը ավելի լավ է չիմանաս, բայց մի բան հաստատ գիտես՝ ամեն ինչ պետք է թողնես անցյալում։ Րոպեները դանդաղ կսողան դեպի կեսգիշեր, և դու կզգաս, թե ինչպես է ներսումդ ամեն բան կոտրվում՝ հասկանալով, որ այդ վերջն անխուսափելի է։ Բայց դու արդեն որոշել ես՝ ամեն ինչ ու բոլորին թողնել այնտեղ, որտեղ նրանց տեղն է՝ հիշողությունների, երազանքների ու չապրած զգացմունքների մեջ։ Նրանց քեզ հետ տանելը կնշանակի շարունակել վազել մի կյանքի հետևից, որն արդեն կորցրել ես։ Բայց երբեմն, որպեսզի ազատվես, պետք է ինքնակամ փակես այն դուռը, որը միշտ բաց ես թողել՝ հույսով, որ ինչ-որ մեկը ներս կմտնի։ Եվ այդ դուռը մարդիկ են, ովքեր գնում են ու այլևս հետ չեն գալիս, մարդիկ, ովքեր պետք է մնային։ Երբ ժամացույցը հարվածի 00։00, դու ամեն ինչ կհանձնես ժամանակին։ Ժամանակը կսպառի ամեն բան՝ հիշողություններ, բառեր, հայացքներ, բայց ոչ զգացմունքներ։ Բայց կհանձնես մարդկանց ժամանակին, ու թողնես, որ մնան այն ամենի մեջ, ինչին դու այլևս մոտիկ չես գալու ու չես դիպչելու։ Ու այդ պահին, գուցե առաջին անգամ՝ դու կշնչես ազատության իրական օդը։ Դու կհասկանաս, որ ազատությունը չի գալիս այն պահին, երբ դու լուռ փախչում ես անցյալի ծանրությունից։ Այն գալիս է այն պահին, երբ վերջապես հասկանում ես, որ դու չես կարող պահել այն, ինչ արդեն հեռացել է, և երբ… Եվ երբ ժամացույցը հարվածի 00։00, քեզ կհարցնեն, թե ինչ երազանք պահեցիր։ Դու կնյարդայնանաս ու կպատասխանես՝ «Հերիք է հիմարություններ հարցնեք, ես չափազանց մեծ եմ երազանքներ պահելու համար», բայց իրականում բոլորից թաքուն մի երազանք կպահես՝ այն, որ երբեք ոչինչ ու ոչ ոքին չկորցնես։ Եվ երբ գիշերները մենակ մնաս, կնայես աստղերին ու կպատկերացնես, որ այդ աստղերը ոչ միայն լուսավորում են մթությունը, այլ նաև քո սրտի բոլոր անկյունները՝ հիշեցնելով, որ կա մի տեղ, որտեղ բոլորը անվտանգ են, որտեղ անշուշտ կրկին հանդիպելու եք առանց ցավի, առանց բաժանումների…

Naira Shagoyan

Մեր օրերում հուզող հարցեր

Մեր օրերում մարդիկ ամեն ինչից կխոսեն, ամեն թեմայից, բոլորի սխալներից, բոլորին ապրելու ձև սովորեցնելուց, բայց երբեք չեն խոսի իրենց իրավունքներից, չեն բացատրի իրենց երեխային իրենց իսկ սահմանները։ Հասկանու՞մ եք, սահմաններ կան, որ անցնել չի կարելի։ Չգիտեմ, մարդիկ ինչքանով են ծանոթ իրենց իրավունքներից, ողջունելի կլիներ, եթե ամեն ծնող կարողանար սկսել իր երեխային վաղ տարիքից սովորեցնել իր իսկ իրավունքները։ Շուրջդ նայում ես, չես հասկանում, մարդիկ կամ չգիտեն իրենց իրավունքները կամ գիտեն, ուղղակի չեն կիրառում։ Դպրոցներում բազմաթիվ դեպքեր են արձանագրվում, երբ երեխաները, ովքեր իրենց չեն կարողանում պաշտպանել, ենթարկվում են բուլինգի (ի՞նչ է բուլինգը` ծաղրել, ստորացնել, նվաստացնել, հոգեբանական ճնշում գործադրել…): Հարց է առաջանում. իսկ ինչո՞ւ երեխան իրեն պաշտպանել չգիտի, մտքում գիտի, մտքում հազար անգամ ինքն իրեն կպաշտպանի, միայն թե բերանից մի բառ չհանի (էդպես են սովորեցրել, որ պիտի լռես, էդպես են, չէ՞, գրել հանճարները, «որ լավագույն զենքը դա լռությունն է», իրենց ժամանակներում միգուցե, բայց երեխային սխալ է էդպես սովորեցնել։ Եկեք սովորեցնենք խոսել, ճիշտ խոսել, եկեք սովորեցնենք լռելու փոխարեն խոսել ու հասկանալ ընկերոջը, ու չենք ունենա այն պատկերը, որը ամեն օր հոգեկան առողջություն է վեր հանում։ Չգիտեմ, ասածիս հետ ինչքանով համակարծիք կլինեք, բայց կարծում եմ` ամեն ինչ ունի հիմք, իսկ եթե դաստիարակում եք երեխա, պիտի հիմքը այնպես դնեք, որ ձեր երեխան չունենա ինքնահաստատվելու, ինքնավստահության պակաս։ Համենայնդեպս, ուրիշի երեխայի հոգեկան առողջության ու խաղաղության հաշվին չպիտի լինի։

Երեկ կարդում եմ էն մասին, որ բոլոր երկրներում «բուլինգ» ասվածը գոյություն ունի, բայց կան երկրներ, որտեղ խիստ պայքար է գնում բուլինգի դեմ։ Օրինակ` Նիդեռլանդներում կիրառվում է հատուկ ծրագիր` «բուլինգի օրենսդրություն», որը պարտավորեցնում է դպրոցներին ստեղծել կանխարգելիչ միջոցներ։ Իսկ մեր երկրո՞ւմ։ Մեր երկրում ի՞նչ միջոցներ են ձեռնարկվում, որ կանխվի էս ամեն ինչը։ Մեր երկրում շատ իրավունքներից շատերս անտեղյակ ենք…

Հ.Գ. Չքարկոծե’լ, իրավունքներիցս տեղյակ կարծիք եմ հայտնել:

Ավետարան ըստ մեղավորի

Վերջին օրերին ինֆորմացիայի հոսքը կապված Հայաստանի Հանրապետության ներկայիս դրության և նրա առջև ծառացած խնդիրների հետ հասարակության շրջանում հակասական տրամադրություններ է առաջացնում։

Իշխանության կողմից առաջ քաշված «տանք խաղաղ ապրենք» թեզը չի արդարացրել և չի արդարացնում իրեն։ Դա են փաստում արցախյան վերջին դեպքերը, հայրենազրկում, բռնագաղթը և դրանից հետո Հայաստանի Հանրապետության ինքնիշխան և միջազգայնորեն ճանաչված տարածքից 29 գյուղ ադրբեջանական վերահսկողության տակ լինելը։ Իշխանությունների պնդմամբ փոխզիջումների քաղաքականությամբ կկարողանանք հասնել «մեծ ձեռքբերման», այն է` «Խաղաղության խաչմերուկը»: Սակայն հատկանշական է, որ փոխզիջում նշանակում է երկու կողմերի փոխադարձությունը, մինչդեռ ներկայումս այս քաղաքականությունը զիջումների քաղաքականություն է։

Տավուշը միայն սկիզբն է։ Ադրբեջանը իրեն անհրաժեշտ տարածքների համար ամեն անգամ առաջ է բերում տարբեր քարտեզներ, իսկ ադրբեջանական մամուլը ակտիվորեն շրջանառում է «արևմտյան ադրբեջան» հասկացությունը այն պարագայում, երբ Հայաստանում` «հայրենիքը պետությունն է»։ Եվ այստեղից հարց է ծագում. արդյո՞ք «տալու» դեպքում խաղաղ ապրելու ենք։ Ռազմավարական նշանակություն ունեցող տարածքները հանձնելով իշխանությունը չի տալիս մեզ ոչ մի երաշխիք, որ վաղը պատերազմ չի սկսվի, ընդհակառակը` «չտալու» դեպքում, ազդելով պատերազմի միջով անցած հասարակության էմոցիոնալ դաշտի վրա, վախեցնում նոր պատերազմով։

Իսկ սահմանազատումը ըստ իշխանության տալու է, եվրոպական օրինակով, «ապահով սահմաններ», որտեղ թշնամի երկրից պաշտպանվելու համար ծառեր կտնկվեն։ Իշխանության տեսլականը մեծ է։ Նրանք վստահ են, որ կգա մի օր, երբ Հայաստանը տարածաշրջանում թշնամիներ չի ունենա, իսկ մենք «սատարելով» այդ տեսլականը հույս ունենք, որ կփոխվի Ադրբեջանի ռազմական դոկտրինը, որում Ադրբեջանը իրավունք ունի օգտագործել բոլոր հնարավոր միջոցները, ներառյալ ռազմական ուժը, ազատելու համար «զավթված տարածքները ու վերականգնելու երկրի տարածքային ամբողջականությունը»։

Այս ամենից հետո մնում է հասկանանք, թե ինչքան ենք շարունակելու մնալ «հիմար կկու», որովհետև Ադրբեջանը չի պատրաստվում դադարեցնել «էս սարն իմն է, էս ծառն իմն է» քաղաքականությունը։

Taught Agasyan

Թանկը թանգարանում

Շուտով գարունն էլ կանցնի, և այդպես մենք կշարունակենք փնտրել տարվա մեր եղանակը` այն հինգերորդը։ Չափազանց սենտիմենտալ հնչեց, մինչդեռ պարզապես ուզում էի ասել, որ ժամանակը շուտ է թռչում։ Ահա մայիսն է, և յուրաքանչյուրն իր պարտքն է կատարում, որ գնա արձակուրդի։ Չորրորդ կուրսում այդ «պարտք» ասվածը իրենից ներկայացնում է դիպլոմային աշխատանքի պաշտպանություն կամ էլ պետական քննություններ։ Քանի որ ես գրեթե բոլոր հարցերում շտապում եմ, ես գրեցի ու հանձնեցի իմ ավարտական աշխատանքը և սպասում եմ նախապաշտպանությանը։ Ընկերներս դեռ անելիքներ ունեին, և ես որոշեցի մենակ շրջել քաղաքում։ Եվ քանի որ Երևանը շատ հարուստ է թանգարաններով, զբոսանքս ավարտվեց մի թանգարանում, որի մասին լսել էի վերջերս, թեև այն կառուցվել է դեռևս 1977 թվականին։ Խոսքը Հայաստանի փայտարվեստի պետական թանգարանի մասին է, որը Ժողովրդական արվեստների թանգարանի ցուցասրահներից է։

Հրաշալի թանգարան էր, թեև բաղկացած էր միայն մեկ սրահից։ Երբ ներս մտա, ինձ մտածկոտ հայացքով դիմավորեց Իսահակյանի կաղնե դիմաքանդակը: Հետո ինձ ընդառաջ եկավ թանգարանի աշխատակցուհին ու կես ուրախ-կես տխուր զարմանքով նայեց ինձ։ Հավանաբար նա մտածում էր, որ ես էլ եմ փայտամշակմամբ զբաղվում, հակառակ դեպքում դժվար թե գնայի այնտեղ։ Ես սիրում եմ թանգարաններ և պատկերասրահներ այցելել և ցավոք, մեկ անգամ չէ, որ տեսել եմ թանգարանի աշխատակցի մտամոլոր ու տխուր հայացքը, բայց այս անգամ ես հուզվեցի, որովհետև նրա հայացքում այնքան աղերս կար, երբ վերջում խնդրեց, որ հաճախ թանգարաններ գնամ:

Այստեղի հիացմունք-զարմանքը չմարսած, ես որոշեցի այցելել Ժամանակակից արվեստի թանգարան։ Ինչպես նախորդում, այստեղ էլ էի ես մենակ։ Դե, եթե ավելի անկեղծ` հոգեպես էի մենակ, իսկ ֆիզիկապես` ոչ. Այն ամբողջ ընթացքում, երբ ես թանգարանում էի, հասցրեցին գալ ու գնալ երկու ամերիկուհի և երեք ռուս երիտասարդներ։ Ես այդ փաստից կարող էի ուրախանալ միայն մի դեպքում` եթե իմանայի, որ բոլոր հայերը այնքան լավատեղյակ են իրենց մշակույթից, որ հարկ չկա թանգարան այցելելու, բայց… Մեզ չհասկացած և չհասկացող օտարերկրացիները այժմ ամենուր են և հիանում են այն ամենով, ինչին նայելու համար մենք «ժամանակ չունենք»։ Ամեն ոլորտ մի սահման է, և ամեն սահմանում մի զենքով են կռվում։ Քաղաքացիները, ովքեր զբաղված են լինում իրենց ամենօրյա հոգսերով, մոռանում են, որ իրենք էլ են սահմանին` մի սահման, ուր յուրաքանչյուրս մեր երկրի դեմքն ենք։ Մենք սիրում ենք ընդօրինակել, սովորել վատը։ Եթե հենց հիմա մի նոր հավելված ստեղծվի, բոլորը շատ արագ կներբեռնեն, որ հետ չմնան մյուսներից, որ ժամանակակից թվան, բայց որ Ժամանակակից արվեստի թանգարան մեկ ժամվա ընթացքում միայն մեկ հայ է այցելում, ոչ ոքի չի հետաքրքրում։ Աշխատակցուհին անկեղծացավ ու նշեց, որ թանգարանի շատ ցուցանմուշներ արխիվում են ու չեն ցուցադրվում բավարար միջոցներ չունենալու պատճառով։ Փաստորեն քարերի երկիր Հայաստանի քարե շենքերից ոչ մեկը սիրտը չի բացում, որ ցուցադրի իր գանձերը։ Ո՛չ, պարզապես շատ մեծահարուստներ նախընտրում են ընթրել շքեղ ռեստորաններում, իսկ մեկ ամսով բուսակեր դառնալը նրանց սրտով չէ… Լավ չէ, որ սովորական ուսանողուհին, որի միակ նպատակը իր պետության համար լավ զավակ լինելը պետք է լիներ, սկսում է մտորել թանգարանային տխրության մասին…

Թանգարանի աշխատակիցների դեմքերին ժպիտներ նկարելու բարի ցանկությամբ այցելեք թանգարաններ ու հույս ներշնչեք, որ մեր արվեստն ու մշակույթը մի օր նորից կծաղկի այնչափ, որ աշխարհի բոլոր պետություններից կզգան այդ ծաղկունքի բույրը:

Գիտե՞ք ինչու եմ այսքան ոգևորությամբ խոսում փոքր թվացող կառույցների մասին ու այն էլ այս ծանր ժամանակներում, որովհետև թանգարաններում է մեր ունեցած թանկը՝ մեր ինքնությունն ու արժանապատվությունը, մեր հայրենիքի դիմանկարը, մեր արյունոտ հողը, որ երբեք չի մոռանում ծիլեր տալ…

Sabina Davtyan

Տավուշ, դու մենակ չես

Լինելով պատմաբան և առաջին հերթին հայ, պարտքս եմ համարում անդրադառնալ այն վիճակին, ինչ հիմա կատարվում է մեր երկրում: Տավուշը մի վայր է, որտեղ յուրաքանչյուրը կարող է գտնել ինչ-որ յուրահատուկ բան և զգալ իրեն այդ գեղեցիկ մարզի մի մասը… Տավուշը պատմական մարզ է Հայաստանի հյուսիսարևելյան մասում, որը սահմանակից է Ադրբեջանին և գտնվում է լեռնաշղթաների և կանաչ հովիտների միջև։ Այս տարածաշրջանը հարուստ է բնական գեղեցկությամբ և մշակութային ժառանգությամբ, ինչը այն դարձնում է եզակի և նշանակալի երկրի համար: Տավուշը հայտնի է իր գեղատեսիլ բնապատկերներով՝ ներառյալ անտառները, գետերը և լճերը։ Պարզ և Գոշ լիճը տեղական տեսարժան վայրերից են, որոնք գրավում են զբոսաշրջիկներին: Կանաչ հովիտներն ու լեռնային լանդշաֆտները ստեղծում են հարմարավետության և հանգստության մթնոլորտ: Տարածաշրջանն ունի հարուստ մշակութային ժառանգություն, այդ թվում՝ պատմական հուշարձաններ և տաճարներ։ Հաղարծին և Գոշավանք վանքերը նշանավոր տեսարժան վայրեր են, որոնք վկայում են տարածաշրջանի դարավոր պատմության և ճարտարապետության մասին: Տավուշը մարտահրավերների առաջ է կանգնած՝ կապված Ադրբեջանի հետ սահմանային դիրքի հետ: Կատարենք պատմական ակնկարկ կամ համեմատություն, ոնց ճիշտ եք գտնում:

Գարեգին Նժդեհը, նույն ինքը՝ Գարեգին Տեր-Արթունյանը, հայ ռազմական և քաղաքական գործիչ էր, ով նշանակալի դեր է ունեցել Հայաստանի պատմության մեջ, հատկապես Սյունիքի մարզում իր գործունեության հետ կապված։ Նա հայտնի է 20-րդ դարասկզբի Սյունիքում և այլ մարզերում հայկական շահերի պաշտպանությամբ: Նա կարողացավ իր վրա վերցնել ամբողջ Հայաստանի պաշտպանությունը, որի հիմքը Սյունիքն էր: Նա կազմակերպել և ղեկավարել է շրջանի հայ բնակչությանը պաշտպանող ռազմական ջոկատներ, իր ռազմական գործողություններով և կազմակերպչական հմտություններով ամրապնդեց հայկական ներկայությունը Սյունիքում և այլ վիճելի շրջաններում, ինչը օգնեց պահպանել վերահսկողությունը Հայաստանի համար նշանակալի տարածքների վրա: Ու ես հիմա չեմ պատրաստվում ընդունել այն փաստը, որ նույնը Տավուշում անել հնարավոր չէ: Տավուշը Հայաստանի պատմության մեջ կարևոր դեր է խաղում որպես ռազմավարական կարևոր տարածաշրջան։ Այս շրջանի պաշտպանությունն ու հզորացումը նախկինում հայ տիրակալների և զորավարների համար կարևոր խնդիր էր։ Տարածաշրջանի զարգացման հեռանկարները կախված են անվտանգության և ենթակառուցվածքների բարելավումից, ինչպես նաև պետության և միջազգային կազմակերպությունների կողմից ներդրումներ և աջակցություն ներգրավելուց: Զբոսաշրջության զարգացումը կարող է կարևոր դեր խաղալ, ինչը կարող է նպաստել տնտեսական աճին և աշխատատեղերի ստեղծմանը։ Տավուշը եզակի տարածաշրջան է, որտեղ խաչվում են պատմությունը, մշակույթն ու բնությունը։ Իսկ ի՞նչ է պետք կործանման չգնալու ու Տավուշը չկորցնելու համար: Պետք է լինել հայրենիքի հետ, հայրենիքի կողքին: Տավուշը կարող է և պետք է զարգանա… Եվ ինչպես ասում էր Ուինսթոն Չերչիլը՝ «Երբեք մի հանձնվեք, երբեք մի զիջեք, երբեք և ոչ մի բանում, մի զիջեք ոչ մեծ, ոչ փոքր, ոչ ահռելի, ոչ աննշան հարցերում: Մի զիջեք ոչ մի բանի առաջ՝ բացառությամբ ձեր պատվի և առողջ դատողության»:

Meri Araqelyan

Լույսը բացվելու վրա է

Առավոտյան արևի ճառագայթները լուսավորում են գորշ հորիզոնը, և ուր որ է` աքաղաղի կանչը կխաթարի քնած գյուղի լռությունը։ Գյուղում լռություն է, սակայն բնակիչներն արթուն են․ նրանց պատել է ահասարսուռ տագնապը։ Նրանք մոռացված են․․․

Ծեր ու մանուկ իրար եկած նստել են տանը՝ իրենց տանը, որը գերդաստանի պապն է վերաշինել՝ ժառանգելով իր հորից, իսկ հետո ժառանգի իրավունքով սերնդեսերունդ փոխանցվել է՝  հասնելով մինչև այս տարվա գարուն։ Սևակը գուցե այս գարնան մասին էլ գրեր «Գարուն ա, ձուն ա արել․․․»։

Իսկ ի՞նչ կլինի ամռանը, իսկ կգա՞ ամառը, կամ թե ամռանը նորից գյուղացիները կկարողանա՞ն օրվա տապից հոգնած նստել իրենց տան դիմացի թթենու տակ, որի շվաքը քանի սերունդների է զովացրել, և որի սաղարթներն իրենց մեջ որքա՜ն գնդակներ են թաքցրել։

Իմ առջև բարձրանում է երկհարկանի տունը, առջևում խոյանում է հաստաբուն թթենին, որն իր բարձրությամբ գրկել է տունը։ Հայի բախտ է․ ծառը տնկել են, տունը շինել են, ընտանիք կազմել են, հիմա ծառը կա, տունը կա, իսկ ընտանի՞քը, ի՞նչ պետք է անի ընտանիքը, ու՞ր պիտի գնա։ Ընտանիքը գրկել է տանը, տունը գրկել է ծառին, իսկ նրանց առջև հանդգնաբար կանգնել է սարը, որի սևությունն արդեն ի ցույց է դնում, որ նրա ներսում ապրում է չարը, իսկ  գլխին թառել է թշնամին, ու թվում է, թե սարն էլ է քմծիծաղ տալիս։

Լույսը բացվելու վրա է, ու պիտի աքաղաղն արթնացնի գյուղին, բայց գյուղի բնակիչներն արդեն արթուն են, որովհետև վաղուց է աքաղաղի կանչը լռել մահաբեր գնդակների առաջ։

Emma Miqaelyan

Հայրենյաց շշուկներ

2020 թվականի պատերազմից հետո գրող գրիչս սառել էր ու չէր գրում։ Երբ փորձեցի մի փոքր տաքացնել ու հանձնել մեր ցավերը թղթին, գրիչս ճաքեց հաջորդ հարվածից։ Հիմա գրում եմ իմ կաղ գրիչով, որովհետև հայրենիքի մասին պիտի խոսել միշտ, նույնիսկ անշնչանալու պահին։

Չգիտեմ՝ ինչպես ստացվեց, որ հազարամյակների հայրենիքի լինելությունն այսօր դրվեց հարցականի տակ ՀՀ բարձր ամբիոնից։ Անհիմն խոսքեր հնչեցին, որ զինանշանը, գերբը կամ հիմնը մեզ ոչ հարիր և վատ բնութագրիչներ են։ Չհասկացա՝ ինչպես առյուծն ընկճվեց, և ով նրան ընկճեց։ Չհիշեցի նախկին դեպքեր, երբ սրերի շղթան մեզ խոչընդոտել է կռվելիս։ Այն մեղադրանքները, որ հնչեցնում ենք օդում, չեմ հասկանում՝ ինչպես չեն գտնում հասցեատեր։

Չկան պատկերացումներ, թե ինչու մեր անկախության հռչակագիրը դրվեց հարցականի տակ, որից հետո մեր գոյությունը կասկածեցին իրենց գոյությունը մաշողները։
Պատերազմից հետո հետպատերազմյան ցավերն ու մտքերը երևի այդքան ցավոտ չէին, որքան այն պատերազմները, որոնք սկսեցին մեր մեջ, հոգում, հարաբերություններում։
Անսահման կասկածում ենք միմյանց հավատարմությանն ու վստահությանը, իսկ հայրենիքն այդպես չեն պահում։ Հայրենիքը մեր միջի չարությամբ չենք պահելու, չարիքին չարիքով պատասխանելիս մենք չենք ավելանալու, իրար ատելով հաղթական պատմություն չենք կերտելու։

Դպրոցում դասավանդող ծանոթ ուսուցիչ ունեմ, հարցնում է՝ ճի՞շտ է, որ փառքի անկյունները պիտի հանենք դպրոցից։ Ասացի՝ չգիտեմ, կարծում եմ այդքան սրիկա չեն գտնվի հանողները կամ հանել ստիպողները։ Բողոքեց համակարգից, նորարար տեխնոլոգիաների դպրոց մտցնելուց, Հայոց պատմության դասագրքերը Հայաստանի պատմություն դարձնելու գաղափարից։ Խոսեցինք աշակերտներից, կրկին բողոքեց՝ ասաց, չգիտեմ` ինչու, ձգտում չկա։
Մտածում եմ, թե դեռ կայուն միտք չունեցող աշակերտներն ինչպես պիտի ճիշտը հասկանան, իսկ մենք ինչպես նրանց բացատրենք այն։ Խառն է ամեն ինչ․․․

Չհասկացա՝ ինչպես հորս պապի ժամանակ հաղթած ու կերտած պատմությունը որոշեցին, որ սխալ է, ճիշտը Հայաստանի պատմությունն է։ Իմ հայոցն ինչո՞ւ դրվեց հարցականի տակ․․․ Այդպես էլ չեմ հասկանա։
Իսկ, ո՞րը պիտի լինի այն պատանու կամ երիտասարդի քայլը, որ պիտի լուսաբաց բերի մեր հայոց երկրին։ Ինչպե՞ս պիտի քայլենք գլուխներս հպարտ, որ վստահ լինենք ի նպաստ հայրենիքի միայն չենք ապրել, այլ նաև աշխատել ենք հանուն նրա։ Ինչպե՞ս օգնեմ այն պատանուն, որ պիտի նոր զորակոչվի բանակ՝ Հայոց բանակ։ Հուսամ բանակի հայոցն էլ մի օր հարցականի տակ չեն դնի, չեն ասի՝ սխալ է, և ճիշտը Պաշտպանության բանակն է կամ Հայկական բանակն է, և հայոց լինել այն չի կարող։ Հարցեր են, որոնց պատասխանները դժվար է տալ․․․

Հուսով եմ, որ կգա մի օր ու մեր քաղցրանուն և բարձրանուն հայրենիքն այս բզկտոցի, քաշող ճահճի և մեծաբերանության փուլերից դուրս կգա։ Դուրս կգա ու այդ հայրենիքի զավակները «Մեր հայրենիքը» դալուկ հիմն չեն համարի, այլ այն կերգեն հպարտությամբ և ճշմարտությամբ, քանի որ մեր երկիրը ոչ միայն թշնամուց է ոտնակոխ, այլ սեփական քաղաքացուց։

Ուզում եմ, որ հաջորդ սերունդը պատերազմներ չտեսնի, այդքան թմբերի վրա խունկ չլցնի, ընկեր կամ եղբայր հողը չդնի, Արարատը մի օր մերը դարձնելու հույսը սրտում չսպանի, Սևանա լիճը պարզապես ջուր չհամարի, իսկ ձկներին՝ սողուններ, որովհետև պարզապես ձգտում չունի լինել լավագույնը։

Mariam Yayloyan

Հայրենաբաղձություն

Արցախը իմ հայրենիքն էր, որտեղ ամենաապահովն էր, Արցախը իմ տունն էր: Խոսքը բնակարանների կամ շքեղ տների մասին չէ, այլ տան գաղափարի մասին է, որտեղ կարծես լինես քո տաքուկ սենյակում՝ թեյ խմելիս, որտեղ քեզ ամենալիարժեքն ես զգում, մնում ինքդ քեզ հետ, քո էմոցիաների հետ, վայելում հանգիստդ, մենակությունդ, նյարդայնանում ես անցանկալի հյուրերից ու կռվում բոլորի հետ, ուղղակի ապրում ես: Արցախը հենց դա էր ինձ համար, որտեղ ես ուղղակի զգում էի ինձ տանը՝ ապրում էի ու զգում: Թեպետ Արցախից եմ միայն արմատներով, այնտեղ երբեք չեմ ապրել, բայց կարծես հենց այդ տաքուկ անկյունը կորցրած լինեմ:

Հիշում եմ Շուշի այցելությունս: Ինձ համար Շուշի գնալը պարտադիր էր: Շուշին ինձ համար քաղաք չէր, այլ բառերով աննկարգրելի մի բան էր: Հիշում եմ, գնացել էի Ջդրդուզի ձոր՝  Զոնտիկներ: Տասը տարեկանում հասկանում էի, թե ինչ լավ է հայրենիք ունենալը և վայելել հայրենիքդ ամեն վայրկյան:

Ամեն տարի Արցախ էի գնում, վայելում Ստեփանակերտը՝ անսահման մաքուր իմ քաղաքը, իմ ամեն ինչը, իմ սրբավայրը ու Դեդո-բաբոյի արձանը: Գնում էի Քարվաճառ՝ Դադիվանքը տեսնելու և վերադառնում էի տուն՝ հպարտության, հաղթանակած հոգով: Մարտակերտ էի գնում տատիկիս արմատներին մոտ լինելու համար, բարեկամներիս հետ թեյ էինք խմում, հաց էինք ուտում բոլորս մի մեծ սեղանի շուրջը, ու անդադար հարցնում էի.

-Ո՞ր կողմն են թուրքերը:

Նայում էի անվախ ու հպարտ, զգում էի մեր հերոսները ինչ էին զգում 90-ականներին: Օրինակ՝ Մոնթեն, Վազգենը ու մեր բոլոր հերոսները: Հուզմունքը խեղդում էր կոկորդս: Հիմա էլ է խեղդում, երբ հիշում եմ` ինչ են զգում մեր հերոսները, բայց արդեն Մխիթարը, Հայկը, Գևը… Ու էլի հուզմունքից կոկորդս խեղդում է, բայց ոչ հպարտության զգացումով, այլ մեղքի, կորստի զգացումով ու հայրենիքի կորստով: Ես սիրում էի Արցախը, սիրում եմ Արցախը ու կսիրեմ Արցախը՝ իմ հայրենիքը, հողն ու ջուրը: Արցախը ես եմ, Արցախը բոլորս ենք, Արցախը մեր մեջ է ու մեր սրտի մի անկյունում:

Բարի գալուստ Հայաստան

Մի երկիր, որտեղ բոլորը ապրում են «խաղաղության» մեջ, բայց չգիտես ինչու, միշտ պատերազմում են…

Բարի գալուստ Հայաստան, որտեղ աշունը ոչ միայն տերևաթափ է բերում իր հետ, այլ նաև՝ կորուստներ, ցավ ու լաց…

Այս աշունը նույնպես բացառություն չէ… Ուղղակի իր մեջ կրկնություն է պարունակում…

Աշուն, ատում եմ քեզ ամբողջ սրտով ու հոգով, որովհետև կրկին ապրել չթողեցիր…

Կրկին…

Չեք պատկերացնի, թե ինչքան եմ ատում կրկին բառը, բայց ուրիշ համապատասխան բառ չկա ասելու…

Կրկին նույն փամփուշտը…

Կրկին նույն պայթյունը…

Կրկին նույն վախը…

1915-նորից կրկնվում է շուրջ 108 տարի անց…

Ցեղասպանություն ու պատերազմ…

Պատերազմ էր երկրումս, սիրելի ընթերցող…

Հա, հենց երկրումս. ես երբեք չեմ առանձնացրել հայաստանցի, արցախցի, քանի որ բոլորս էլ հայ ենք, բոլորս էլ նույն ազգն ենք, բոլորս էլ միշտ պատերազմի մեջ ենք, անկախ նրանից, որ այդ պատերազմը մեզանից մի քանի հարյուր կիլոմետր հեռու է:

Պայքարում ենք հավասար, ցավում ենք հավասար մեր հայրենակիցների համար:

Իսկ հիմա իմ ցավը կրկնապատիկ է, քանզի միայն Արցախը չեմ կորցրել, այլ նաև Արծվիս…

Այն Արծվին, ով հենց ինքն  է Արցախը, ավելի կոնկրետ, Օմարի լեռնանցքը 44 օր անսասան պահել:

Գիտե՞ք, նախանձում եմ այն մարդկանց, ովքեր ցավը կիսող ունեն, ոչ թե չգիտեն, թե իրենց ցավը ուր կորցնեն, քանզի բացի մեջդ խեղդելուց, ուրիշ տարբերակ չկա:

Արցախ ջան, կներես…

Կներես, որ չհասցրեցի այցելել քեզ:

Սիրտս հիմա կտոր-կտոր է լինում ամեն կորցրած հողի կտորի, ամեն մի կորսված մարդկային կյանքի համար, Տղերքի համար, բայց չէ, չեմ ասելու` կներեք մեզ, Տղերք, ես ասելու եմ` երբեք չներեք, Տղերք, երբեբ չենք ների, Տղերք, լսո՞ւմ եք…

Հիմա ես ձեզ շատ մոտ եմ, բոլորս միասին երկնքում ենք ու պատուհանից նայելով ամպերի փոխարեն ձեր դեմքերն եմ տեսնում, հիշում, թե ինչեր եք արել Հայրենիքի ու մեզ համար, և մենք պայքարում ենք, պայքարելու ենք միշտ,հիշելու ենք ձեզ միշտ…

Լսո՞ւմ եք…

Ես գիտեմ, ես հավատում եմ, ես ամեն ինչ կանեմ, որ հետ բերենք անգամ հողի այն փոքրիկ կտորը, որի համար պայքարել եք, կյանք եք տվել:

Ուղղակի հիմա համախմբված չենք, ուղղակի ամեն մեկը մի բան է ուզում, Տղերք:

Ոմանք աթոռ են ուզում, ոմանք հեղափոխություն են ուզում, իսկ որոշ ստվար հատված ուզում է մեր հայրենակիցներին օգնել, քանզի…

Քանզի ի՞նչ ասեմ, դուք երկնքից ամեն ինչ տեսնում եք:  Տեսնում եք, թե ինչ են անում մեր հայրենակիցներին:

Տնից են զրկում, կյանքից են զրկում, հողից են զրկում:

Տղերք, մի օր պարտադիր ամեն ինչ լավ է լինելու, մի օր մեր երկիրը ոտքի է կանգնելու:

Հավատում եք, չէ՞, ոնց մենք էինք ձեզ հավատում ու շարունակում ապրել Ձեզ համար ու Ձեր շնորհիվ:

Ուղղակի դժվար կլինի: Դավաճանները շատ են: Մեր ազգը դժվարության առաջ երբեք ծնկի չի իջել, դավաճանին թշնամուն հավասար պատժել է… Չնայած դավաճանը թշնամուց կրկնակի դաժան ճակատագրի է արժանի, բայց մենք հայ ենք, մենք բարի ենք, մենք միշտ օգնում ու ներում ենք…

Երևի մեր սխալը հենց դրանում է…

Meri Hakobyan Megri

Արցախյան հուշեր. պատին տակի մանկությունս

Շուշիից Ատեփանակերտ տանող, թվում է՝ անվերջանալի ոլորանները նորից ինձ կգլորեն իմ հարազատ Ստեփանակերտ։ Այս անվերջ ձգվող ոլորաններին ամեն ինչ այնքան ծանոթ ու հարազատ է։ Մուտքը դեպի մայրաքաղաք նման է հին սունդուկի բացվելուն, որի մասին հաճախ հեքիաթներում եմ կարդացել, ու որը բացվելուն պես ողջ գերդաստանին պարուրում էր հիշողություններով։ Ասես քաղաքից ինձ է նայում մանկությունս իր ողջ հմայքով…

Ահա Սուրիկ պապիկի խանութը, որտեղ ամեն առավոտ հացի էինք վազում՝ մի թաքուն ցանկությամբ, որ նա էլի իր ջահելությունից մի բան կպատմի ու վերջում անպայման կավելացնի.

-Է՜, մատաղ ինիմ ծըզ, խոխեք, մինակ թա տուք գիդաք վեչ` հինչ փիս պենա պատերազմը։

Իսկ մենք՝ հազիվ 7 – 8 տարեկան, Սուրիկ պապիկին արդեն բավականաչափ ծեր էինք համարում ու մտածում՝ «Ա՜, էս մարդը իսկականից շաշվալ ա… Պատերազմնեն մինակ հըռու տղերում ա ինում, հո՞ւնց կարե ստըղ պատերազմ ինի»։

Ուրախացած այն մտքից, որ պատերազմները միայն հեռու տեղերում են լինում, հացը ձեռքներիս վազում էինք տուն. Չնայած, եթե անկեղծ լինեմ, մինչ տուն հասնելը արդեն հացի կեսը կերած էինք լինում (ախր, էնքա՜ն անուշ էր բուրում էդ «մայակին հացը»):

Տուն մտնելուն պես բախվում եմ տատիս ջղային հայացքին.

-Ա՜ խոխա, շտե՞ղըս, հենգ ժամ ա զավտրիկը տիրալում, տո՞ւվս իլալ հացը թխելիս, անդար չայը պռավի կյուզա տեռալ։

Որին հետևում էր իմ պատասխանը.

-Ա, դե բաբո, մինչև քեցալում, Իլոնին եր կալալ, քեցալ մագազին, պատար էլ Սուրիկ ձեդոյին նըհըտ զրուցընք ըրալ, էկալ տոն։

Տատս ծիծաղում էր.

-Մեյմուն շոն, քինա, շուտ ըրա, էդ չայը խմե, մինչև տա հըվաքիմ, աբեդի ժամ ա, լոխ կյալուվըն։

Էդ «լոխ»-ը մորաքրոջս՝ տիպիկ արցախյան ընտանիքն է։ Աբրահամյանները հյուրընկալ ընտանիք են. Չեմ մտաբերում մի երեկո, որ «նավեսին տակը» դատարկ լիներ, «սմավարի» մեջ էլ թեյը չեռար։ Արցախյան քաղցրահնչուն բարբառով պատմվող պատերազմյան հիշողությունները ամբողջացնում էին այդ ջերմ երեկոները։ Վարդան ձյաձյայի (մորաքրոջս ամուսինը) եղբայրներից Վաղինակը զոհվել է Արցախյան ազատամարտում, որի անունով էլ անվանակոչել է ավագ որդուն։ «Շ՜շշշ, շ՜շշ»,- լսվում է «սամավարի» ձայնը, ապա տատիս. -Մերիի, էդ ստքնեն պեր ստըղ, մին-մին պեր, ա խոխա, լոխ կուտրտելուվըս։ Երջանկության վայրկյաններ էին. Չէ՞ որ քեզ մեծի տեղ էին դրել ու գործ հանձնարարել։

Այլևս երբեք նման համեղ թեյ ոչ մի տեղ չխմեցի. Շատ վայրերում եղա, տարբեր թեյեր փորձեցի, որոշ տեղերում անգամ բավականին թանկ վճարեցի, բայց ոչ մի թեյ այնպես չէր բուրում, ինչպես այն երեկոներին` «նավեստի տակի հյուրերին հետի իփած սմավարավ չայը»։ Միայն հետո պիտի հասկանայի, որ այդ թեյը մանկության հոտ ուներ, ու էլ երբեք և ոչ մի տեղ, անգամ շատ թանկ վճարելու դեպքում չէի գտնելու թեյ, որը մանկություն բուրեր։

Մանկությանս տարիներին ամառային արձակուրդները մշտապես Արցախում էի անցկացնում՝ մորաքրոջս տանը։ Հիմա կարոտով եմ հիշում այդ տարիները, երբ իմ միակ խնդիրը տանեցիներիս համոզելն էր.

-Լավվվ լի, հի՞նչ կինի, էնում պատին տակին, օրիշ տըղ քինամ չում, պատարել խաղում անում, կյամ։

Այդ օրերից ինձ է ժպտում ամբողջ Մարտունի թաղամասը՝ Լիդա ծյոծան ու Գարիկ ձյաձան՝ իրենց մեծ՝ արցախցուն վայել ընտանիքով՝ երեխաներով ու թոռներով շրջապատված, Լենա ծյոծան, Արմեն ձյաձան, երեխաներն ու Ռաիսա բաբոն, Վլաձիկ ձյաձան ու Կարինե ծյոծան, Միլա ծյոծան, Սլավիկ ձյաձան, Պետոն, Կիսան, Վիտոն, Իռաները, Մարիամը, Մավոն ու Էլինկան, Աիդա ծյոծան ու Վլադիմիր ձյաձան՝ իրենց երեք երեխաների հետ. Հենց նրանց դստեր հետ էլ անց եմ կացրել մանկությանս մեծ մասը…

-Իլո՜ն, հե՜, Իլո՜նա, կյա՞մս քինանք պատար պատին տակին խաղ անինք։

-Հա, էսա կյամում, Կարենին, Աննին, Վալոձիկին ու Միլենին էլ ծեն տո, միչև հվաքվիք` կկյամ։

Ու ամբողջ «պատին տակը» լցվում էր մեր՝ երեխաներիս վայել խինդ ու ծիծաղով։ «Կյողլկանի, լյագուշկա, 7 քար, մաֆիա, տնտնի»…Ինչեր ասես, որ չխաղացինք էդ «պատին տակին», վիճեցինք, նեղացանք, բայց 10 րոպե անց էլի իրար ձայն տվեցինք ու շարունակեցինք խաղը, ու հենց էդ «պատին տակին» էլ մեծացանք։ Երկու բան կար, որ կարող էր խանգարել մեր խաղին. Կամ երեխաներից մեկին տուն էին կանչում, կամ հայտնվում էր մեր մանկության օրերի ահ ու սարսափը՝ Էլզան։ Հիմա, երբ տարիների խորքից ետ եմ նայում ու փորձում հիշողության անիվը ետ պտտել հասկանալու՝ ինչից էինք այդքան վախեցած, չեմ կարողանում մտաբերել, միայն հիշում եմ, որ էրեխեքից մեկի` «Խոխե՜ք, փխճեցի՜ք, Էլզան ա» արտահայտությունը լսելուն պես «պատին տակը» դատարկվում էր։

Մեր թաղի էրեխեքի համար տոն էր այն օրերը, երբ թույլ էին տալիս «պլոշիձ» գնալ։ Աչքերիս առաջ մեր պայծառ դեմքերի արտահայտությունն է հայտնվում, երբ բոլորս հավաքվում էինք «պատին տակին» ու ասում՝ «թողալըն»։ Առանձնապես շատ բան պետք չէր մեզ «պլոշիձ» գնալիս՝ «մարդա 200 դրամը բոլա, խոխեք, էնքանա` մին ըծովի մառոժնի օտինք»։ Առանձնահատուկ տոն էր այն օրերը, երբ բացի նրանից, որ թույլ էին տալիս «պլոշիձ» գնալ, դեռ մի բան էլ բավականաչափ գումար էին դնում ձեռքներս ու ասում՝ «Կարիք սօր կաչելի քինաք»։

Արցախյան այցերս միայն մի խնդիր ունեին. Երբ ետ էի գալիս, շարունակում էի բարբառով խոսել, ու իմ Մեղրիի ընկերները հաճախ ինձ չէին հասկանում, ես էլ, ամեն անգամ այդ ամենից նեղսրտած, տուն էի վերադառնում մի հաստատ որոշմամբ՝ «էլ ղարաբաղերեն չեմ խոսալու»։

Հիմա անհուն թախիծով եմ նայում այդ օրերին։ Պատերազմ անունով չարագործը մանկությանս վառ Արցախի ներկապնակում միայն գորշ գույներ է թողել, ու կարծես ոչինչ էլ առաջվանը չէ։

Պատերազմից մեկ տարի անց կրկին Արցախում էի. Մորաքրոջս վերջին զավակի՝ կրտսեր որդու հարսանիքն էր։ Ոչինչ էլ առաջվանը չէր… Առաջին բանը, որ նկատեցի, Սուրիկ պապիկի բացակայությունն էր. Խանութն էլ փակել, փոխարենը մրգի խանութ էին բացել։ «Պատին տակն էլ» առաջվա պես լիքը չէր երեխաներով. երեխաներն արդեն մեծացել էին, հասուն մարդիկ էին։ Պատերազմը Ռաիսա բաբոյենց ընտանիքը չէր շրջանցել. Մի տղան զոհվել էր, մյուսի կյանքն էլ չարաբաստիկ քաղցկեղն էր խլել, որը պատերազմի օրերին ավելի արագ էր զարգացել։ Իլոնայենց տունն անգամ առաջվանը չէր. վերանորոգել էին, որի համար հա՛մ ուրախ էի, հա՛մ տխուր, տխուր, որովհետև մեկ քայլ էլ էի հեռացել մանկությունիցս, ու տան ոչ մի անկյունը էլ մանկություն չէր հիշեցնելու։ Աբրահամյանների տունն էլ առաջվանը չէր. երեխաները ամուսնացել էին, հյուրերը այլևս նույն եռուզեռով չէին գալիս-գնում: Բոլորի տանն էլ վիշտ կար, բոլորն էլ իրենցն էին…

Պատերազմ անունով չարագործը գորշացրել էր ողջ մանկությանս վառ պատկերները…