Հայոց Անմահների գունդը խորագրի արխիվներ

Ամանորն առանց ՆՐԱ

Հազարավոր հայ ընտանիքներ Ամանորն անցկացնում են առանց իրենց լույսի։ Ադրբեջանական ագրեսիան  հետ մղելու ընթացքում  հերոսաբար զոհված Մամիկոն Կասոյանը 19 տարեկան էր, Արարատի մարզի Արտաշատ քաղաքից։ Ավագ դպրոցն ավարտելուց հետո ընդունվել էր Երևանի պետական համալսարանի Պատմության ֆակուլտետի Արվեստաբանության բաժինը: Ընդունվելուց անմիջապես հետո զորակոչվեց բանակ։ Թեև ազգությամբ եզդի էր՝ անսահման հետաքրքրված էր Հայոց պատմությունով։ Մամիկոնը նաև հիանալի նկարիչ էր, կարող էր ոգեշնչվել, նույնիսկ, ամենակենցաղային երևույթներից։ Մամիկոն Կասոյանի քույրը՝ Նազիկ Կասոյանը, մեզ հետ զրույցում ասաց, որ Մամիկոնն իրենց ընտանիքի միակ տղան էր։ Հերոսաբար զոհված Մամիկոն Կասոյանի քույրը մեզ հետ զրույցում պատմեց.

-Մենք երեք քույր ենք եղել, Մամիկոնիս ծնունդին շատ երկար ենք սպասել։ Երբ ծնվեց, կարծես հրեշտակ լիներ, իր բարուրի կողքից չէինք հեռանում։ Մամիկոնը խելոք էր, համեստ, տարբերվող՝ թե արտաքինով, թե խելացի դատողությամբ։ Շատ հումորով էր, կարողանում էր ցանկացած իրավիճակում վատ տրամադրությունը ցրել, բոլորին ուրախացնել։

-Ի՞նչ հետաքրքիր դրվագներ կպատմեք Մամիկոնի մանկությունից։

-Մի անգամ Մամիկոնի հետ գնացել էինք այգի՝ բալ հավաքելու, խոսում էինք, երգում էինք, կատակում էինք, և հանկարծ նկատեցի, որ խոտերի մեջ մի բան շարժվում է, բղավեցի՝ Մամիկո՜ն, զգույշ, օձը… Իսկ նա ժպտալով ասաց… (հուզվում է):

Ասաց՝ ինչ վախկոտ ես, հետո՞ ինչ, որ ինձնից մեծ ես…

-Իսկ սիրո՞ւմ էր Ամանորը:

-Այո՜, իհարկե, շատ էր սիրում։ Դեկտեմբերն իր ամենասիրելի ամիսն էր, շատ էր սիրում ամանորյա նախատոնական գովազդները։ Ամեն տարի ինքն էր տոնածառը և ամբողջ տունը զարդարում, իսկ այս տարի զարդարող չկա…

-Ինչե՞ր եք պատմելու ձեր երեխային իրենց հերոս  մորեղբոր՝ Մամիկոնի մասին։

-Ես միշտ էլ հպարտացել եմ Մամիկոնով, միշտ էլ նրան հերոս եմ համարել՝ նույնիսկ բանակ չգնացած ժամանակ։ Ընդհանրապես ասում են՝ տղաները իրենց մորեղբորն են նմանվում, ես շատ-շատ եմ ցանկանում, որ իմ տղան էլ Մամիկոնին նմանվի ՝ թեկուզ մասամբ։ Տղայիս միշտ ասում եմ, որ Մամիկոնի նման բարի, ազնիվ, խելացի պիտի լինի…

Մամիկոն Կասոյանը զոհվել է հոկտեմբերի 19-ին: Վերջին անգամ զրուցել է քրոջ հետ՝ ասելով, որ ամեն բան նորմալ է, իրեն վտանգ չի սպառնում։ Չէր ուզում, որ հարազատներն անհանգստանան…

Մեր հերոսներն անմահ են, հավերժ փառք ու խոնարհում ՆՐԱՆՑ:

zarine kirakosyan

Առանց մեր Սաքոների…

Սաքոն ա, Մոսոյի տղա  Սաքոն, հոպարի Սաքոն
2018թ․
Արցախյանում զոհված հորեղբորս մանկության ընկերը՝ Մոսոն, արդեն 26 տարի հունվարի մեկը մեր տանն էր սկսում, ընկերոջ հորն ու եղբորը մենակ չթողեց, ինքն էլ անհիշելի ժամանակներից ամսվա կեսը դիրքերում ա լինում, մինչև էսօր։ Իրեն էստեղ բոլորն են ճանաչում. հաղթանդամ, ուժեղ մարդ ա կամանդիրը, բայց ամեն անգամ հյուրասենյակում կախված հորեղբորս նկարին նայելիս, աչքերը թրջվում են դեռ։
-Հը՞ն, կամանդիր, ի°նչ կա սահմաններին, էս օրերին հո շատ չե՞ն  կրակում:
-Մի օր` լավ, մի օր` կեշ, Վարդան ջան:
-Մամիկո°ն,  լսել եմ` Գերմանիա ես քյացել, վե՞նց զատերին էտ  նեմեցնին:
-Լավն էին, հոպար:
-Հա, ասում են` լավ երկիր ա: Քյացեք, քյացեք, մենք էլ տենանք` ինչ ենք անում: Քյանք, երկու ժամից պիտի պոստ դյերեմ, ռավետը սմենափոխ ա:
Զանգ.
- Հա, իմ  հընգեր Մամիկոնին  հիշում իր, չէ՞, իրա հոր տանն եմ: Բա վե°նց դենք դյերի պոստ, վեր ճամփեքը փակ ա:
Հեռուստացույցը․
-Սիմբա, խնդրում եմ կրկնիր, «Ակունա մատատա»:
-Բայց դա ի՞նչ է նշանակում, Տիմոն:
-Անհոգ եղիր:
-էհ՜, գնացի…


2021թ․
Էս հունվարի մեկին ու երևի արդեն մյուս բոլոր, հոպարը մեր տուն  չի գա:  Ինքն էլ իր  Սաքոյի ընկերներին կսպասի, որ չպիտի իրեն մենակ թողնեն։

Իսկ ներքևինը գիտե՞ք` որ Սաքոն ա:
Իմ լավ ընկեր, Վանի լավ ընկեր, իրա մամայի ու տատիկի լավ ընկեր Սաքոն: Սաքոն ընկեր էր ծնվել,  էս աշխարհում  իրա դերը ընկեր լինելն էր։ Աշխարհը էս տեսակի վերջին ու միակ Սաքոյին  կորցրեց, սև հումորով, աշխարհին անծանոթ ուրիշ բարությամբ։

Էս նկարում Իմ կամերային նայող Սաքոն, նոր առած նոր շորերով գործի էր եկել, ասաց. -Նկարի` էջիս նկարը փոխեմ,- տվեցի ապարատը, նայեց ասաց․
- Էն ա, լավ էլ սիրուն եմ, իմանայի շուտ-շուտ նոր շորեր կառնեի…

«Նոր շորերով սիրուն նկարդ»   բոլորիս էջերում հիմա կա…

seyran soghoyan

Մենք ուղղակի «մենք» չենք

Մենք ուղղակի «մենք» չենք: Մեր «մենքը» մնացած բոլոր ազգերի «մենքերից» ամենահզորն ու ամենաուժեղն է: Բայց մեր խնդիրն այն է, որ մեր «մենքը» գնալով դառնում է «ես»՝ ամեն մեկը իր անհատական «ես»-ի մասին մտածելով։

Այս տարին իր ամեն ինչով դաս էր, որ պետք է ամեն մեկս վերցնեինք պետքականը ու օգտակարը։ Ոմանք վերցրին, ոմանք չվերցրին, ոմանք էլ ընդհանրապես չմասնակցեցին դասին։

Այս տարին ինձ համար գնահատման, սիրելու, ներելու, օգնելու, հաղթահարելու ու պայքարի տարի էր։ Հաջորդ տարուն սպասում եմ շատ ակնկալիքներով, բայց միայն չեմ սպասելու, այլ գործելու եմ, պայքարելու եմ։

Պայքար բառը շատ եմ սիրում. շատ մեծ ուժ ունի  ցանկացած պարագայում։ Վարժություններ անելիս, երբ կանգ եմ առնում, լսում եմ. «Հանձնվեցի՞ր», ու մեջս հենց պայքարն է արթնանում, ու սկսում եմ ավելի լավ անել։

Ես ու ընկերս պայքարում ենք ու պայքարելու ենք մնացած տղերքի հետ միասին։ Այս տարում շատ բաներ տեսանք, հասկացանք, ապրեցինք, կորցրեցինք, բայց ուզում եմ, որ շարունակենք ապրել՝ իրար մասին հոգ տանելով, մեկի ցավը ճիշտ պահին կիսելով, սիրելով, նվիրվելով, որովհետև մենք ուրիշ տարբերակ չունենք։

Մենք ուղղակի «մենք» չենք:

Սարսափ-ֆիլմի վախճանը

Դու հիմա երևի ինչ որ սրճարանում սուրճ ես խմում: Երևի հաղթահարում ես, մեջդ կուլ տալով, մտքումդ հայհոյելով հետպատերազմյան ցավն ու սարսափը, մինչդեռ դրա հետքերը շատերի կյանքում հավերժ մնալու են։ Իսկ երբևէ լսե՞լ ես սարսափ ֆիլմի վերջում ինչ որ սպասված happy end-ի մասին: Ո՞չ, ես նույնպես չէի լսել, մինչև որ ընկերներս դարձան ֆիլմի գլխավոր հերոսները:

27.09. 2020 – սարսափ ֆիլմի սկիզբը

Հենց առաջին օրը իրեն՝ նույն մեր հերոսին, իր ջոկի հետ բարձրացնում են Թալիշ` պաշտպանության: Բայց ավաղ, ուշացած: Թալիշն արդեն գրավված էր։ Ի՞նչ էր մնում անել` փորձել հետ գրավել։ Գրողը տանի, 21-րդ դարում, զարգացած տեխնոլոգիական ժամանակաշրջանում 18 տարեկան զինվորը ի՞նչ պետք է աներ, երբ օդում իր քաշի ու իր տարիքի զենքեր էին պտտվում ու թափվում գլխին։ Երբ երկինքը ինչ որ լուսավորությամբ էր պատվում, բայց ոչ հրավառության։

-Տղերք, պառկեք,- բղավում է ընկերս, ու հանկարծ 10 մետր աջ ինչ որ բան ընկնում ու ավիրում է ամեն ինչ: Փրկվում են, փրկվում է, մեռնում, նորից ծնվում է: Մինչդեռ տանը ու իրեն սպասողների համար ինքը քնած է, կամ ապահով մի տեղ նստած… Ծիծաղելի է, կամ ոնց ասում են. «Ծիծաղելի կլիներ, եթե այդքան տխուր չլիներ»:

Օր 2

Ոտքը դուրս է դնում շենքից, վազում ու հանկարծ պայթում է շենքը։ Նա ամբողջ զորամասի, ամենավերջին վաշտի, ամենավերջին դասակի, ամենավերջին զինվորն էր: Բայց սա էլ դեռ վերջը չէր:

Օր 3, դիրքեր

Մինչ մենք Երևանի կենտրոնում ուտելիք էինք հավաքում էն հույսով, որ դրանցից մեկը կհասնի իրենց՝ զուգահեռ իրականությունում մի շաբաթ առանց ջուր ու հաց նրանք դիմացել են: Վերջին հույսը անձրևն էր, էն էլ երկինքն էլ էր հրաժարվել էս մի բուռ ազգից:

Հոկտեմբերի 1

Մի ամբողջ դիվիզիայի հարձակում: Բայց դե ի՞նչ կռիվ, երբ զենքն էլ է վերջանում: Էդ պահին ոչինչ  չի մնում, քան հավատը: Հավատը, որ մի օր էս ամեն ինչը կվերջանա։ Այդ պահին կողքը մի մեծ քարին է փամփուշտը հարվածում: Քարին, ոչ թե իր գլխին: Մտքում միայն ասում է. լավ պրծա:

Հոկտեմբերի 2

Ընկնում են շրջափակման մեջ: Երբ ողջ մնալու հավանականությունը 0,001 տոկոս է, գլխում մի բան է միայն պտտվում. «Մամայի ծնունդն ա»…

Բայց դե մեր Վահագնը բախտավոր աստղի տակ էր ծնվել: էս անգամ էլ են փրկվում:

Հոկտեմբերի 3` սարսափ ֆիլմի ամենավատ մասը,  կամ վերջից 5 պակաս

Կորցնում է զինակից ընկերներին աչքի առաջ: Հետո ինչ որ ուժեղ գմփոց, ու գերաններն ընկնում են վրան: Ավիացիան էր ռմբակոծում, ու հարվածի պատճառով վիրավորվում է: Բան չէր մնում անել, քան դուրս գալ ավերակների տակից ու վազել։ Ուժասպառ էր, միայն մի խոսք էր գլխում. «Դե խփում եք` խփեք, էլ չեմ կարում»:

Որոշ ժամանակ անց հասնում է օգնությունը: Իզուր չի, որ ապագա բժիշկ է: Մինչ կօգնեին, ինքն է իր վերքը մշակում: Ու շարունակում է կռվել, մինչև վերջ կռվել էն հողակտորի վրա, որին մենք մեր գրքերում հայրենիք ենք կոչում։ Ու երբ մարում է ապրելու հույսը, հիշում է, որ հարյուրավոր կիլոմետրեր էն կողմ մարդիկ կան, որ ամեն վայրկյան սպասում են: Ներսում խեղդելով կորցնելու վախը, ուղղակի լուռ սպասում են:

Իսկ սարսափ ֆիլմի HAPPY END-ը այն է, որ մեր Վահագնը փրկվում է, վերածնվում է նորից, որովհետև իր փրկությամբ նա դեռ հարյուրավոր կյանքեր պետք է փրկի:

Որովհետև իր փրկվելով, փրկելու է շատերին։

…Իսկ վերածնված տղաների վերադարձը հավաստումն է նրա, որ կյանքը սիրուն է ու «դատապարտված է» շարունակվելու:

Սպասիր ինձ

Ներծծվեց հողում՝ արյունս զուլալ

Մայրս էլ հեռվում, կորուստս կուլար….

Սիրակ Ազիզյան

 

Այժմ շատ են հնչում այնպիսի խոսքեր, թե մեր օրերում չեն հանդիպում գրական աշխատանքով զբաղվողներ և չունենք ժամանակակից գրողներ։

Պարզելու համար, թե ինչու է այսպիսի կարծրատիպ ձևավորվել, զրուցել եմ մերօրյա գրող, «Սպասիր ինձ» բանաստեղծական ժողովածուի հեղինակ Սիրակ Ազիզյանի հետ:

 

-Սիրա՛կ, մենք գիտենք, որ Դուք ստեղծագործում եք և արդեն ունեք տպագրված գիրք։ Կասե՞ք` երբ հասկացաք, որ ունեք ստեղծագործական ջիղ և ո՞ր տարիքից եք սկսել գրել։

- Դեռ դպրոցական տարիքից զգացել եմ, որ ունեմ ստեղծագործական ունակություն, բայց կարելի է ասել, չէի համարձակվում մտքերս թղթին հանձնել։ Գրել սկսել եմ 2017թ. Մոսկվայում։ Աշխատանքի վայրում էի, երբ հետաքրքիր տողեր եկան մտքիս և որոշեցի դրանք պահպանել հեռախոսի մեջ, այնուհետև հրապարակեցի նաև սոցցանցերում։ Այդ ժամանակ 22 տարեկան էի։

- Հիշո՞ւմ եք առաջին ստեղծագործությունը, ո՞րն էր թեման և ինչո՞վ էր պայմանավորված թեմայի ընտրությունը:

- Իհարկե, առաջին գիրս միշտ  հիշողությանս մեջ է, այն հայրենասիրական էր։ Քառօրյա պատերազմից շատ ժամանակ չէր անցել, և կարելի է ասել, վերքերը դեռ թարմ էին. կորցրել էի հրամանատարիս և ինձ հետ ծառայող շատ ընկերների։ Ուստի այս ամենը պատճառ հանդիսացավ, որ առաջին տողերս լինեն հայրենասիրական:

- Ուսումնասիրելով Ձեր ստեղծագործությունները, նկատելի է դառնում, որ դրանք բազմաբովանդակ են և տարաբնույթ, այնտեղ ներառված են թե՛ հայրենասիրական, թե՛ սիրային, թե՛ բնությանը նվիրված և այլ թեմաներ։ Կասե՞ք` ինչով է պայմանավորված այդ հանգամանքը: 

- Չեմ կարող ասել, թե ինչով է պայմանավորված, մտքերս են այդպիսին։ Ինքս էլ հաճախ մտածում եմ այն մասին, թե երբ որոշեմ բոլոր ստեղծագործություններս մեկ գրքում ներառել, ինչպես կանվանեմ այն, քանի որ իսկապես, միմյանցից շատ տարբեր թեմաներով եմ ստեղծագործում։

- Իսկ ո՞րն է Ձեր ներշնչանքի աղբյուրը:

- Ներշնչանքի աղբյուր որպես այդպիսին, կարող եմ ասել` չկա, հիմնականում ստեղծագործում եմ զգացողություններիցս ելնելով։ Այսինքն, գրում եմ այն, ինչ թելադրում է միտքս։

- Ձեր կարծիքով, ինչո՞ւ է հասարակությունը համարում, թե այժմ գրականությունը չի զարգանում, և  չկան ժամանակակից գրողներ:

- Իմ կարծիքով, գրողներ միշտ էլ եղել են, ամեն սերնդի մեջ։ Սակայն հարկ է նշել, որ մեզնից ավագ սերնդի գրողները ավելի հանճարեղ են եղել և բնականաբար, գրականությունն էլ ավելի մեծ թափով է զարգացել, քան այժմ։ Բայց ժամանակակից գրողներ իհարկե շատ կան։

- Ո՞վ է Ձեզ համար բոլոր ժամանակների ամենամեծ բանաստեղծը և գրողը, ում հետ կցանկանայիք ճաշել։

- Ինձ համար բոլոր ժամանակների ամենամեծ բանաստեղծը մնում է Հովհաննես Շիրազը։ Նրա ստեղծագործություններում ես վերագտնում եմ ինձ։

Իսկ գրող, ում հետ կցանկանայի ճաշել, երևի թե չեմ կարող առանձնացնել, առհասարակ կուզենայի մի մեծ սեղանի շուրջ միաժամանակ նստել մի քանի գրողների հետ՝ Թումանյան, Շիրազ, Սահյան, Տերյան, նրանք ըստ իս, լավագույններից են։

- Շփվո՞ւմ եք ներկայիս գրական միջավայրի հետ, ի՞նչ լավ և վատ գծեր եք տեսնում երիտասարդ գրողների շրջանում:

- Բավականին լայն շփման շրջանակ ունեմ ներկայիս գրական աշխարհի ներկայացուցիչների հետ, անգամ ճանաչում եմ նրանցից յուրաքանչյուրի գրական ձեռագիրը։ Վատ գծեր չեմ կարող նշել, բոլորի հետ էլ հաճելի է թե՛ շփվելը, և թե՛ ստեղծագործելը։

- Ինչպիսի՞նն եք Դուք որպես գրող. ռոմանտի՞կ, թե՞ ռեալիստ, և ինչպիսին եք կյանքում։

- Կյանքում և՛ ռեալիստ եմ, և ռոմանտիկ, դա կախված է տվյալ իրավիճակից։ Իսկ որպես գրող, չէի ասի, թե ռոմանտիկ եմ։

- Ո՞րն է Ձեր կյանքի ամենամեծ նվաճումը:

- Եթե հարցը ընկալենք որպես գրական աշխարհի նվաճում, ապա ամենամեծ նվաճումը եղել է առաջին գրքիս հրատարակումը, որը տպագրվել է 2018թ. Սոնիա Խաչատրյանի հովանավորությամբ։ Իսկ կյանքում ունեցած ամենամեծ նվաճումը՝ «հայր» կոչումը։

- Հաջողության Ձեր բանաձևը:

- Ամեն մարդու հաջողության բանաձևը իր ձեռքերում է, իր գլխում և մտքում։ Հաջողության հասնելու համար անհրաժեշտ է ջանասիրաբար և ինքնամոռաց աշխատել։ Հավատալ սեփական ուժերին, և ամենակարևորը, վստահել ինքդ քեզ։ Ինձ համար դա է հաջողության գրավականը

- Եվ վերջում, ի՞նչ խորհուրդ կտաք երիտասարդ գրողներին, և ինչո՞ւ ոչ, նաև Ձեր ընթերցողներին։

- Խորհուրդս երիտասարդ գրողներին այն է, որ միշտ շարունակեն իրենց գրական աշխատանքը և երբեք չդադարեն ստեղծագործել։ Իսկ ընթերցողներիս կարող եմ միայն շնորհակալություն հայտնել, որ միշտ ընթերցում և իրենց գնահատականն են տալիս յուրաքանչյուր ստեղծագործության վերաբերյալ։ Ինձ համար յուրաքանչյուրի կարծիքը խիստ կարևոր է,  լինի թե՛ դրական, և թե՛ բացասական:

Մի օր կհանդիպենք

2020-ը մի քանի օրից կավարտվի։ Ես անհամբեր սպասում եմ 2020-ի ավարտվելուն, որովհետև շատ բան խլեց մեզնից, անջնջելի հետք թողեց բոլորիս սրտերում։ Ես երկու ընկեր կորցրեցի վերջին մի քանի ամսվա ընթացքում։

Լևոնը` մեր արցախցի Լյովը։ Ասում են, չէ՞, որ մարդուն ճանաչելու համար պետք է նրա հետ ճանապարհ գնալ։ Հիշում եմ։ 2019 թվականի ապրիլի 6-ն էր։ Դպրոցի մի քանի աշակերտներով Աքորի էինք գնում։ Ճանապարհը երկար էր, որպեսզի ժամանակը հետաքրքիր անցկացնեինք, «Փոխանցիր նրան» էինք խաղում։ Հերթը Լյովինն էր։ Ասացին.

- Փոխանցիր ներկաներից նրան, ով կցանկանայիր հարազատ քույրդ լիներ։

Շրջվեց և ձեռքի պատյանն ինձ տվեց, ասելով.

-Վերջ, սրանից հետո դու իմ քույրիկն ես։

Լյովը իսկական ընկեր էր։ Երբ տեսներ, որ օգնության կարիք կա, երբեք անտարբեր չէր անցնի, մինչև ինչ որ բանով չօգներ` չէր հանգստանա։

Շատ հիշողություններ ունենք կապված Լյովի հետ։ Մինչև երեկ հույսներս չէինք կորցնում, որ կգտնվի, բայց եղավ ամենասարսափելին։ Լյովը գտնվեց, բայց քնած էր… Մինչև հիմա քնած է, քնած է լինելու և վաղը։

Լյովի անունը միշտ վառ կմնա մեր սրտերում։

Հանգչիր խաղաղությամբ մեր համեստ ու ՀԵՐՈՍ ընկեր։ Վաղ թե ուշ, կրկին կհանդիպենք:

«Պատերազմը ինձ դարձրեց բոլորովին այլ մարդ»

«Պատերազմը ինձ դարձրեց բոլորովին այլ մարդ». Արցախյան երկրորդ պատերազմի մասնակից՝ Էրիկ Սոլոմոնյան: 

Մենք ապրեցինք պատերազմի յուրաքանչյուր ակնթարթը։ Առաջնագծում  կռվող տղերքի հետ հավասար ապրեցինք ցավն ու տառապանքը, սգացինք ընկերոջ ու եղբոր կորուստը…

44 օր մենք հպարտացանք մեր եղբայրների, հայրերի ու  ընկերների կատարած սխրանքներով ու անձնազոհությամբ։ Մենք, գուցե, չենք գիտակցում, բայց  ապրեցինք նոր պատմություն կերտող ժամանակահատվածում։

Երկարաձիգ պատերազմից հետո պատիվ ունեցա զրուցել Արցախյան 2-րդ պատերազմի մասնակից մերօրյա հերոս էրիկ Սոլոմոնյանի հետ։

-Ինչպե՞ս հայտնեցին պատերազմը սկսելու մասին լուրը, և ինչպե՞ս արձագանքեցիք դուք՝ զինվորներդ։

- Լուրը մեզ հասավ սեպտեմբերի 27-ի առավոտյան։

Իրականում մենք այսպիսի մեծամասշտաբ պատերազմ չէինք սպասում: Մենք մտածում էինք, թե հերթական տագնապն է, որի մասին շատ ժամանակ մարդիկ տեղյակ էլ չեն լինում։

- Ինչպիսի՞ն էր Ձեր մարտական ոգին։

- Զինվորները ամեն վայրկյան պետք է պատրաստ լինեն ամեն ինչի:

Հայ զինվորի մարտական ոգին և պատրաստությունը միշտ շատ բարձր է։

- Ո՞րն է պատերազմի թողած ամենավատ հիշողությունը։

- Պատերազմից հիմնականում ծանր ու դաժան հիշողություններ է թողնում, բայց ամենավատը, որ տպավորվել է, ընկերներիս՝ մեքենայի մեջ այրվելն էր…

Ամենադժոխային տեսարանն էր, որ երբեք չեմ մոռանա։

- Ի՞նչ փոխեց պատերազմը։

- Պատերազմն ինձ դարձրեց բոլորովին այլ մարդ։ Հիմա ավելի սառնասիրտ եմ դարձել, առավել նվիրված ընտանիքիս։ Պատերազմից հետո հասկացա, որ հետագայում երևի չեմ ունենա այնպիսի դժվարություն, որ անհաղթահարելի լինի։

- Ի՞նչ կասես պատերազմի ավարտի մասին։ Ինչպիսի՞ ավարտ էիր ակնկալում։

- Եթե անկեղծ, այսպիսի ավարտ չէի ակնկալում… Մենք կռվի էինք դուրս եկել միայն հաղթանակի համար… Այսպիսի ավարտ նույնիսկ ամենավատ երազում չէինք կարող տեսնել։ Բայց ես վստահ եմ, որ մենք ի վերջո հետ ենք բերելու մեր կորցրած տարածքները, որովհետև էդ հող-հայրենին մերն է։

- Ի՞նչ խորհուրդ կտաս ապագա զինվորներին։

- Ապագա զինվորներին կասեմ միայն, որ պետք չէ ոչնչից վախենալ. ոչինչ չպիտի կոտրի նրանց, նույնիսկ մահին դեմ դիմաց կանգնելը։

- Ի՞նչ է քեզ համար հայրենիքը։

- Հայրենիքն ինձ համար ամենա – ամենան է: Այն ինձ համար վեհ է ամեն ինչից, անգամ ընտանիքից, որովհետև առանց հայրենիքի ո՛չ ընտանիք կլինի, ո՛չ էլ ուրիշ ոչինչ։

- Մեզ համար հերոսը դու ես, իսկ ո՞վ է քո հերոսը։

- Ես ինձ հերոս չեմ համարում, յուրաքանչյուր մարդ պարտավոր է պաշտպանել իր հայրենիքը։ Դա իմ պարտականությունն էր, որ պետք էր կատարել։

Իսկ իմ հերոսը Քառօրյա պատերազմի անմահ հերոս Ռոբերտ Աբաջյանն է։

- Ըստ քեզ, մենք հաղթեցի՞նք, թե՞ հակառակը։

- Մենք՝ զինվորներս, հաղթել ենք այս կռվում, որովհետև արել ենք ամեն բան` պաշտպանելու ու պահելու մեր հայրենիքը։

Առանց քեզ, բայց քեզ հետ

Այսօր Տավուշ գյուղը մռայլ է, սպիտակ ձյան վրայից սև շղարշ է հագել։ Չկա գյուղի ուրախ առօրյան, չկան անհոգ մարդիկ։ Քայլում են՝ գլուխները կախ ու սրտներում բազում հերոսներ պահած։ Գյուղը շատ հերոսներ ունի, բայց ցավալի է, երբ հերոսի մասին խոսում ես անցյալով…

Գյուղի ժայռերից մեկի ստորոտում ապրում էր մի խաղաղ ընտանիք. հայրը, մայրը, երկու որդիները և պապը։ Կյանքը հիասքանչ էր, երեխաները մեծանում էին, փոխվում էր նաև գյուղի առօրյան։ Անցնում էր ժամանակն իր հետ ավելի ակներև դարձնելով կյանքի փոփոխությունները։

Ավագ տղան՝ Հայկը, երկու տարով էր մեծ կրտսերից՝ Վարուժանից։ Հայկի բանակ զորակոչվելուց մեկուկես տարի հետո զորակոչվեց նաև Վարուժանը։

- Շուտ գնամ, որ շուտ էլ հետ գամ,- ասում էր Վարուժանը, ով այդ տարվա առաջին զորահավաքի զորակոչիկներից էր։ Ասաց ու գնաց։ Ծառայում էր Արայի լեռան վրա, հաճախակի մոր հետ էր խոսում։

Պատերազմի սկսվելու օրվանից Վարուժը եղել է Ջաբրայիլի մարտերի ծանր հատվածներում։ Կռվել է արիաբար ու մինչև վերջին շունչը։ Ընկերը պատմում է նրա սխրագործությունների մասին՝ ինչպես է զոհված ընկերների ու հրամանատարի դին հանել մարտադաշտից և սխրանքներ գործել մարտի դաշտում։ Սակայն, ցավոք, հոկտեմբերի ութը չարաբաստիկ օր դարձավ բոլորիս համար՝ մարտական գործողությունների ընթացքում արիաբար զոհվեց 18-ամյա Վարուժանը։

Վարուժանի մասին անվերջ կարելի է խոսել։ Մայրն ասում է.

-Վարուժս կատու շատ էր սիրում, մի անգամ կատուն գրկին տուն եկավ ու խնդրեց պահել նրան, կատուն արդեն ձագեր է հանել, տղաս շատ էր ուրախացել, ասաց. «Մայր, կպահես մինչև գամ»։

Վարուժը շատ նախասիրություններ ուներ, սիրում էր դաջվածքներ անել, կարող էր ամբողջ օրը երգ լսել, սպորտով շատ էր զբաղվում, առնական կազմվածք ուներ։ Պարզ տղա էր, սիրում էր օգնել մարդկանց։ Նաև շատ աշխույժ էր, դպրոցում հաճախ արժանանում էր ուսուցիչների նախատինքին, բայց դրա հետ մեկտեղ ուսուցիչներն իրենք  էին խոստովանում, որ Վարուժը շատ խելացի է։

Իմ ամբողջ կյանքի ընթացքում միշտ հիշելու եմ իրեն։ Մանկության ընկերներ էինք, չեմ էլ հիշում որ տարիքից։ Խաղերն ու դասերն անցնում էին միասին։ Ես էի, եղբայրս ու նրանք երկու եղբայրներով։ Ընկերացել էինք մանկապարտեզի տարիներից։ Հիշում եմ մեր խաղերը՝ պահմտոցին էր հիմնականում։ Դասերն իրար օգնելով էինք անում։ Ընկերներ ենք եղել տարիներով ու մինչև հիմա էլ ընկերներ ենք, ու մեզ չի խանգարում նրա բացակայությունը։ Նա միշտ մեր ընկերը կլինի։

Շիրիմին այցելելով ու նկարին նայելով կարծես զգում ենք նրա ներկայությունը։ Նա ներկա է մեր սրտերում ու հոգիներում…

Ես ինձ միայն չօգնեցի…

Ժամկետային զինծառայող Արմեն Մինասյանը ևս դասվեց այն հերոսների շարքին, ովքեր իրենց կյանքը տվեցին հանուն հայրենիքի։ Արմենը ծնվել է 2001 թվականի հուլիսի 6-ին Վարդենիկ գյուղում։ Մանկուց եղել է աշխույժ։ Սովորել է տեղի Ռ․ Հովհաննիսյանի անվան թիվ 1  հիմնական դպրոցում, ապա Վարդենիկի կրթահամալիրում։

-Եղբայրս շատ էր ուրախացել բանակ զորակոչվելու առթիվ, ոգևորված էր։ Հիշում եմ՝ ընկերներով ասում էին, որ ցանկացած տղա անպայման պիտի ծառայի։ Մեխակավանում (Ջեբրաիլ) էր ծառայում։ Ամեն օր զանգում էր, բայց ծառայությունից  համարյա ոչինչ չէր պատմում, միշտ ասում էր, որ «ամեն ինչն էլ տղու համար ա»։ Ամբողջ ծառայության ընթացքում միակ օրը, որ չի զանգել, հոկտեմբերի 29-ն էր․․․,- հիշում է Արմենի եղբայրը՝ Խաչիկը։

Չարաբաստիկ դեպքը տեղի է ունեցել հոկտեմբերի 30-ին․

-Իրենց ուզեցել են Ջեբրաիլից  տեղափոխել կա՛մ Ստեփանակերտ, կա՛մ Շուշի։ Քառասուն հոգի են եղել, տասական խմբերով նստել են մեքենաները, որ գնան, հենց այդ պահին էլ ԱԹՍ-ն նկարել ու հարվածել է։ Ամբողջ քառասուն հոգանոց խմբից  երկուսն են ողջ մնացել»,- մանրամասնում է Խաչիկը։

Եղբոր խոսքերով՝ Արմենը շատ նպատակասլաց էր, բազում նպատակներ ուներ, որոնք այդպես էլ անկատար մնացին․

-Նպատակադրվել էր բանակից գալուն պես ավտոէլեկտրիկ դառնալ։ Բացի դա էլ, ընկերոջ հետ որոշել էին կահույքի արտադրամաս բացել։

Ընկերուհի ուներ, շատ էին սիրում իրար։ Ասում էր. «Դատարկ գրպանով ի՞նչ ամուսնանալ, սկսեմ աշխատել` կնշանվեմ»։ Այս ու մի շարք այլ նպատակներ եղբայրս իր հետ վերև տարավ,-եզրափակեց Արմենի եղբայրը։

Արմենի դասընկերները ցավով, բայց հպարտությամբ են հիշում․

-Արմենը շատ ընկերասեր էր։ Բոլորին օգնության ձեռք էր մեկնում, ինչքան բարդ իրավիճակ էլ, որ լիներ, այնպես էր անում, որ ճիշտ լուծում տրվի։ Շատ ուշադիր էր հատկապես դասարանի աղջիկների հանդեպ, ասում էր, որ իր քույրերն են ու ամեն հարցում աջակցում էր նրանց։

Այն խոսքը, որ ասում են․ «Տարիքը միայն թիվ է», Արմենի մասին էր։ 19 տարեկան էր, բայց շատ մեծահասակներից  հասուն էր դատում։

-«Վերջին զանգ»-ին Արմենը  մեր դասարանի հոգին էր,-փաստում են դասընկերները,- ամբողջ պատասխանատվությունն իր ուսերին էր վերցրել ու պատվով կարողացավ տակից դուրս գալ։ Մինչև հիմա մեր դասարանի ելույթը հիշելիս, ցանկացած մարդ, ով ներկա է եղել, առաջին հերթին Արմենին է հիշում, հետո՝ մնացածիս։

Մեր վերջին էքսկուրսիայի գիշերը՝ տուն վերադառնալիս, հասանք Սևանավանք, իր ձեռքով խարույկ վառեց։ Հենց այդ խարույկի շուրջն էլ բոլորին հարցրեց, թե ինչպես են դասավորելու իրենց կյանքը դպրոցից հետո։ Երբ հասավ իր խոսելու հերթը, ասաց, որ կծառայի, կգա ու էլի իր ընկերների կողքին կլինի։ Տղաներին էլ՝ առանձնահատուկ դիմելով, հորդորեց, որ բանակում ամեն քայլը մտածված անեն։

Հետո դառնալով մեր դասընկերուհուն՝ Լիանային, խնդրեց, որ իր սիրելի բանաստեղծությունը՝ Պ․Սևակի «Ես օգնեցի բոլորին, ես ինձ միայն չօգնեցի․․․»-ն ասմունքի։

Եզրափակելով Արմենի մասին զրույցը, նրա  դասընկերուհին՝ Նաիրան, ընդգծեց․

-Ուսուցիչները Արմենին շատ էին սիրում, Արմենն էլ՝ դպրոցն ու ուսուցիչներին։

Շատ խելացի էր, արագ էր ընկալում։ Մեկ անգամ կարդալով կարողանում էր իրեն հանձնարարված նյութը վարժ ու հստակ ներկայացնել։ Ուսուցիչները հենց դրա համար էլ էին բարկանում, ասում էին, որ եթե կարողանում է, ինչու՞ անընդհատ չի սովորում։ Ինքն էլ իր հերթին շատ էր ամաչում իր՝ չսովորելու փաստից, մինչև ասում էր, որ դասին պատրաստ չէ, հոգին դուրս էր գալիս։ Արմենի նման եղբայր, դասընկեր ու մարդ չկար, Արմենի նման երկրորդը չկա։

Շնորհավոր ծնունդդ, որտեղ էլ որ լինես

….կարևոր չի, թե հիմա սա ով կկարդա, կարևորը` որ հետո դու կարդաս:

Դատարկ խաչմերուկում ոչ ոք չկա: Միայն երբեմն ինչ-որ կանայք են անցնում: Ձեր տուն են գնում գալիս: Ես չգիտեմ նրանք ինչպես են նայում ձերոնց աչքերին, չգիտեմ ինչ են խոսում նման դեպքերում, ինչ են հարցնում: Ես միայն մի բան գիտեմ, ու մի բան եմ տեսնում` խաչմերուկը դատարկ է, դատարկ, ինչպես լինում էր ամառվա կեսօրին:

Գիտե°ս, շունդ երբեմն հայտնվում է էս դատարկ ու տխուր բակի փողոցներում: Գալիս ուղղակի պտտվում ու հետ է գնում: Առաջ միշտ հենց շունդ գալիս էր, հասկանում էինք, որ ուր որ է` դու էլ կհայտնվես: Գալիս էիր քո ծանր քայլվածքով, ու ոչ ոք չէր ենթադրի, որ էս բակում ամենալավը դու ես վազում, որ էս գյուղում ամենալավը դու ես ֆուտբոլ խաղում, որ էս գյուղում միայն դու ես կարող բրեյք դանս պարել: Գալիս էիր ու սուր խոսքերովդ ամեն մեկին բարևի հետ մի մակդիր կպցնում ու ոգևորված պատմում, թե երեկվա ֆուտբոլը ոնց վերջացավ, թե քաղաքական դաշտում ինչ կա-չկա, թե գիտնականները նոր ինչ են բացահայտել:

Նոր եմ հասկանում` ինչքան բանից էիր խոսում: Գիտե՞ս, երբ խոսում էինք, բոլորին տալիս էիր իրենց պատասխանը: «Լեզվով օձին բնից կհանի», մայրդ էր ասում: Մենք էլ սուսուփուս համաձայնվում էինք, որովհետև դա ճիշտ էր այնքան, ինչքան այն, որ այսօր ծնունդդ է:

Դու ձեր տան միջնեկն ես, միջնեկներից միշտ ավելին են պահանջում, որովհետև նրանք պիտի անեն այն, ինչ մեծերը չեն արել, ու լինեն այն օրինակը, որին ուզում են հասնել փոքրերը: Դու իսկական միջնեկ ես, որ կաս: Բոլորն ասում են` հատուկ ես, դրա° համար հատուկջոկատային դարձար…

Գիտե°ս, մենք բոլորս ունենք դեռ այն, ինչ կոչվում է հույս, ինչ որ տեղ, բոլորս պահել ենք մեր հույսը: Եղբայրդ աղոթում է: Ասաց, որ բարկանում է այն երեխաների վրա, որոնց թվում է, թե եկեղեցում վառված մոմը տորթի վրայի մոմ է, ու փչում են: Երեխա են` չեն հասկանում, իսկ դու եղբորդ մեծ դարձրեցիր ավելի, քան կար:

Գիտե°ս, ես չեմ ուզում, որ մեր խաչմերուկում հավերժ այրի արևը, ու այն դատարկ մնա, չեմ ուզում շանդ տեսնել ու մտածել թե չես գալու նրա հետևից:

Մենք սպասում ենք:

Այս գյուղը, այս թաղը լուռ է, տներից միայն թանձր ու սպիտակ ծուխ է բարձրանում, բարձրանում է սպիտակ ցուրտը ու խառնվում սպիտակ լռության հետ: Այս գյուղում, այս բակում սպիտակ սպասում է:

Գիտե°ս, ուզում եմ, որ այս ամենը մեր խաղի նման լինի, ուղղակի` հալամոլա, ու դու, ինչպես միշտ` լավ թաքնված լինես, փնտրենք անընդհատ, հետո, ինչ որ տեղից դուրս թռչես, փախչես բոլորից ու գաս, ձեռքի ափով խփես պատին ու գոռաս` հալամոլա, Արման:

Շնորհավոր ծնունդդ, որտեղ էլ որ լինես: