Մայոր Տիգրան Վարդանի Վարդանյանը ծնվել է 1991 թվականին Երևանում՝ զինվորականի ընտանիքում։ 2007-2011թթ․ սովորել է Վազգեն Սարգսյանի անվան ռազմական համալսարանում։ Ընդամենը 29 տարեկան հասակում հասցրել է մասնակցել երկու պատերազմի։

Նախքան պատերազմը պարգևատրվել է «Մարտական ծառայության» մեդալով, իսկ պատերազմից հետո նաև «Արիության» մեդալով։

Մայոր Վարդանյանի հետ զրուցել ենք զինվորականի մասնագիտության,  դրա դժվարությունների ու պատերազմի մասին։

- Այն, որ Դուք ծնվել եք զինվորականի ընտանիքում, արդեն իսկ շատ բան է ասում Ձեր մասնագիտության ընտրության մասին։ Գուցե եղե՞լ են այլ պատճառներ ևս։ 

- Ինձ համար գոյություն ունի մեկ առաքելություն և մեկ գաղափար՝ պաշտպանել հայրենիքը, և հենց սա է գլխավոր պատճառը։

- Երկար տարիներ աշխատում եք ռազմական ոլորտում։ Անկասկած եղել են խոչընըդոտներ և դժվարություններ։ Կարողացե՞լ եք հաղթահարել բոլոր խոչընդոտները։

- Կցանկանայի մի բան ուղղել, զինվորականը ոչ թե աշխատում է, այլ ծառայում է։

Բնականաբար զինվորականի կյանքում դժվարությունները շատ են, բայց պետք է հաղթահարել դրանք։ Ես վստահ կարող եմ ասել, որ հաղթահարել եմ ու շարունակում եմ հաղթահարել բոլոր դժվարությունները։

- Եղե՞լ է Ձեր կյանքում մի պահ, որ զղջաք մասնագիտության ընտրության համար, մտածեք, որ կարող էիք այլ մասնագիտություն ձեռք բերել։

- (Առանց հապաղելու պատասխանում է) Երբե՛ք, բացարձակապես երբեք։ Վաղ մանկությունից կրել եմ զինվորական համազգեստ, հայրիկիս ողջ ծառայության ընթացքում եղել եմ նրա կողքին և երբեք չեմ պատկերացրել ինձ այլ ոլորտում։ Ընտրել եմ հենց այս ուղին և երբեք չեմ զղջա։

- Ռազմական ոլորտը ամենապատասխանատու ոլորտներից մեկն է։ Ասում են՝ յուրաքանչյուր ոք, ով ընտրում է այդ ճանապարհը պետք է ունենա որոշ բնորոշ գծեր։ Ձեր կարծիքով որո՞նք են դրանք։

- Յուրաքանչյուրը, ով ընտրում է այդ ուղին, պետք է կարողանա լինել լավ հրամանատար, լավ ընկեր, լավ հոգեբան և մանկավարժ, որովհետև մենք՝ զինվորականներս, առնչվում ենք տարբեր ընտանիքներում ծնված ու դաստիարակված, տարբեր մտածելակերպ ու հոգեբանություն ունեցող մարդկանց հետ, և դա շատ դժվարին գործ է։ Պետք է յուրաքանչյուրի հետ լինել յուրովի։

- Պատմում են, որ պատերազմի ընթացքում ամենամարտունակը եղել են ժամկետային զինծառայողները։ Ի՞նչ կասեք, արդյո՞ք ճիշտ կարծիք է սա։

- Ժամկետային զինծառայողները շատ ավելի երիտասարդ են, տաքարյուն են, նրանք պատրաստ են ամեն ինչի։ Միգուցե ինձ հետ համաձայն չլինեն, բայց նրանք երբեք ետ չեն նայում, այլ միայն առաջ են նայում։

Իհարկե մարտունակություն ասվածը լայն հասկացողություն է։ Լավ չուսուցանվել, ճիշտ չկատարել տրված հանձնարարությունները և լինել մարտունակ, ուղղակի անհնար է։

Իսկ եթե նրանք ստանում են պատշաճ ուսուցում, ապա կարող են հասնել ամեն ինչի։

- Իսկ այժմ՝ պատերազմից հետո, ինչպիսի՞ հոգեվիճակում են ժամկետային զինծառայողները։

- Թե ինչ հոգեվիճակում է յուրաքանչյուր զինծառայող, կախված է նրանից, թե ինչի հետ է առնչվել նա պատերազմի ընթացքում։ Լինում են դեպքեր, երբ ընկերդ վիրավորվում կամ զոհվում է հենց քո կողքին, դրանք շատ ծանր ապրումներ են։ Հնարավոր է, որ մեկը նորմալ տանի այդ ամենը, սակայն մյուսի հոգեվիճակի վրա ունենա շատ ծանր ազդեցություն։ Մի փոքր բարդ է ասել, դա կախված է նաև զինվորի հոգեբանությունից։

- Ճակատում շարքային զինվորի համար անկասկած մեծ նշանակություն ունի իր հրամանատարը։ Ի՞նչ պետք է անի հրամանատարը, որպեսզի զինվորը չվախենա, չընկճվի և համարձակ շարունակի մարտը։

- Հրամանատարի դերն ու նշանակությունը չափազանց մեծ է։ Նա պետք է օրինակ ծառայի իր զինվորներին, ոգեշնչի նրանց։ Հրամանատարի  մեկ սխալը կարող է ճակատագրական լինել ողջ անձնակազմի համար, որովհետև զինվորը միշտ հետևում է իր հրամանատարին։

- Ո՞րն է ամենակարևոր խորհուրդը, որ տալիս եք ձեր զինվորներին ռազմի  դաշտում՝ մարտի մեկնելիս։

- Որպես այդպիսին չկա այնպիսի առանձնահատուկ խորհուրդ, որ հիմա կարող եմ նշել։ Դրանք ոչ թե խորհուրդներ են, այլ ոգեշնչող, դաստիարակչական, գաղափարական կոչեր, որոնց միջոցով բարձրացնում ենք անձնակազմի բարոյակամային հատկանիշները։ Իսկ ամենամեծ խորհուրդները մենք մինչև մարտը պետք է փոխանցենք զինվորին՝ մարտական պատրաստության դասընթացների ժամանակ։ Եթե զինվորը պատրաստ է մարտի, ուրեմն չկա այլևս ոչ մի խորհրդի կարիք։

- Յուրաքանչյուրս, թեկուզ ամենակարևոր իրավիճակում, սովորում ենք մի նոր բան։ Ի՞նչ սովորեցիք Դուք պատերազմի ընթացքում։ Ո՞րն էր պատերազմի տված ամենամեծ դասը։

- Պատերազմը մի մեծ դպրոց է, որը քեզ հնարավորություն է տալիս հասկանալ, թե ով է իսկական ընկերը, ինչքա՜ն թանկ է հայրենիքը։ Այն թույլ է տալիս ըմբռնել ծառայության ամենամեծ ձեռքբերումները, հրամանատարի նվիրվածությունը, քո սովորածի և սովորեցրածի կարևորությունը, արդյո՞ք այն հասել է իր նպատակին։ Կարճ ասած, պատերազմը շա՜տ բան է սովորեցնում և բառերով նկարագրել ուղղակի անհնար է։ Պետք է ինքդ տեսնես, ապրես, որպեսզի հասկանաս։

- Այդքան երիտասարդ հասակում արդեն մասնակցել եք երկու պատերազմի։ Ի՞նչ կարող եք ասել այդ մասին։

- Ներկա եմ եղել երկու պատերազմներին էլ։ Չնայած մեկը մյուսի հետ հնարավոր չէ համեմատել, բայց ամեն դեպքում պատերազմը մնում է պատերազմ։ Այդ ընթացքում դու կարող ես տեսնել, թե հայրենիքի և թե ընկերոջ կորուստը։ Այդ ցավն աննկարագրելի է։

- Կարո՞ղ եք հիշել որևէ հետաքրքիր դեպք, որ տեղի է ունեցել պատերազմի ընթացքում։

-Հակառակորդը ներթափանցել էր հարևան ստորաբաժանման դիրքեր, գրավել էր երկու կարևորագույն բարձունք։ Դա մեծ վտանգ էր ստեղծում մեզ համար։ Հակառակորդը հնարավորություն ուներ շրջափակման մեջ վերցնել մեր ստորաբաժանումները, և ես խնդիր ստացա իրականացնել դարանակալման աշխատանքներ։ Ես և իմ հետախուզական ստորաբաժանումը սկսեցինք իրականացնել խնդիրը։ Ընդամենը հանձնարարված էր պահել այդ հատվածը, որպեսզի հակառակորդը չշրջանցի։ Իմ զինվորներից մեկը՝ սերժանտ Հայկ Հակոբյանը, բարձացավ բարձունքը հետախուզման համար և այնտեղ հայտնաբերեց մի պայմանագրային զինծառայողի՝ մոտ 40 տարեկան, ծայրահեղ ծանր վիճակում։ Ոչ ոք չէր հավատում, որ նա կարող էր ապրել, սակայն եթե դիմացել էր մեկ օր, ապա հնարավոր էր փրկել։ Օգնություն կանչեցինք, շտապ օգնության մեքենան տեղափոխեց նրան։ Փառք Աստծո, հիմա ողջ է և առողջ։ Սա պատմության մի մասն է։

Շուտով Հայկը հայտնեց ինձ, որ շատ մոտ ենք հակառակորդին։ Անկեղծ ասած՝ սկզբում չհավատացի։ Մի պահ բոլորս լռեցինք, և լսվեց հակառակորդի խոսակցությունը։ Դիտարկման արդյունքում նկատեցինք թշնամու հետախուզական ստորաբաժանման զինվորներին։ Սկսեցինք փոխհրաձգություն վարել կարճ տարածության վրա։ Նույն պահին հրետանու կանչ տվեցի, և մեր հրետանին սկսեց կրակ վարել այդ երկու բարձունքների ուղղությամբ։ Այս ամենը ծրագրված չէր, բայց քանի որ իրավիճակը այդպիսի զարգացում ստացավ, որոշեցի առաջանալ և գրավել կորցրած բարձունքները։ Համոզվելով, որ տվյալ տարածքում այլևս հակառակորդ չկա, չորս զինծառայողների հետ շարժվեցինք առաջ՝ տեղում թողնելով գնդացրային խումբը։ Երբ հաղթահարեցինք բարձունքը, 10 մետր հեռավորության վրա նկատեցինք հակառակորդի ստորաբաժանման 10-15 զինծառայողի։ Բոլորս անակնկալի եկանք, բայց արագ կողմնորոշվեցինք, հատկապես, որ նրանք մեզ չէին նկատել։ Անմիջապես դիմահար կրակոցով խոցեցինք թշնամուն։ Հակառակորդի ստորաբաժանումը գլխովին ջախջախվեց։ Մենք ետ վերադարձրինք երկու կարևորագույն բարձունք։ Ցավոք այդ մարտական գործողությունների ընթացքում զոհվեց Հայկը՝ իմ լավագույն զինծառայողը։ Նա ընկավ քաջարի մահով և փառքով պսակեց իր անունը։ Որպես իսկական հերոս կուզեի առանձնացնել հենց նրան՝ սերժանտ Հայկ Արարատի Հակոբյան։ Նա դեռ մեծ բարձունքներ էր նվաճելու։ Ցավոք, զոհվեց և հերոսացավ։

Ամեն դեպքում սա ողջ պատերազմի ընթացքում ամենահիշարժան և ամենահերոսական դեպքն էր։ Փոքր ուժերով պայքարել այդքան մեծ ուժերի դեմ, այն էլ առանց նախօրոք ծրագրելու, կարելի է տեսնել միայն ֆիլմերում։ Ես այդ օրը դեռ շա՜տ երկար կհիշեմ։

- Դուք շարունակել եք ձեր հոր ուղին։ Ունեք որդի։ Կցանկանա՞ք, որ նա ևս շարունակի ձեր գործը։

- Յուրաքանչյուրը պետք է պաշտպանի իր հայրենիքը, սակայն դրա համար պարտադիր չէ լինել զինվորական։ Միգուցե իմ որդին այլ ոլորտում ավելի պիտանի լինի իր  հայրենիքին։ Բայց որպես հայր հոգու խորքում վստահ եմ, որ կշարունակի իմ ուղին։

Պատերազմի օրերն էին։ Երկինքը հարստացավ, մենք աղքատ մնացինք…

Նկարի սևաչյա, հպարտ կեցվածքով ինքնավստահ կանգնած տղան Վահե Խաչատրյանն է։ Ծնվել է 2000թ. սեպտեմբերի 25-ին, ՀՀ Վայոց ձոր մարզի Աղավնաձոր գյուղում։ 10 տարի սովորել է Աղավնաձորի Գրիգոր Գրիգորյանի անվան միջնակարգ դպրոցում, զուգահեռ հաճախել Մուրադ Սարգսյանի անվան արվեստի դպրոցի դհոլի բաժին։ Այնուհետև տեղափոխվել է Երևանի Օլիմպիական հերթափոխի պետական մարզական քոլեջ։ 2 տարի այնտեղ սովորելուց հետո ընդունվել է Ոստիկանական ակադեմիա, 4 ամիս սովորել այնտեղ և 2019 թվականի հունվարի 10-ին զորակոչվել բանակ՝ ծառայելու հայրենիքին։

Սկզբում ծառայել է Հոկտեմբերյանում։ 6 ամիս անց ծառայությունը շարունակել Կուբաթլուում՝ Որոտանում։

Վահեի ընկերներն ու բարեկամները նրան բնորոշում են որպես հումորով, չափազանց աշխույժ, նպատակասլաց և կյանքով լեցուն մարդու։

2020 թվականի սեպտեմբերի 25-ին՝ Վահեի ծննդյան օրը, նրան և զինակից ընկերներին տագնապի հրամանով բարձրացնում են Ջեբրայիլի դիրքեր։ Վահեն կոչումով սերժանտ էր, դասակի հրամանատարի տեղակալ, տանկի հրամանատար։ Միաժամանակ երեք տանկ էր կառավարում։

Սեպտեմբերի 27-ին համապատասխան դիրքերը զբաղեցնելուց հետո առաջ գնալու հրաման են ստացել։ Վահեն 6 օր անվերապահորեն կռվել ու ոչինչ չի խնայել հայրենիքի սահմանները պաշտպանելու համար։ Փրկել է 2 վիրավոր ընկերների կյանքը, ոչնչացրել թշնամու 5 տանկ ու մեծ թվով կենդանի ուժ։

Վահեի զինակից ընկերներն ու հրամանատարները պատմում են, որ հոկտեմբերի 2-ին, երբ Վահեն ընկերոջ հետ խրամատում տեղակայված իր տանկով առաջ է շարժվել, թշնամին խոցել է տանկը, և հայրենիքի սուրբ պաշտպանության համար զոհվել է 20-ամյա Վահե Հրանտի Խաչատրյանը։

Վահեն տան ավագ որդին էր։ Մայրը՝ Կարինեն, վերջին անգամ որդու հետ խոսել է սեպտեմբերի 30-ին:

- Վահեի մասին կարելի է անվերջ պատմել։ Նա իր 20 տարվա կյանքում ավելի շատ բան է արել, քան այն մարդիկ, ովքեր ապրում են ու չգիտեն, թե ինչի համար են ապրում։ Պարտադիր չէ ինքը զոհվեր, որ դառնար հերոս։ Նա ինձ համար հերոս եղել է, կա և կլինի։ Զգացողություն է, թե հիմա պիտի զանգի ու ինչ-որ բան ասի։ Երբ Վահեին ճանապարհում էինք բանակ, ստիպեց խոստանալ, որ երկու տարի չեմ լացելու…
Վահեն ամեն բան ծրագրում էր բոլորիս համար։ Չգիտեմ՝ սրանից հետո քանի տարի պիտի ապրեմ, որ իր պլանները կարողանամ կյանքի կոչել։ Վահեի բացը երբեք ոչ ոք չի կարող լրացնել։ Նրա զոհվելուց հետո ընկերոջ՝ Դավիթի հետ եմ շատ կապվել։ Մտածում եմ կզանգի ու կասի՝ Վահեն կա…
Ժամերով խոսում էր հետս, երբ հերթապահ էր լինում։ Անթիվ էին Վահեի երազանքները։
Ամսի 2-ին անտանելի զգացողություն ունեի: Ասացի՝ Վահեիս ինչ-որ բան եղավ։ Փաստորեն չսխալվեցի…

Իսկ Վահեի հայրը՝ Հրանտը, պայմանագրային զինծառայող է, դիրքերում է լսել որդու զոհվելու մասին.

- Վերջին անգամ որդուս անցած նոյեմբերին եմ գրկել, ափսոս, որ հիմա միայն հիշողություններն ու նկարներն են մնացել… Եթե միայն հնարավորություն ունենայի մոտենալ տանկին, մի բան գտնեի, թեկուզ Վահեի իրերից…

Ստյոպան՝ փոքր եղբայրը, Վահեի մասին թեպետ չի պատմում, բայց աչքերն ամեն ինչ ասում են անտակ կարոտի, ջերմագին հիշողությունների ու հպարտության մասին:

Վահեի ծառայակից ընկերը՝ Դավիթ Իկիլիկյանը, մեկ տարի է, ինչ ճանաչում էր Վահեին-.

- Շատերը կերազեին Վահեի նման լինել։ Չափազանց հոգատար և ընկերասեր էր։ Շատ շուտ ընկերներ դարձանք։ Հատկապես պատերազմի ժամանակ ընկերների կյանքը գերադասեց սեփական կյանքից։ Ճիշտ է, մենք էլ չէինք վախենում, բայց մեջներիցս ամենից շատը չէր վախենում Վահեն։ Ծնունդը ճանապարհին նշեցինք։ Մոմերը խորովածի վրա էինք շարել։
Վահեն փայլուն էր տիրապետում իր զինվորական մասնագիտությանը։ Երկուսս էլ տանկիստ էինք։ Միշտ վիճում էինք տեխնիկայի մասին խոսելիս։ Արդյունքում լավ մասնագետներ դարձանք։ Իմ ընկեր Վահեին հարգում էին բոլորը՝ զինվորից մինչև հրամանատար:
Սեպտեմբերի 30-ին ես ու մեր մյուս ընկերը՝ Հարութը, վիրավորվեցինք։ Վահեն մեզ երկուսիս ձեռքերի վրա՝ գրկած հասցրեց հոսպիտալ տեղափոխող մեքենային։ Վերջին անգամ այդ օրն եմ տեսել Վահեին։ Հոկտեմբերի 2-ն էր, հիվանդանոցից կապնվեցի տղաների հետ, ասացին՝ Վահեն չկա… Չէի կարողանում հավատալ։ Հոկտեմբերի 15-ին, երբ արդեն ապաքինվել էի, վերադարձա ծառայությունս շարունակելու։ Ոչ մեր դիրքերը կային, ոչ մեր Վահեն…

-Վահեն անթերի էր, իր նման անթերի էլ, առանց հետք թողնելու՝ գնաց…

Խոնարհում և հավե՛րժ փառք Վահեի հիշատակին…

…Եվ հայրս, ով իր կյանքի վաթսուն տարիների ընթացքում տեսավ երիտասարդ քրոջ ու եղբոր, նորածին որդու, ծնողների, ապա նաև հերոս եղբորս վիշտը, այսօր  շարունակում  է ժպտալ և շատերին ինքն է սիրտ տալիս, իսկ գիշերվա ժամերին, երբ մնում է բոլորովին մենակ, մտքերին տալիս է ազատություն, և նրա աչքերում կուտակված արցունքների մեջ կարող ես կարդալ ցավը… Մի՞թե հեշտ է գնալ դի ճանաչելու` վախենալով , որ կարող է` ճանաչես… Մի՞թե հեշտ է ինքդ քեզ համոզել, որ դա Նա չէ, քո որդին չէ, ում մեծացրել ես բավական մեծ տարիքում, ով քո հույսն էր ու հենարանը, ինչպես հույս ու հենարան էր իմ և մորս համար: Մայրս… Որդեկորույս մայրս, ով այսուհետ ամեն անգամ ինձ նայելիս գնալով  նմանեցնելու է ինձ ու եղբորս… Գուցե նա չասի այդ մասին, բայց նրա հայացքից դա էլ կարելի է կարդալ… Նա եղբորս ուրիշ ձև էր նայում, ինձ` ուրիշ, բայց` ինչպես հավասարը հավասարի… Նա այդ նույն հայացքով հիմա էլ է նայում եղբորս, ավելի ճիշտ` եղբորս ժպտացող նկարին, իսկ հետո` իր գործած հրեշտակի պատկերին, որին եղբայրս գնալով  նմանվել էր: Իմ հրեշտակը Արտակ անունը ունի, եկել է Սամվելին փոխարինելու: Գուցե սա կարդում եք առանց արցունքների, որովհետև ցավը սովորեցնում է քարանալ, ինչպես եղավ մեր դեպքում, բայց երբեմն մենք լացում ու գոռում ենք հոգեկանի պես, իսկ ուրիշների ներկայությամբ` հավաքվում… Պետք չէ, որ տեսնեն ու թուլանան, թող կարծեն, որ ուժեղ ենք: Իսկ ե՞ս: Ես հիմա մի ամբողջ  տիեզերք ցավ եմ ապրում, բայց չեմ համեմատվի ծնողներիս հետ: Ես էլի եղբայրներ ունեմ, ովքեր ամեն կերպ ուզում են լցնել դատարկությունս, իսկ ծնողներս ուրիշ որդի չունեն, թեպետ ինքս էլ փորձում  եմ մի քիչ Արտակ լինել նրանց  համար: Դատարկությունս երբեք չի լցվի, պարզապես ինձ ստիպում են մոռանալ դրա մասին: Մարդկանցով լիքը աշխարհում ես մնացի մենակ, որովհետև եղբայրս լավագույն եղբայրը լինելուց բացի ինձ համար նաև հայր էր, ընկեր ու առհասարակ լավագույն մարդն էր աշխարհում: Ես նրա մասին կգրեի երկար, բայց կշարունակեմ նրա նկարի մոտ կամ նրա հոգին գրկած, որը պտտվում է մեր տխուր տան սենյակներով: Կարոտս կուլ կտամ արցունքներիս պես` երբեք չազատվելով դրանից:

Արտակ Սերոբի Սարգսյանը 19 տարեկան էր, ծառայում էր Մարտակերտում մեկ տարի և 3 ամսից ավել։ Նա միայնակ կռվել է 12 հոգու դեմ և զոհվել Կարմիր շուկայում, հոկտեմբերի 28-ին։ Նա ընդունվել էր Ֆրանսիական համալսարանի իրավագիտության բաժինը, որպեսզի հետագայում աշխատեր Ինտերպոլում՝ աշխարհին արդարություն բերելու համար։

Սաք, լսու՞մ ես։

Ո՞նց ես էդտեղ։ Գիտե՞ս, էն օրը եկել էինք ձեր տուն։ Ես, Կարինեն, Անին, Վանը։ Մեզ մի տղա միացավ, անունը չեմ հիշում, ոնց որ վիրտուալ ընկերներ եք եղել սկզբում: Բարի տղա էր երևում, հարցնում էր` դեռ Սիթիզենո՞ւմ ենք աշխատում, թե՞ չէ։ էդ օրը Սիթիզեն պիտի գնայի` դիմում գրելու, «հավի փթիրներից» էլ ոչ մեկս էնտեղ չենք)։ Հիշո՞ւմ ես, մի աղջիկ երեխա եկել էր Սիթիզենի շինհրապարակ: Տեսավ` ես եմ, ոչ թե դու, էնպես էր նեղվել: Ասում էր` բայց ես էն տղու համար էի եկել։ Դե լավ, մեղքս ի՞նչ թաքցնեմ, ինձնից ու աղջիկների մեծ մասից սիրուն ես։ Մի ամաչի, դու էլ գիտես։ Հա, ի՞նչ էի պատմում, գալիս էինք ձեր տուն։ Ճանապարհին մտանք Գրանդ Քենդիից միկադո առանք։ Վանն ասաց, որ ձեր տան ճանապարհին մենակ էդ Քենդին ա ու գրիլանոց ա։ Վերջին անգամ ձեր տուն էինք եկել, երևի հիշում ես, Մերին ու Վանը հավի գրիլ առան: Էդ փողերը կիսատ-պռատ հավաքեցինք, կես փողը իրենց վրա մնաց։

Իրարից ու քեզնից խոսելով հասանք տան մոտ։ Ձերոնք չգիտեին, որ գալու ենք, բայց չզարմացան: Մամադ ասաց, որ մեզ հիշում է։ Բերաններս կծմծելով տուն մտանք։ Կջղայնանաս, բայց չէի կարողանում ինձ պահել։ Առաջինը թղթից սարքած էն մեծ սիրուն կենդանիները տեսա, որ դու էիր սարքել, լրիվ մոռացել էի` ինչ տաղանդավոր ես ո ւ ինչ լավ ձեռք ունես։ Բայց սենյակդ աչք չէի կարողանում գցել սկզբում: Գիտեի, որ նայեմ, արդեն կարող ա ձենով լացեմ, բայց մամայիդ մոտ ամաչում էի, ինքն էլ, տատիկդ էլ շատ ուժեղ ու ձիգ են։

Մամադ սեղան դրեց։ Սիրուն չրեր էր սարքել։ Երևի մամայիդ ես քաշել ձեռքի շնորհքով։ Այսինքն, երևի չէ՝ հաստատ։ Հիշեցինք, ոնց էիր Սիթիզենում դիմակահանդեսի համար մամայիդ ստիպել կախարդի թիկնոց կարել ու ինչ լավ գավազան էիր սարքել։

Հետո ամենահամով ու լավ հոտով թեյը խմեցինք։ Սեղանից նորմալ օգտվել ենք, որ իմանայիր բան չենք կերել, հաստատ կջղայնանայիր։ Հիշու՞մ ես, ասել էիր` ռուսերեն քեզ համար գիրք կարդամ, հենց վերադառնաս: Հետո էլ, թե բա` բայց հաց կուտեմ, նոր կկարդաս, որովհետև եթե տանջվել, ապա միայն կուշտ փորով։ Հետո Ճամբարակից վիդեոներ նայեցինք, մամադ փաստորեն չէր տեսել: Խոստացանք ուղարկել: Լավ հիշեցի, հեսա կուղարկեմ։

Ճամբարակը գեշ տեսար: Լուրջ, ինքը խոր ձմռանն ա սիրուն, էդտեղից երևո՞ւմ ա։

Քիչ-քիչ արդեն էդքան դժվար չէր սենյակդ նայելը։ Աթոռիդ զինվորական վերարկուդ էր: Մամադ պատմեց, որ լվացքի փոշի ես ուզել, որ շորերդ ու սպիտակեղենդ լվանաս դրանով, որ տան հոտ գա: Շատ Սաքոյական ա հնչում)։  Գրքերդ մահճակալի կողքին շարված էին: Սիրում էիր գրքեր առնել ու չկարդալ: Դեն Բրաուն էլ ունեիր, չէ՞: Մի օր վերցնելու եմ, խոստանում եմ, խնամքով կկարդամ ու կվերադարձնեմ:

Ընկերդ քո իրերը բանակից ուղարկելուց ճմրթված գիրք էլ էր ուղարկել: Անունը չհիշեցի, բայց իհարկե, ինչ որ սարսափ ժանրի բան էր: Ոնց էլ կարդում էիր, դեռ զարմանում եմ։

Մամադ ասաց էլի նստենք, բայց ուշ էր:  Որոշեցինք գալ էնտեղ, ուր մարմինդ է: Վանը պատմեց, որ ասել ես` ինձ գանձ մի ասա. գանձը թաղած ա լինում: Չգիտեմ` ինչու ենք սենց բաներ հիշում, դրամատիկ երանգ ա տալիս, դու կհավանեիր։

Վանը մեծավարի մեզ բերեց մարմնիդ մոտ: Ծաղիկները մոտս էին: Սիրուն բացել, համաչափ շարել եմ, չբողոքես: Հետո Վանը ասաց խունկ ծխենք, բայց ոչ մեկս չպատասխանեցինք: Բոլորս էլ մտածում էինք, որն ա դրա իմաստը: Բարձր քննարկեցինք, շրջանառվեց մանրէներ սպանելու վարկածը, բայց ամեն դեպքում հասկացանք, որ ձևական բաներ ոչ դու ես սիրում, ոչ մենք, ու չծխեցինք։

Ինչ ընկեր ունես, չէ՞: Բոլորիս կյանքում մի Վան պետք ա։ Վանն էլ ա շատ կարոտում, գիտե՞ս: Ամեն ինչով ու ամեն հարցով ձերոնց կողքին ա: Լավ ես ընկերներ ընտրում։

Լսիր, տարօրինակ հարևաններ ունես: Հենց դիմացիդ հարևանի մոտ ճոճանակ նստարան կար, գերեզմաններ կային, որ նույնիսկ արձանը կար էդ մարդու։

Մի քիչ խոսեցինք, քննարկեցինք, թե մահվանից հետո ինչ ա լինում: Գրքի վերջին էջին մենակ դու ես հասել: Էս դեպքում բոլոր պատասխաններն ունես, բայց չես ասում, բայց ոչինչ, չենք նեղանում։

Չգիտեմ` էլ ինչ պատմեմ: Շատ ենք կարոտում, քեզնից «Պուխ» ածականը միշտ հետս ա: Ու քանի որ ամենալավ տարբերակը հաջորդ կյանքի գոյությանը հավատալն ա, կհանդիպենք հաջորդ կյանքում, փղիկ։

Շատ դժվարությամբ եմ կարողացել գրիչը ձեռքս առնել, որ գրեմ թե ինչ էինք զգում, ոնց էինք սրտի արագ թփթփոցով ապրում ու ոնց էինք կամաց շնչում, որ հանկարծ  լուրերից ոչ մի բառ կիսատ չլսենք։ Գիտեմ, որ մեր զգացածը ոչ մի բան էր սահմանում կանգնած զինվորի  զգացածի համեմատ։ Գիտեմ, որ սահմանին կանգնածները  ուրախանում էին, որ այս անգամ էլ զգացին խրամատի խոնավ հողի բույրը, ուրախանում էին, որ էս անգամ էլ պայթող արկերի բաժինը չեն դարձել ու մեկ անգամ  ևս հնարավորություն է ընձեռնվել տեսնելու իրենց ընկերներին, նրանց անքուն աչքերը, ծխից ու մրից սևացած երեսները։ Ու յուրաքանչյուրը մի պահ կտրվում է պայթող արկերից, մրոտ երեսներից,  անքուն աչքերից  ու մտովի տեղափոխվում է տուն, ուր բոլորը սպասում են իրեն։

Պատերազմը ավարտվեց մեծաթիվ զոհերով ու բոլորիս հոգիներում թողեց խորը ու անբուժելի վերք։ Պատանիներ, ովքեր  հանուն հայրենիքի չխնայեցին իրենց կյանքը ու գիտակցաբար նետվեցին մահվան գիրկը։ Այդ խիզախներից էր նաև մանկությանս ընկեր Սոսը, ում հետ մինչև ուշ գիշեր պահմտոցի էինք խաղում։ Մոտ տասը տարի կլիներ, որ չէի տեսել նրան,  բայց տարիները չէին փոխել այն  գեղեցիկ, հմայիչ ու ընկերասեր երիտասարդին։  Դեռ պատերազմի օրերին տեսնում էի Սոսի մայրիկին լացակումած ու թախծոտ աչքերով, միշտ ուզում էի մոտենալ ու հարցնել, թե ինչ նորություն կա տղայից, բայց ոչ մի անգամ համարձակությունս չէր հերիքում։  Մի օր ուժ գտա իմ մեջ ու գրեցի Սոսի քրոջը՝ Արաքսին ու խնդրեցի, որ ինձ պատմի եղբորից։

Պատմում է Արաքս Փորքաշյանը.

-Սոսն  իմ հերոսն է, իմ հպարտությունը: շատ ուշադիր, հոգատար ու բարի տղա էր։ Օգնում էր բոլորին իր ուժի չափով, ուներ ընկերական մեծ շրջապատ, որտեղ իրեն սիրում ու հարգում էին բոլորը։  Տանը չորս երեխա էինք, բայց նա էր մեր միջի յուրահատուկը, բոլորը նրան սիրում էին, բայց երբեք երես չի առել այդ սիրուց: Միշտ հավասարակշված էր ու լուրջ։ Հորս օգնականն էր, որտեղ հայրս էր` այնտեղ ինքն էր, մորս  պարծանքն էր, ու հետը շատ էր կապված: Այնպիսի մի տոն չի եղել, որ ծաղիկը ձեռքին տուն չմտնի ու չշնորհավորի։ Երբ լրացավ Սոսի տասնութ տարեկանը, ծանուցում ուղարկեցին, որ ծառայի Հայոց բանակում:

Տասն օրով  զինվորական արձակուրդ էին տվել, պետք է գար տուն, բայց․․․

Բայց չեկավ, ասել էր, որ չի պատրաստվում դիրքում կանգնած ընկերներին մենակ թողնել ու գալ տուն։

Ամեն անգամ  խոսելիս  ասում էր. «Քուրս, հանկարծ չնեղվեք, լուրեր մի նայեք, ինչ ասում են` սուտ ա, ոչ մեկին մի հավատացեք, ամեն ինչ լավ ա լինելու»:

Շատ դժվար եմ կարողանալու համակերպվել այն մտքի հետ, որ էլ չի գալու, չի զանգելու ու ասի, որ լուրեր չնայեմ, որովհետև բոլորը խաբում են։ Դժվար եմ կարողանալու համակերպվել, որ տանը սեղան նստելիս չի զբաղեցնելու իր պատվավոր տեղը ու լուրջ դեմքով կատակներ անելու  ու սեղանի մոտ այդ պատվավոր տեղը միշտ բաց է մնալու, ականջներս էլ կարոտ այդ կատակներին։

Ափսոսում  եմ, որ մեր վերջին խոսակցության ժամնակ  չեմ ձայնագրել ոգևորող խոսքերը, որ ամբողջ կյանքում  գոնե ձայնից կարոտս առնեմ։ Շատ եմ կարոտում, կարոտիս չափ ու սահման չկա։

Սոսի ընկերներից մեկն էլ ինձ պատմեց, որ չի ուզում անցյալով խոսել նրա մասին:  Ուղղակի չի ստացվի, միայն կասեմ`  լավ եղբայր է իր քույրերի համար, հիանալի  տղա,  ով գիտի` իրեն ինչպես պահի շրջապատում:  Սոսը շատ կատակասեր է, բայց դրա հետ մեկտեղ` լուռջ։

Սոս Արարատի Փորքաշյանն  ապրել է Աբովյան քաղաքում, ծառայել  Մադաղիսում:  Հոկտեմբերի 9-ին պատերազմի թեժ մարտերի ժամանակ ստացել է բեկորային վնասվածք, հիվանդանոց տեղափոխելու ճանապարհին մահացել։ Տանեցիներին ասել են, որ մահացել է։ Մի քանի օր անց ասել են, որ վիրավոր է ու գտնվում է հոսպիտալում, ծնողներն ու հարազատները ուրախացել են ու մտածել, որ աշխարհում հրաշքներ լինում են։ 57 օր փնտրելուց հետո իմացել են, որ մահացել է հոկտեմբերի 9-ին։  Ամբողջ Աբովյան քաղաքը հավատում էր հրաշքին ու  մինչև օրս էլ սպասում Սոսին։

…Պատերազմից առաջ ինձ թվում էր, թե հստակ գիտեմ այս հարցի պատասխանը, մինչդեռ հիմա նայում եմ այդքան հարազատ դարձած հողին ու զգում եմ տաք կարմիրը… Այո՛, հիմա ամեն ինչ զգում ու ապրում եմ այլ կերպ: Բոլոր հայերի կյանքը տակնուվրա արեց այս պատերազմը: Քանի՜ ճակատագիր փոխեց, քանի՜ երազանք կործանեց, հոգի ու մարմին հաշմեց, ծիծաղներ մարեց ընդմիշտ… Այս որքան փորձություններ վիճակվեցին իմ ազգին… Սակայն ես հավատում եմ, որ ի վերջո ոտքի ենք կանգնելու, մեր հաղթ գլուխը հպարտորեն է նայելու աշխարհին: Իմ ազգը միշտ պայքարել է կրոնի ու լեզվի համար, միշտ գոյատևել է ի հեճու՛կս… Երևի հայի մարմնում հատուկ գեն կա, որը միշտ առաջ է մղում ու զորացնում է…

Անհնար է երևակայել, թե ինչ էր կատարվում մեր ընտանիքներում այս պատերազմի ընթացքում: Հորեղբայրս պահեստազորային զինծառայող է, սեպտեմբերի քսանյոթի առավոտյան զանգեց հայրիկիս ու ասաց, որ իր ընտանիքը պետք է տեղահանվի, սակայն տատիկս ու պապիկս ոչ մի կերպ չէին համաձայնում հեռանալ… Ասես արմատապիրկ ծառեր՝ նրանք չէին կարողանում կտրվել իրենց հողից: Հորեղբորս որդին ծնվեց, հորեղբայրս մեն մի օրով կարողացավ իջնել դիրքերից… Պատերազմի վերջին օրերին ահազանգ ստացանք: Զանգողը հայրս էր: Մայրս միանգամից սկսեց լաց լինել… Իմացանք եղելությունը. եղբայրս ծանր վիրավորվել էր: Կյանքը կարծես կանգ առավ… Ուշքի գալուն պես հասկացա, որ արցունքներս կաթում են գետնին… Քեռիս նույնպես պահեստազորային զինծառայող էր: Այս ողջ ընթացքում մեկ րոպե անգամ հանգիստ լինելն անհնար էր… Քանի՜-քանի՜ ջահել զինվորներ այլևս երբեք կարոտով չեն փարվի իրենց մայրերին, շատերի կյանքի անբաժան ընկերը դարձավ հաշմանդամության սայլակը… Զինվորները պատմում են, որ ամենուր թշնամու դիերն էին՝ հենց ոտքի տակ: Չեմ կարողանում հասկանալ, թե ինչ հոգևոր ուժ էր պետք այս ամենի միջով անցնելու համար: Երանի աշխարհում չլինեն պատերազմներ:

Հեռացած տղերքը մեզ հետ են: Առյուծասիրտ Մոնթեն ու նրանցից ամեն ոք շարունակելու է ապրել, քանի կանք մենք…

… Հողը ինձ համար հիմա ավելի հարազատ ու նվիրական է, քանի որ այնտեղ է մեր հերոսների արյունը: Հողը այսուհետ միայն հող չէ՝ ապրեցնող ուժ է ու պատասխանատվություն…

Գագարինի «Կանթեղ» գրական ակումբ

Հայրենիքի պաշտպաններից ու անմահ հերոսներից է Աշոտ Կոստիայի Մաթևոսյանը, ծնված 1978 թվականին, արմատներով Բերդից էր, բայց ապրել և մեծացել էր Երևանում, սովորել էր Տնտեսագիտական համալսարանում, ամուսնացած էր, ունի երեք հրաշք բալիկներ, այժմ ընտանիքն ապրում է Զովունիում:

Հարազատները մեծ հիացմունքով են խոսում հերոսի մասին, ցավը շատ մեծ է, բայց նրանք ապրում և մխիթարվում են նրա մասին վառ հիշողություններով: Հարազատները պատմում են.

-Նրան սեպտեմբերի 29-ին զորակոչել են, որպես բանակում լավ ավագ լեյտենանտ, նա հպարտ ու հաղթական մեկնեց ռազմաճակատ: Անչափ սիրում էր Հայաստանը, միշտ բարձր էր պահում հայրենիքի անունն ու պատիվը, հայրենիքի հպարտ զինվորն էր, ով մեկ վայրկյան անգամ չերկմտեց, կյանքը զոհեց հանուն հայրենիքի, ձուլվեց իր հայրենիքին,- հուզմունքը կոկորդում խեղդելով շարունակում են հարազատները պատմել,-Նրան տարել են Ջաբրայիլի (Ջրական) տարածք, հպարտ ու անվախ մասնակցել է կռիվներին, ու մի օր էլ կռվի ժամանակ զինամթերքը վերջացել է: Երբ որոշել են, թե ով կարող է գնալ զինամթերք բերելու, նա առանց երկմտելու, նստել է շտապ օգնության մեքենան ու որոշ ժամանակ անց վերադարձել է` բերելով անհրաժեշտ զինամթերքը: Եվ այդ օրը ճակատագրական դարձավ հերոսի կյանքում, նրան վստահեցին շտապ օգնության մեքենան, ու մեր վիրավոր զինվորներին: Հարյուրավոր կյանքեր է փրկել, անգամ առաջին բուժօգնություն է ցույց տվել վիրավորներին, օգնել է բժիշկներին: Պատերազմի ընթացքում վիրավորվել է, բայց ոչ մեկին չի ասել, երբ հարցրել են ինչու՞, պատասխանել է.‹‹Այստեղի երեխաներին ինչպե՞ս թողնեմ գամ››:

42-ամյա  հերոսը անմահացավ  հոկտեմբերի 28-ին Կարմիր Շուկայում, հերթական անգամ վիրավոր զինվորներին տեղափոխելու ժամանակ, իր ծառայակից բժշկի հետ,- երբ հարազատները շարունակում են պատմել հերոսի մասին, ասում են.

-Աշոտը շատ լավ գիտեր Հայոց պատմությունը, Հայաստանի ամեն անկյունին ծանոթ էր, ուր գնում էինք` փաստերով էր խոսում: Շատ էր սիրում բնություն, եկեղեցի, շրջագայություն: Ուներ գեղեցիկ, հայեցի ընտանիք: Շատ էր սիրում կնոջը և  երեխաներին: Տղաներին տանում էր որսորդության, ձկնորսության, պատմում էր հայրենիքի մասին, որ երեխաները շատ լավ իմանան իրենց հայրենիքի պատմությունը: Աղջկա հետ նույնպես շատ կապված էր, հաճախ ինքն էր քնեցնում աղջկան:

Շրջապատում միշտ նրա մասին հարգանքով են խոսում, հարգում ու սիրում էին հերոսին և բնութագրում էին այսպես. ‹‹Աշոտը իդեալական մարդ էր, մեծատառով անձնավորություն, բարի, կամեցող, մեծին ու փոքրին հարգող,  անչափ հայրենասեր, ով կյանքը չխնայեց հանուն հայրենիքի››:

Պատմում են նաև, որ վերջին շրջանում շատ տխուր էր, ու մի անգամ, երբ այգում էր եղել, տեսել էր, թե ինչպես է սալորենին սեպտեմբեր ամսին ծաղկել, տխրել էր ու ասել. ‹‹Պատերազմ է լինելու››: Երևի թե հերոսը զգացել էր…

Հայրենիքի զինվորը հաղթեց պատերազմում, որովհետև հաղթեց վախին, հաղթեց թշնամուն և անմահացավ:

Հավերժ Փառք քեզ, անմահ հերոս, հայրենիքի նվիրյալ զավակ:

Ադրբեջանական ագրեսիան հետ մղելու ընթացքում իր կյանքը զոհեց ու Վարդենիկ գյուղի հերոսների շարքին դասվեց նաև ժամկետային զինծառայող Արտաշ Այվազյանը։ Արտաշը ծնվել է Գեղարքունիքի մարզի Վարդենիկ գյուղում 2001 թվականի օգոստոսի 13-ին։ Ընտանիքի առաջնեկն էր, ժպտադեմ ու աշխույժ երեխա։ Սովորել է Վարդենիկի Ռ․ Հովհաննիսյանի անվան թիվ 1 դպրոցում, ապա՝ ինչպես տարեկիցները, Վարդենիկի կրթահամալիրում։ Բանակ է զորակոչվել 2020 թվականի հուլիսի 20-ին։

«Եղբայրս բանակ է զորակոչվել ան ժամանակահատվածում, երբ կորոնավիրուսը մեծ թափ էր առել։ Խնջույք չենք արել՝ չէր թույլատրվում, բայց բավականին ուրախ ենք ճանապարհել: Ինքը  շատ ուրախ ու ոգևորված էր բանակ գնալու փաստից, նույնիսկ մեզ էր ուժ ու թև տալիս։ Ասում էր՝ կծառայի, անփորձանք հետ կգա, կաշխատի, կամուսնանա, ինչպես բոլորը»,-պատմում է Արտաշի կրտսեր եղբայրը՝ Արեգ Այվազյանը։

«Ջաբրաիլում (Մեխակավան) էր ծառայում, ամեն օր զանգում էր, միշտ էլ կապի մեջ էր բոլորիս հետ, օր կար` մի քանի անգամ էր զանգում։ Ծառայությունից գոհ ու ոգևորված էր, պատմում էր՝ ինչքան հետաքրքիր է անցնում կյանքը բանակում ու ինչքան է ամեն ինչ տարբերվում քաղաքացիական կյանքից։

Վերջին անգամ հոկտեմբերի 14-ին ենք խոսել, ասում էր որ ամեն ինչ լավ է, բայց թե որտեղ էր՝ չասաց, մինչև այսօր էլ չգիտենք՝ որտեղ է եղել»,- նշեց Արեգը։

«Արտաշի եղբայր լինելը հիմա կրկնակի հպարտություն ու կոչում է ինձ համար։ Եղբայրս չի վախեցել, չի փախել, իր մարտական ընկերների կողքին է եղել մինչև վերջին շունչը։ Եղբայրս զոհվել է վիրավոր ընկերների կողքին մնալու արդյունքում։ Նույնիսկ որոշները եղբորս հետ վեճի են բռնվել, որ թողնի ընկերներին, որ գոնե իր կյանքը փրկի․ չի համաձայնել, հենց այդ ժամանակ էլ տեղի է ունեցել դեպքը․ կրծքավանդակի՝ աջ հատվածին են կրակել, փամփուշտը թիկունքի՝ ձախ կողմից դուրս է եկել,- ասաց Արեգը շարունակելով,- մեր բոլորի մխիթարությունը թերևս այն է, որ եղբայրս թշնամու ձեռքում չի հայտնվել, չեն ստորացրել, չեն նվաստացրել, եղբայրս հպարտությունը սրտում ու իսկական հերոսի պես է ընկել»։

Խոսելով եղբոր բնավորության մասին Արեգը ընդգծեց եղբոր անսահման բարությունն ու ընկերասիրությունը․ «Արտաշն ուրիշ էր՝ լուրջ, նստած, տեղը եկած պահին բոլորից անլուրջն ու հումորովը։ Մեծի հետ մեծ էր, երեխայի հետ՝ երեխա։ Ամենակարևորը՝ անսահման բարի, համբերատար, հարգալից ու ընկերասեր էր։ Աշխատում էր ոչ ոքի չնեղացնել ոչ մի հարցում։ Արտաշին մի-երկու տողով նկարագրելն այդքան էլ հեշտ բան չէ, իր մասին ժամերով կարելի է խոսել»,-եզրափակեց Արեգը։

Արտաշի մասին հիշողությունները այժմ ավելի են ջերմացնում դասընկերների սրտերը․«Արտաշը խաղաղ մարդ էր, ոչ ոքի հետ խնդիրներ չուներ, բոլորի հետ համերաշխ էր, հարմարվող,- փաստում է Արտաշի դասընկերուհին, շարունակելով,-կազմակերպված էր, ամեն ինչի մեջ շնորհքով ու հարգանքով։ Մեծահասակների հանդեպ աննկարագրելի լավ վերաբերմունք էր ցույց տալիս, անկախ նրանից, թե ով է։ Ուսուցիչները անասելի շատ էին սիրում Արտաշին։ Անընդհատ շեշտում էին նրա ու իր եղբոր՝  Արեգի բնավորությունների չափազանց տարբեր լինելը։ Արտաշն էլ իր հերթին բոլորից շատ եղբորն էր սիրում, Արեգին մի բան պատահեր՝ բոլորին խառնում էր իրար։

Դասընկերուհիներով իրեն շատ էինք հարգում ու վստահում, չկար մեկը, ում խնդրանքը Արտաշը չփորձեր կատարել»։

Խոսելով Արտաշի նպատակների ու յուրահատկությունների մասին, դասընկերուհին ավելացրեց․

«Որորշել էր՝ բանակից վերադառնար՝ օպերատոր էր դառնալու։ Շատ էր սիրում ավտոմեքենա վարել։ Հիշում եմ, թե ինչքան շատ էր ուրախացել վարորդական իրավունք ստանալիս։ Արտաշը մեծ ապագա պետք է ունենար, պատերազմը խլեց նրա ու շատ տղաների անկատար նպատակները․․․»

«Իմ Արտաշեսը շատ խելացի, հավասարակշռված, հասկացող, ընկերասեր ու բարի աշակերտ էր (ցավ եմ ապրում անցյալով բնութագրելուս համար։

Շատ պարտաճանաչ ու պատասխանատու անձնավորություն էր։ Երբեք չէր անում այնպիսի մի բան, որի համար նկատողություն պետք է արվեր։ Միշտ ժպտերես, կենսուրախ ու շատ հարգալից բոլորի նկատմամբ։

Կարծում եմ Արտաշեսն առհասարակ ոչ մեկի հետ չէր կարող խնդիր ունենալ։ Նա ավելի շուտ խնդիրների լուծում էր, քան  խնդիր առաջացնող։ Իր հասակակիցների համեմատ շատ գիտակից էր, համբերատար ու բարի թե՜ ուսուցիչների, թե՜ իր ընկերների, և թե՜ իրեն շրջապատողների հանդեպ․․»,-եզրափակեց Արտաշի ուսուցչուհին՝ Ռուզաննա Պողոսյանը։

Արտաշ ջան, քեզ երբեք չենք մոռանա: Հավերժ փառք քեզ, հերոս…

Տասներկու տարվա ընթացքում մեզ սովորեցրել են, մենք սովորել ենք: Մենք սովորել ենք պատմություն, մենք սովորել ենք տարիներով տևած պատերազմների մասին կարդալ ընդամենը մի քանի էջ ու վերջ, սովորել ենք հայ դավաճանների, նրանց դավաճանությունների մասին:  Իսկ ինչո՞ւ մեզ չեն սովորեցրել դիմադրել ցավին, դիմանալ ընկերոջ կորստին, ինչո՞ւ  մեզ այդպես էլ չսովորեցրին մինչև վերջ սպասել ու սիրել, գնահատել ամեն պահն ու ակնթարթը:  Թե՞ մենք չսովորեցինք: Չսովորեցինք, քանի որ չմտածեցինք, որ ամիսներ առաջ մեզ հետ քննությունների պատրաստվող ընկերը ամիսներ անց՝ այսօր, կարող է ֆիզիկապես էլ չլինել: Չսովորեցինք, քանի որ մտքներովս անգամ չանցկացրինք, որ մանկության ընկերներին բակում իրենց նստարաններին նստած էլ չենք տեսնի:

Պատմությունը միշտ էլ դաժան է եղել: Ու ամեն անգամ դաժան էջերի դասերը սովորելու փոխարեն զբաղվել ենք ուրիշ բաներով, իսկ դրանք պատասխանելու փոխարեն ուղղակի ասել ենք. «Էսօր չէ, էլի: Մնա` հաջորդին կպատասխանեմ»: Պատմությունը միշտ էլ դաժան է եղել, բայց դրա դաժանությունը զգում ենք այն դեպքում, երբ ապրում ենք այդ պատմության մեջ ու այդ պատմությունով: Դաժանությունը կզգանք, երբ մի քանի տարի անց պատմության նոր գրքերում կտեսնենք այն երկուէջանոց պատմությունը, որի միջով անցանք մենք: Այն պատմությունը, որը տարավ շատերից ամենաթանկը: Այն պատմությունը, որը ստիպեց մեծանալ վերջնականապես: Այն պատմությունը, որ ստիպեց համակերպվել ցավին:  Այն պատմությունը…

Մենք երեխաներ էինք, ովքեր նոր էին կյանք մտել, սակայն նայեցին ուղիղ ցավի, տառապանքի, մահվան աչքերի մեջ: Նայե՛ք մեր աչքերի մեջ ու հասկացե՛ք, թե աշխարհում, ուր մենք ծնվել ենք ու  ապրում ենք, որտեղից այդքան նենգություն, ցասում ու նախանձ: Նայե՛ք ու փնտրե՛ք բարության նշույլներ մեր աչքերում:

Մենք սերունդ ենք՝ չկոտրվող սրտերով: Մենք շարունակում ենք ապրել մեր ընկերների կիսատ մնացած երազանքներով: Մենք շարունակում ենք ցավով լցված սրտերով առաջ շարժվել: Շարժվել առաջ՝ բոլորին ապացուցելով, որ մենք կարող ենք անգամ անհնարինը:

Պատճառներն ու լուծումները փնտրենք մեր մեջ, անենք հետևություններ: Իսկ  հոդվածն էլ ավարտեմ ավստրիացրի գրող Կառլ Կրաուսի հանճարեղ խոսքերով. «Ինչպե՞ս է կառավարվում աշխարհը, և ինչպե՞ս են բռնկվում պատերազմները: Դիվանագետները ստում են լրագրողներին և հավատում են իրենց իսկ ստերին՝ կարդալով դրանք թերթերում»:

Լուսանկարները` Սերյոժա Առաքելյանի

Հայ զինվորը խիզախության, հերոսության և նվիրումի մարմնացում է: Իր արյունով հայրենիքը պահած զինվորներից մեկն էլ Նոյ Թևոնյանն է: Հերթական առաջադրանքը կատարելիս, Նոյը դրսևորելով ճիշտ մարտավարություն՝ տասը զինվորի դուրս է հանել թշնամու շրջափակումից: Պատերազմի ամենաթեժ պահին նետվելով այրվող մեքենան՝ դուրս է հանել զինակից ընկերոջ մարմինը: Ի պատասխան բոլոր գովասանքի խոսքերին, թե իր արածը հերոսություն է, Նոյը պատասխանել է. «Ինձնից ի՞նչ հերոս, տասնութ տարեկան երեխան ձեռքերիս մեջ մահացավ», մինչդեռ Նոյն ընդամենը տասնինը տարեկան էր:

Հոկտեմբերի 9-ին Նոյն ընկավ հերոսի մահով՝ միանալով իր անմահացած զինակից ընկերներին: Նոյ Թևոնյանի մայրը՝ տիկին Գայանեն, հերոսի մորը բնորոշ  հպարտությամբ է խոսում որդու մասին: Ասում է, որ Նոյի ծնվելուց առաջ երազ են տեսել:

-Մենք ընտանիքում ունեինք երեք աղջիկ, և ես շատ էի ցանկանում տղա երեխա ունենալ: Մի օր ամուսինս երազ է տեսնում: Նրան ասում են, որ պետք է որդի ունենա և անունը դնի Նոյ: Այդպես էլ եղավ: Երկու ամիս հետո պարզվեց, որ երեխայի եմ սպասում: Երեխաս ծնվեց, անունը դրեցինք Նոյ: Նոյս շատ յուրահատուկ էր, հենց փոքր տարիքից էլ տարբերվում էր: Անտեղի ոչինչ չէր անում: Շատ աշխույժ էր: Ասում էի՝ Նոյ, բարձր քարերի վրա մի բարձրացի, ասում էր՝ մամ, էնքան էներգիա կա մեջս, պիտի սպառեմ:

Նոյի հայրը Արցախյան պատերազմի մասնակից է: Որդին իր հայրենասիրությունը հորից էր ժառանգել:

-Մեր տան մեջ հայրենասիրության մթնոլորտը միշտ էլ եղել է: Հայրենիքը նրա համար շատ քաղցր էր, այդ պատճառով էլ իր ամենաթանկը՝ կյանքը, նվիրեց հայրենիքին: Նշեմ, որ Նոյս ծառայում էր Մատաղիսում, նրան ասում էին «Ռազվեդկի պոնչ», այդպես էր մականունը:

-Նոյը կռվարար չէր, ցանկացած խնդիր փորձում էր լուծել խաղաղ ճանապարհով,- պատմում է Սաթենիկը՝ հերոսի քույրը,- Նոյը ցանկացած կոնֆլիկտ փորձում էր լուծել խոսելով, բանակցելով: Եթե անգամ իր հետ կոնֆլիկտ ունեցող անձնավորությունը իրենից թեկուզ մեկ օրով փոքր էր, Նոյը նրան անմիջապես ներում էր: Ես Նոյից մեծ էի ութ տարով, և չնայած մեր տարիքային տարբերությանը, նրանից շատ բաներ եմ սովորել: Հիշում եմ՝ տուն էր գալիս արձանիկներ կամ տարբեր գրքեր ձեռքին, երբ հարցնում էի՝ ինչո՞ւ ես գնել գիրք, որը շոուբիզնեսի աստղերի մասին է, Նոյը պատասխանում էր, որ պապիկը վաճառում էր, և իր խիղճը տանջեց:

Փոքր տարիքում Նոյը իրենց տան այգուց ծաղիկներ էր հավաքում և նվիրում ընտանիքի անդամներին: Տիկին Գայանեն Նոյի մանկությունից դրվագներ է պատմում:

- Մեր այգուց խատուտիկներ էր հավաքում, դնում էր բաժակի մեջ և նվիրում էր մեզ: Ինձ ասում էր՝ մամ, նայի՝ քո փունջը ամենամեծն ա:

- Նոյը հեշտությամբ էր նոր միջավայրին ընտելանում: Բոլորին օգնում էր՝ փոխարենը ոչինչ չպահանջելով,- ասում է Արայիկը՝ Նոյի զինակից ընկերը:

-Մի հետաքրքիր դրվագ հիշեցի. դե Նոյը մեր վաշտի ամենածանր տղան էր քաշով ու նեղվում էր դրանից: Մի օր մեր վաշտով ճամբար էինք գնացել ու պիտի վազեինք, Նոյին ասացի՝ հիշի՝ ինչի համար ես էստեղ, հիշի, որ քո քույրերին ես պաշտպանում, քո դիմաց նպատակ դիր ու դրան կհասնես: Իմ խոսքից հետո Նոյն առաջինը հասավ տեղ: Էդ դրվագը մոտս շատ լավ էր տպավորվել: Բանակը շատ լուրջ տեղ ա, էստեղ մենակ լուրջ տղերք են:

Նոյ Լյովայի Թևոնյանը անմահացավ հանուն ամենաթանկի՝ հայրենիքի:

Հավերժ փառք մեր հերոսներին։