Սովորական գարուն է: Իմ տեսած 17 մնացած գարունների պես: Նույն գիժ մարտն էր, որ կեղծ արևի տակ միշտ արցունքանման անձրևի կաթիլներ էր պահում ու մեկումեջ մաղում երկնքից: Նույն ապրիլն է, երբ մնացած բոլոր վայրերում եղանակը գնալով մեղմում է, իսկ մեր ափաչափ գյուղում դեռ շարունակում է ձյուն գալ:

Շատ հնարավոր է, որ ինձնից շատ առաջ գարունները բոլորովին տարբեր են եղել՝ տաք, արևոտ, առանց տանիքների, որոնք հետո պիտի կորցնեին իրենցից դուրս եկող ծուխը: Այնուամենայնիվ, ամեն ինչ հարաբերական է, ամեն բան փոխվում է ու միշտ է փոխվելու։

Չէ՜, կներե՜ք, պիտի ասեի՝ նախորդ 16 գարունների պես՝ իրար շատ նման ու գունավոր: 17-րդը տարբեր է, մի քիչ արտասովոր, նստակյաց ու անգույն: Միգուցե տարիներ հետո միմյանց հետ զրուցելիս կարոտով կհիշենք այս օրերը ու կասենք՝ 2020-ի գարունն էր…

Համոզված չեմ կարող ասել, որ կկարոտենք, բայց մենք, պատմության մի մասնիկ լինելով, ահռելի մարտահրավերներ ենք ընդունել ու պարտավոր ենք արժանապատվորեն հաղթահարել կյանքի տված փորձությունը:

Երևի սա ևս մեկ անգամ հնարավորություն է մեզ համար, որ արժևորենք յուրաքանչյուր վայրկյանն ու րոպեն, որ պատրաստ լինենք ամեն ինչի, պայքարենք ամենատարբեր ձևերով՝ տանը մնալով, միմյանց սիրտ տալով ու հուսալով, որ ամեն ինչ լավ է լինելու… Ու չնայած, որ սա դեռևս իմ ամենատխուր գարունն է, բայց այն դեռ շարունակվում է ու մեզ անգարուն չի թողնի։

Դրսում ծառերը կուչ են եկել, փողոցները կյանքին կարոտ են մնացել, բայց մարդիկ շարունակում են ապրել, շարունակում են սիրահարված մնալ հույսի այն փոքրիկ նշույլին, որ պիտի մեծանա ու հույսի ծով դառնա մի օր։

Ես հավատում եմ ու դու էլ հավատա: Հավատա, որ եկող ամառը այնքան տաք ու լուսավոր պիտի լինի, որ զգացնել չտա գարնան պակասությունը մեր ոսկորներում, այնքան հրաշալի, հագեցած ու ուրախ պիտի լինի, որ երանելության մեջ հայտնվենք: Անպայման կգա, հաստա՛տ, խոսք է տվել, իսկ խոստացածը չկատարելը անազնվություն է, ինչը երբեք մեր Մոլորակը չի անի։

Դե իսկ դու՝ մեր ամենասիրելի Մոլորակ, մեր Երկիր, շուտ ապաքինվի՛ր, դու արժանապատվորեն անցել ես ավելի դժվար ճանապարհներով ու հաղթահարել յուրաքանչյուր խոչընդոտ, չընկճվե՛ս, չնահանջե՛ս։

Կրակս հանգչում է,
Մի կտոր կյանք տուր.
Հերիք է ծխա օրս վերջին,
Արդեն խեղդվում եմ բացակայությունիցդ։
Սիրում ես նստել ու վրաս նայել,
Տեսնես՝ մխում եմ ու անվերջ մխում,
Եվ չես էլ ուզում մեկ բաժակ ջրով
Հանգիստ բերել իմ այրվող մարմնին։
Աչքերումդ խավարներ կան,
Որ դիվային էակների բար են դարձել։
Մի սպիտակ լույս ճառագայթի խավարներիդ սև պատերին՝
Տեսնես ստվերս կողքիդ կանգնած ու վերջ դնես արհամարհանքին։
Տե՛ս, մխում եմ ու ծուխ դառնում,
Խիղճդ սատանի բաժի՞ն դարձավ.
Ափսոսում ես մի սառը ջուր լցնել վրաս,
Այլ ցանում ես, որ լա՜վ ցավի, մի լա՜վ տանջվեմ,
Նայես մոխրիս ու լիանաս,
Ինձ չհիշած լոկ մոռանաս։
Եվ չես ուզում մի կտոր կյանք վրաս գցես,
Հաճելի է քեզ ցավը իմ.
Խավարները այդ աչքերիդ լցվեն ծխով, ինձ չտեսնեն,
Ու փոթորկվեն, լա՜վ փոթորկվեն մոխրիս վրա…

***

Մանկությունս լալիս է մի խենթ կարոտով

Ուզում եմ պատմել կարոտիս մասին,
Որ երազանքիս ճանապարհներին
Հանկարծ կորցրի ընկնող աստղի պես,
Եվ տողերումս պահել ուզեցի:

Աշնան մեգի մեջ խամրեց պատկերը,
Թառամած վարդի պես գլուխը թեքեց,
Առանց մի վերջին մնաս բարովի
Մեր ճամփան երկար հանկարծ բաժանվեց:

Ավարտվեց կյանքիս մանկությունը այդ՝
Երկինք ճախրելով տանս պատերից,
Չորացավ ծաղիկս… հեռացավ անդարձ՝
Մանկությանս ձեռքն ամուր բռնելով:

Հոգիս լցվել է լոկ դատարկությամբ,
Քամին՝ պատվել խնկի թունդ բույրով,
Տանս դատարկված այն անկյուններում
Մանկությունս լալիս է մի խենթ կարոտով:

Ծխե՛լ եմ ուզում… հարբե՛լ… խելագարվե՛լ…
Կրակայրիչս վառվել չի ուզում, գինին՝ հարբեցնել,
Խելագարվել էլ չկարողացա.
Կյանքում կրկնակի ոչինչ չի լինում:

Արտակարգ իրավիճակում պետք է կարդալ արտակարգ գիրք: Եվ ինչը կարող էր լինել դա, եթե ոչ հենց այն՝ իր արտակարգ վերնագրով՝ «Թքած ունենալու նուրբ արվեստը»: Մարկի գիրքը նման է շտապ օգնության, որը ճիշտ ժամանակին հասնում է տեղ և ցույց տալիս օգնություն, սա այն է, ինչ հիմա քեզ պետք է:

Մինչ կարդալը շատ էի մտածում՝ կարդա՞լ, թե՞ չկարդալ: Այս է խնդիրը:

Գրքի մասին իրարից շատ տարբեր կարծիքներ էի լսում (ոչ այնքան բարի կարծիքներ), գռեհիկ բառեր, սլենգ, ազատ բառապաշար: Դե, ինչ պետք է մտածեի, որ մեղմ ասած՝ գիրք չէ, այլ ապուշություն: Չէ խաբում եմ, ես էդպես չմտածեցի: Դե հա, երբ հայ մարդը լսում է, որ կա ազատ բառապաշար նորմալ է, որ խռովկան հոգին մի քիչ փոթորկվում է: Բայց ասեմ քեզ, սիրելի ընկեր, ի վերջո կարդացի: Հաստատ կասեմ, որ գոնե մեկ անգամ պետք է կարդաս: Իսկ դրանից հետո դու ինքդ կցանկանաս կրկին կարդալ, վերջում կկարդաս նորից, որպեսզի ոչ մի միտք բաց չթողնես և ճիշտ հասկանաս, իսկ ամենավերջում ինքդ կհասկանաս, թե ինչպես է այն տանում քեզ իր հետևից ու ստիպում նորից կարդալ բառերի ուժը զգալու համար: Ոչ մի գիրք այսչափ երկար իր ազդեցությունը չէր պահել երակներումս:

Գիրքն ընթերցվում է մեկ շնչով, տալիս է մեծ փորձ ու փոխանցում հաճույք: Ամեն օր չես գտնի գիրք, որը քեզ անկեղծ կասի, որ որոշ բաներ սխալ ես անում, բայց այնպես, որ չնեղանաս ու շպրտես մի կողմ: Սովորեցնում է, որ եթե մի քանիսի համար ազդեցիկ մարդ ես ուզում լինել, պետք է գիտակցես, որ մյուսների համար դառնալու ես ծաղրածու: Եթե մի քանիսին օգնելու ես, ապա այլոց խանգարելու ես: Ու պետք է չթքել ամեն ինչի վրա, բայց պետք է թքել քեզ համար պրոբլեմ ստեղծողի երեսին:

Դե, էլ ինչ ասեմ:

Իզուր մի սպասիր, չեմ նկարագրելու սյուժեն: Իսկական ժամանակն է, գնա ու սկսիր:

Ես չէի կարողանում հարմարվել աշխարհին…

Երբեմն լինում են ծայրահեղ ծանր ժամանակներ։ Ժամանակներ, որոնց հետ չհամակերպվելով՝ փորձում ես ստեղծել քո իրականությունը, որը երբեք չի դառնում իրական, որովհետև դա քո աշխարհն է, ու այնտեղ ոչ ոք տեղ չունի… Ինձ համար իսկական հոգեկան տանջանք էր գիտակցելը, որ ես ապրում եմ մի աշխարհում, որտեղ մարդիկ մեկը մյուսին ցավ պատճառելուց բավականություն են ստանում։ Ես հոգնել էի բարին մատուցող վհուկներից, հոգնել էի կեղծ ժպիտներից, ես ամեն օր ավելի էի հիասթափվում, որովհետև գիտակցում էի մարդկության մեղսագործության աստիճանը։ Ես գիտակցում էի, թե որքան խղճուկ ենք մենք՝ մարդիկս, որ հայտնվել ենք Երկիր մոլորակի վրա… Երբ ուզում ես փախչել աշխարհից, որովհետև սկսում ես գիտակցել, որ քո մեջ կորցրել ես Աստծուդ, ամենագարշելին այն գիտակցումն է, որ մարդկային թերությունդ ու սեփական թուլությունդ այնքան զորեղ են եղել, որ մարդիկ կարողացել են տանել քեզանից հենց քո իսկ սեփական փրկությունը։

Ես տասնինը տարեկան էի, երբ հոգեկան տանջանքներն ինձ ստիպում էին արթնանալ ու ոռնալ անձայն։ Անձայն էր, որովհետև ձայնս մարդկանց համար լսելի չէր ու անգամ ծիծաղելի էր, ինչը չափից ավելի զզվելի էր։ Շատ տհաճ էր հասկանալ, որ քո ցավը ինչ-որ մեկի ծիծաղի պատճառն է դարձել։ Ես մոռացել էի, թե ինչ է նշանակում գլուխը հանգիստ դնել բարձին ու քնել: Ու այդպես շարունակվեց երեք ամիս։ Դժվար էր հայելու մեջ նայել տասնութ տարվա սեփական «Ես»-իդ ու հասկանալ, որ տասնիններորդ տարում դու նոր, լրիվ ուրիշ մարդ ես, որի սովորությունները, նախասիրությունները, ամեն ինչը փոխվել է… Երբ կողքիդ վառվող գլանակներն առաջվա պես հանգցնելու փոխարեն, դու գրպանիցդ հանում ես ծխախոտն ու կրակայրիչը՝ սկսում ծխել՝ մեկ հատ, երկու, երեք… Ու այդպես շարունակ, մինչև ձեռքդ հանդիպում է քեզ համար անսովոր դատարկության. ծխախոտի դատարկ տուփը հիասթափություն էր առաջացնում, որովհետև… Ա՜խր, ես չէի ծխում։

Բայց երևի կյանքը հենց դրանով է կյանք, որ ստիպի վերստին հայտնվել այնպիսի իրավիճակներում, որոնք քեզ համար անտանելի են եղել, ու այդպես ապացուցի  քո  մարդկային թերարժեքությունը… Մի տարի շարունակ ես անում էի այն ամենը, ինչը մնացած տարիներին ինձ համար անընդունելի էր եղել, ու հենց այդ ժամանակ էր, որ ես սիրահարվեցի մի մարդու, որի ֆիզիկական ներկայությունը կողքիս դանդաղ սպանում էր ներաշխարհս, իսկ բացակայությունը ստիպում, որ մեռնեմ…

Ես հոգնել էի, և դա այն սովորական հոգնածություններից չէր, որ ութ ժամվա քնով հաղթահարվեր, դա մի զգացում էր, որ նմանվում էր մե՛կ ցավի, մե՛կ հաշմանդամության, մե՛կ անհաղթահարելի նոպաների, ու դրանց դեմ ոչ դեղամիջոց կար, որ գոնե մեղմացներ, ոչ էլ բժիշկ, որ կարողանար բուժել։ Իմ ցավերի հետ ես մենակ էի… Ես շատ էի փորձել հասկանալ, թե ի՞նչ է ցավը, ու իմ որտեղն է ցավում, բայց այն ընդամենը մի բութ զգացողություն էր, որը ներսից կամաց-կամաց հասցնում էր հոգեկան անհավասարակշիռ վիճակի. ես երևի գժվել էի։ Ես քայլում էի փողոցներով ու ամենուր տեսնում այն, ինչն ընդհանրապես գոյություն չուներ… Ես փնտրտուքների մեջ էի, բայց ոչինչ ու ոչ ոքի չէի փնտրում. ես ինձ էի փնտրում։ Ուզում էի հասկանալ՝ ինձ ո՞ւր եմ թողել, որտե՞ղ եմ կորցրել, որովհետև ոչ մի տեղ չկայի… Այս փոքր քաղաքում ես ինձ շատ հեռու էի թողել։ Մի քաղաք, որին և՛ սիրում էի, և՛ ատում ու նայելով նրան՝ հասկանում, որ նույնն էլ ինքն է զգում իմ հանդեպ։

Ու այդպես էլ չեն հասկանա ինձ՝ ոչ քաղաքը, ոչ էլ մարդիկ… Եվ գիտե՞ք, ես չեմ մեղադրում նրանց, քանի որ տեսակս չափից շատ է բարդ, չափից շատ է անհասկանալի։ Ես ընտրում էի իմ կյանքում այնպիսի մարդկանց, որոնց կկարողանայի սիրել ինձնից շատ ու չէի հասկանում, որ ի վերջո նրանք կգնան՝ հասկանալով, որ իրենց հեռացումը կկործանի ինձ։ Էդպիսին է այն բոլոր հիմարների վերջը, ովքեր իրենցից շատ որոշում են սիրել ուրիշներին։

Հիմա, երբ նրանց բոլորի մասին խոսում եմ, հասկանում եմ, որ իրականում նրանցից ամեն մեկը մի ամբողջ կյանք տարավ իր հետ ու մի ամբողջ կույտ թողեց հիշողությունների, որ ոչ ուզում եմ պահել, ոչ էլ կարողանում եմ ջնջել։ Ու սուտ է, որ ասում են, թե մարդը մոռանում է ժամանակին իր հետ կատարվածը, որովհետև կյանքում ոչինչ չի մոռացվում։ Ամենատաղտկալին այն զգացողությունն է, որ անզորությունդ ստիպում է համակերպվել՝ համակերպվել, որ դու ոչինչ ես ինչ-որ բան փոխելու համար։ Ես շատ եմ մտածել ժամանակը հետ տալու մասին ու հասկացել եմ, որ գնացել է այն վաղուց՝ ես նրա հետևից հասնել չեմ կարողացել։ Դրա համար էլ հարցերը կուտակվել ու խեղդել են ինձ, ինչպես պարանը, որ ինքնասպանություն գործած մարդու վզից մի կերպ են հանում։ Կուզեի մի քանի րոպեով հետ գնալ մանկության իմ աշխարհ ու մորս հարցնել. ինչո՞ւ…

Նա առաջինն էր, որ թողեց ինձ այն ժամանակ, երբ ամեանաշատը բռնվելու կարիք ունեի։ Այն ժամանակ, երբ ես անմեղ ու անփորձ էի։ Նա պիտի սովորեցներ ինձ կյանքում ճիշտ ապրել, բայց ես այդ ամենը ստիպված եղա հասկանալ ինքնուրույն։ Ինքնուրույն հասկացա նաև, որ սրտումդ հարազատ մարդկանց թողած բացերը լրացնել չի լինում ու ամեն գնացած հարազատից հետո հորդառատ անձրևներ են պետք լինում համակերպվելու համար։

Շատերի մեջ եմ քեզ փորձել գտնել, մամ, չնայած նրան, որ դու չես մահացել… Շատերի քնքուշ բառերի մեջ փորձել եմ գտնել քոնը, մինչև որ գիտակցել եմ, որ դրանք իմը չեն, որ օտար են, իսկ օտարը հարազատ երբեք չի դառնում։ Շատ եմ մեղադրել քեզ ինձ թողնելու, լքելու, գնալու համար։ Բայց հիմա, երբ քսան տարեկան եմ, ու միտքս ավելի հասուն է դարձել՝ կուզեի ասել, որ ներել եմ քեզ։ Եվ որ շնորհակալ եմ ծնունդիս համար… Թեև գիտեմ, որ ծնունդս քեզ համար սպասելի չէր ու անգամ հաճելի չէր, բայց ես շնորհակալ եմ ու ամեն անգամ երախտագիտության ավելի մեծ զգացում եմ ունենում, երբ հասկանում եմ, որ չսպասված ծնունդս փառահեղ կյանքի ու պատմություն դարձած մահվան սկիզբն է կնքել։

Ես ինձ շատ եմ փորձել համոզել հեռանալ անցյալից, բայց չկարողանալով դա անել՝ շատ անգամներ կոտրվել եմ, որովհետև զգացել եմ, որ հոգեպես ուժ չունեմ դա անելու համար. ես թույլ էի ներկայում ապրելու համար։ Դժվար է տարիներ շարունակ ապրել ցավի հետ կողք կողքի։ Դժվար է ամեն անգամ հիասթափվել մարդկանցից, որոնց մարդ լինելուն հավատացել ես։ Ինձ երբեք չեմ համարել ռեալիստ, որովհետև միշտ ապրել եմ իմ ստեղծած աշխարհներում, իսկ մարդիկ ստիպել էին հեռանալ իմ պատրանքներից։ Ես ուզում էի հետ բերել այն աշխարհը, որը բոլորից հեռու էր, որում ոչ ոք չկար: Ես վերադարձել էի մի տեղ, որը մարդիկ իրականություն էին կոչում. մի տեղ, որում բացի ցավից ուրիշ ոչինչ չկար։ Ես երջանիկ չէի ու այդ փաստը ոչ մի կերպ թաքցնել չէի կարողանում։ Մինչդեռ նրանք ինձ անընդհատ ասում էին, որ ժպտա՛մ, ժպտա՛մ, որ պարտադիր չէ ուրիշներին ցույց տալ ներսումս եղածը… Ախր, դուք ի՞նչ գիտեիք՝ ինչ եմ զգում ես։ Դուք անգամ ի վիճակի չէիք հասկանալու, որ իմ արցունքները ոչ թե վկայում էին այն մասին, որ ես թուլամորթ եմ, այլ պարզապես դա միակ բանն էր, որ մնացել էր ինձ…

Իմ տարեդարձը, իմ տասնինը տարեկանը ես դիմավորեցի արցունքներով, որովհետև չէի հավատում, որ ևս մեկ տարի անցավ ու ես դեռ ողջ եմ, քանի որ ես ամենուր իմ մահն էի փնտրում։ Չմեղադրեք ինձ․ ես պարզապես հոգնել էի։

Ես մեկ ատում էի ինձ ու մեղադրում աշխարհին, որ ծնվել եմ, մեկ էլ հիանում ինձանով ու շնորհակալություն հայտնում Աստծուն, որ ինձ այսպիսին է ստեղծել։ Ինձ շատերն էին սիրում, իսկ ես սիրում էի նրանց, ովքեր ինձ երբեք չէին սիրելու։ Ու միշտ է այդպես լինում կյանքում․ մենք խելագարի պես սիրում ենք նրանց, ովքեր մեզ չեն սիրում։ Վախենում ենք նրանց բացակայությունից, իսկ մարդուն չպիտի էնքան սիրես, որ կորցնելուց վախենաս։ Ես շատ եմ համոզվել, որ ոչ ոք ոչ մեկի կյանքում երկար չի մնում։ Բոլորը գալիս, անցնում են։ Ոմանք իրենց հետ ամեն ինչ տանում են՝ քեզ ոչինչ չթողնելով, ոմանք էլ իրենցից հետո հետքեր են թողնում՝ չմաքրվող հետքեր։

Ու պատահում է երբեմն, որ մենք մնում ենք անցյալի ու ներկայի մեջտեղում։ Ախր, անցյալն այնքան պատմություններ է ամփոփել իր մեջ, այնքան պահեր են եղել, որոնք ներկայում զգալու համար պատրաստ ենք ամեն ինչի։ Եվ միևնույն ժամանակ այդ անցյալից հիմա մենք այնքա՜ն հեռու ենք, իսկ ներկայում ապրելն անտանելի ծանր է, որովհետև հետևում կիսատ թողած շատ պատմություններ կան, և որովհետև ներկայի ամեն անցած օրն իր մեջ անցյալ է պարունակում. ամեն օրվա գնալու հետ մեզանից ինչ-որ բան մնում է անցյալում։ Ինչ-որ անհասկանալի կարոտ կա, ինչ-որ դատարկ հանդարտություն…

Վերջին մի քանի հոդվածներս սկսվում են խոսքերով այն մասին, որ երկար ժամանակ է, ինչ չեմ գրել: Եկեք ավանդույթները չխախտենք:

Երկար ժամանակ է, ինչ չեմ գրել: Պառկում եմ քնելու` հազարավոր և միլիոնավոր մտքեր ու թեմաներ են ծագում գլխումս: Ինքս ինձ խոստանում եմ, որ առավոտյան բոլորը հերթով կգրեմ: Սակայն, եթե նկատել եք` անցած հոդվածիցս գրեթե մեկ տարի է անցել:

Ի տարբերություն Չինաստանի, ԱՄՆ-ի, Ավստրալիայի և այլ երկրների ժողովրդի, և ի զարմանս ինձ՝ իմ նոր տարին շատ լավ եմ սկսել: Ինչ-որ թարմություն էի զգում իմ մեջ: Զգում էի, որ այս տարին հաջողակ է լինելու: Սակայն տեղի ունացավ այն, ինչից, ցավոք, ոչ ոք ապահովագրված չէ: Մի մտածեք, թե սկսելու եմ գրել COVID-19-ի մասին: Արդեն հոգնել եմ նույն վատ նորությունները լսել ամեն առավոտ: Դրա համար շեղվենք այդ թեմայից:

Իհարկե, ծիծաղելի կհնչի, բայց այս մեկուսացումը մեծ հնարավորություն է բոլորիս համար` բացահայտելու մեր մեջ թաքնված կարողությունները, կամ անել այն, ինչը պլանավորում էինք դեռ վաղուց, օրինակ` հոդված գրել, կամ կարդալ վաղուց պահարանին մոռացված գիրքը: Վերջիվերջո, «մարդու նման» շփվել ընտանիքի անդամների հետ, արխիվից հանել հին լուսանկարներն ու հիշել անցած, գնացած տարիները: Ես իջնում եմ բակ, մայրիկիս օգնում տան գործերում, իսկ ինչու ոչ: Իմ գրականության դասախոսը, փորձելով մեզ ոգեշնչել, մեզ հիշեցրեց այն մասին, որ Ա.Ս. Պուշկինն իր ամենահայտնի և ամենասիրված ստեղծագործությունները գրել է մեկուսացած լինելով: Այնպես որ, հետևեք Պուշկինի օրինակին` գուցե մի բան ստացվի:

(Իրական փաստերի հիման վրա)

Նա միշտ արագ էր քայլում՝ ինչքան տարիքը ներում էր։ Եթե երիտասարդ լիներ, հաստատ կվազեր։ Երևի որովհետև տանից դուրս գալ, մարդկանց հետ շփվել չէր սիրում։ Բացի դրանից՝ նա էլի բազմաթիվ բաներ չէր սիրում։ Չէր սիրում չոր աթոռներ, զինվորական կոշիկներ ու դատարկ դարակներ։ Չէր սիրում, երբ դրսում ուժեղ անձրև էր գալիս կամ երբ արևը այրում էր։ Բայց աշխարհում ամենից շատ նա ատում էր հերթերը՝ երկար, հեղձուցիչ, որ չէին թողնում շնչել, հասնել ուտելիքին․․․

Երկար հերթերը նրան չէին սպառնում։ Նա էնքան փոքր գյուղում էր ապրում, որտեղ դրանք պարզապես չկային։ Բայց միևնույնն է, հանգիստ խանութ գնալ չէր ստացվում։ Բոլորը նայում էին։ Ձևացնում էին, թե չեն նայում, բայց նայում էին։ Երեխաների համար իսկական տոն էր։ Հրում էին իրար, բարձր ծիծաղում ու մատով ցույց տալիս։ Ծնողները փորձում էին նրանց տուն մտցնել, բայց աչքի տակով իրեն էին նայում։ Մինչև հասնում էր խանութ, ձեռքերը սկսում էին սովորականից ավելի շատ դողալ, բերանը չորանում էր, ու մի քանի անգամ ձեռքից գցում էր ձեռնափայտը։ Մտնում էր ու մեծ փաթեթով դուրս գալիս։ Ամեն անգամ իրեն խոստանում էր, որ կհասնի տուն նոր կբացի, բայց չէր ստացվում, բա որ չհասցներ։ Արդեն սովորել էր ինքն իրեն ոչինչ չխոստանալ։ Հենց տեղում էլ հանում էր երշիկն ու մեծ-մեծ կծելով սկսում ուտել։ Գյուղացիները ավելի մեծ եռանդով էին երեխաներին ներս հրում։ Երևի վախենում էին, որ նրանց էլ կուտի, որովհետև նա ուտում էր ամեն ինչ՝ առանց հասկանալու, առանց կշտանալու, էնքան, որ սիրտը խառնի, որ ստամոքսը սկսի ցավալ։ Ու հետո ոնց եկել էր, էդպես էլ հետ էր դառնում՝ թուքը կաթացնելով գյուղի փողոցներին։

Գյուղացիները խոսում էին, որ պատերազմի ժամանակ գերի է եղել ու էնքան են սոված պահել, որ խելքը թռցրել է։ Էլ ուտելիքից չի կշտանում, վախենում է, որ ուր որ է՝ էլի պատերազմ է սկսվելու ու ինքն էլ էլի սոված կմնա։ Մի մասն էլ եղածը ավելի էր ճոխացնում։ Իբր տանը ուտելիքի պահոց ունի,  որտեղ ինչ ասես չկա․ էլ նրբերշիկ, էլ կանաչի, էլ պանիր ու պահածոներ՝ լիքը-լիքը պահածոներ․․․

Գյուղացիները շատ են խոսում․ ճիշտն ու սխալը դժվար է ջոկել:

Լույս, խավար, լույս, խավար․․․

Խավարասերը, իր վախկոտ բնավորությանը հավատարիմ մնալով, փորձեց կրկին իր սև գործն անել։

Հերթական սովորական օրերից էր։ Դպրոցում դասի էինք, երբ հանկարծ ամեն ինչ մի վայրկյանում փոխվեց։ Լուր տարածվեց, որ պատերազմ է սկսվել։ Մենք դեռ այդքան էլ չէինք գիտակցում, թե ինչ է կատարվում, բայց մեր ուսուցիչները լավ գիտեին, որովհետև արդեն մեկ անգամ անցել էին դրա միջով։ Դասերն ավարտելուց հետո տուն գնացինք։ Ամբողջ քաղաքն էր արդեն պատերազմի մասին խոսում։ Անգամ լսում էինք, որ մի քանի ժամ առաջ կամավորական ջոկատներ են Արցախ մեկնել։ Փողոցում ամեն ինչ հանդարտ էր, բայց մարդկանց նայելիս կարելի էր միանգամից հասկանալ, որ անասելի անհանգիստ ու լարված էին։ Այդ օրը կիթառահարների մեր փոքրիկ խմբով առաջին անգամ պետք է նվագեինք։ Նվագեցինք, բայց․․․ Փոքրաթիվ հանդիսատեսը, որ կանգնած էր, ջանում էր ոգևորել մեզ, բայց յուրաքանչյուրիս էլ այդ պահին մի հարց էր տանջում՝ ինչո՞ւ։ Ինչո՞ւ հանկարծ սկսվեց այդ ամենը, ինչպե՞ս էին զինվորները, շա՞տ են զոհերը, ի՞նչ է լինելու վերջում, ե՞րբ է ավարտվելու ամեն ինչ։

Մայրիկիս հետ տուն էինք վերադառնում, երբ բակում հանկարծ մի քանի րոպե քարացա տեղումս․ երբեք այդքան բարձր դղրդոց չէի լսել։ Հարցրի մայրիկիս, թե ինչ է կատարվում, ու նա ասաց, որ տանկերն են պատերազմի գնում։ Անհավատալի էր, բայց մեզնից ընդամենը մի քանի մետր հեռավորության վրա էին գտնվում այդ տանկերը։ Նրանց ձայնից կարծես ողջ քաղաքը ցնցվում էր։ Մինչև հիմա հիշում եմ, թե ինչպես էի անթարթ հայացքով մտապահում այդ ձայները։ Ես ոչ միայն անսպասելի վախից, այլև զարմանքից էի քարացել։ Չէի կարողանում հավատալ, որ այդ ամենն իսկապես կարող է իրականություն լինել։ Ախր մենք պատերազմի մասին միայն գրքերում էինք կարդացել։ Մայրիկս այդ պահին մի փոքր ավելի սառնասիրտ էր, չէ, ոչ թե սառնասիրտ, այլ փորձառու։ Նա արդեն երկրորդ անգամ էր տանկերի ձայնը այդչափ բարձր լսում։ Նա երկրորդ անգամ էր պատերազմական այդ իրավիճակին ականատես լինում։ Տուն հասնելուց հետո ընկերներով անընդհատ քննարկում էինք իրավիճակը, իրար հարցնում, թե ինչ նորություն կա։ Ոչ մի վայրկյան հեռուստացույցի էկրաններից չէինք կտրվում, որովհետև ամեն վայրկյան լուրերի էինք սպասում։ Շուտով սկսեցին հերթով մեր զոհերի մասին հայտարարել։ Նրանց նկարներն էին ցույց տալիս, պատմում նրանց մասին։ Ժամ առ ժամ, օր օրի անուններն ավելանում էին, ու չնայած՝ մեծամասնությանն անձամբ չէինք ճանաչում, մեր արցունքները չէինք կարողանում զսպել։ Չէ՞ որ նրանցից յուրաքանչյուրը լույս էր, կյանք։ Հերթը հասավ նաև մեր քաղաքի՝ Կապանի հերոսներին։ Ամբողջ քաղաքն էր սգում։ Նրանցից երկուսի թաղման օրը, երբ ամբողջ քաղաքն էր ճանապարհում, մենք աշակերտներով հավաքվել էինք դպրոցի բակում։ Երբեք մեր բակը այդքան լռակյաց չէր եղել․ անգամ շշուկ չէր լսվում։ Բոլորս մեր արցունքներոը խեղդելով կամ էլ հուզվելով, ափսոսանքով նայում էինք այդ դաժան, սիրտ կրծող, ցավալի տեսարանին։ Չէ՞ որ այդ հերոսներից յուրաքանչյուրը լուսավոր երազանքներ, նպատակներ ուներ։ Պատերազմական այդ օրերին բոլորիս կյանքը կարծես գլխիվայր շուռ եկած լիներ։ Անտանելի անհանգստություն, անբացատրելի իրադարձություններ, անդադար հարցեր, ափսոսանքով նայող հայացքներ, անմեղ զոհեր, անբուժելի ցավ, անջնջելի հիշողություններ, աննկարագրելի խորը վերք, որը դեռ շատ երկար, գուցե և երբեք չսպիանա։

Մենք, որ սահմանին կանգնած չէինք կռվում, այսպիսի զգացողություններ, ապրումներ ենք ունեցել։ Իսկ ի՞նչ են զգացել այդ րոպեին սահմանին կանգած զինվորները, որոնք իրենց ընկերների մահն են տեսել, որոնք պայքարել են, որոնք զգացել են պատերազմի դառը համը։ Կարծում եմ՝ բառերը քիչ կլինեն անգամ նկարագրել փորձելու համար։ Շատ պատանիներ ժամանակից շուտ հասունացան, սկսեցին շատ խորը ընկալել ու հասկանալ, թե ինչ է հայրենիքը, ընկերությունը, հայրենասիրությունը։

2016թ․-ի ապրիլը տպվեց բոլորիս հիշողության մեջ։ Ցավալի է, երբ մարդկային կյանքը ժամանակից շուտ է ընդհատվում։ Որքան էլ փորձում ենք ցույց տալ, որ կյանքը շարունակում է իր բնականոն ընթացքով շարժվել, այնուամենայնիվ, պարզից էլ պարզ է, որ շատ բան է փոխվել։ Յուրաքանչյուրս էլ ժամանակ առ ժամանակ առանձնանում ենք ինքներս մեզ հետ՝ սկսելով անդադար հարցեր տալ ու պատասխաններ գտնել։ Պատասխանների մեծ մասը այդպես էլ չենք ստանում ու, երևի թե, դա բնական է։ Ուղղակի պիտի համակերպվենք այն փաստի հետ, որ պատերազմը միշտ էլ զոհեր է պահանջում։ Հիշողությունները երբեք չեն լքի ու ցավ կպատճառեն հենց այն պատճառով, որ ընդամենը հիշողություն են։ Կյանքը գուցե ամեն վայրկյան է փոխվում, բայց կան արժեքներ, որոնք մնայուն են։ Խաղաղությունը բացարձակ արժեք է և ցանկալի կլինի, որ օրերից մի օր կարողանանք վերջնականապես հասնել դրան։ Իհարկե, ասածս մի փոքր անհավանական է հնչում, բայց պետք չէ հուսահատվել։ Շնորհակալություն բոլոր նրանց, ում շնորհիվ մենք այսօր մեր ամենօրյա կյանքն ենք ապրում։

Խավարասերը, իր վախկոտ բնավորությանը հավատարիմ մնալով, փորձեց կրկին իր սև գործն անել, բայց չգիտեր, որ չի կարողանալու հաջողել։ Ախր նա այնքան վախկոտ է ու այսքան տարիների ընթացքում այդպես էլ չի հասկացել, որ լույսը միշտ է հաղթում խավարին, միշտ։

Լույս, խավար, լույս, խավար, լույս։