Պապս «նվազող գների տեսության» դասական էքսպերտն է։

Ամեն անգամ, երբ երթուղային եմ (հայերեն՝ մարշրուտկա) նստում, անցնում թաղով կամ մտնում խանութ, ու գնաց․ մեկը պնդում է՝ էս երկիր չի, մյուսը՝ «ռսի հողի» ցավն ա տանում, երրորդը գազի գնից է բողոքում, իսկ մյուսն էլ անցնցում սպասում է («թողեք թող աշխատեն, էլի» հոգեբանությամբ): Սակայն կա մի բան, որից բոլորն են բողոքում, դե, գները, էլի։ Բողոքելը շատ հեշտ է (արդարության համար ասեմ, որ շատ դեպքերում՝ օգտակար, դե բողոքում ես, նյարդերդ հանգստացնում), սակայն հեչ չե՞ք մտածել՝ ինչու են ընդհանրապես դրանք բարձրանում։

Պատկերացնենք երկու դեպք․ առաջինում գները շարունակաբար նվազում են, իսկ երկրորդում՝ մնում նույնը։ Պապս միշտ բողոքում է՝ պնդելով, որ զարգացում ենք ապրում, էն ժամանակ հոսանքը շատ դժվար էր ստացվում, մազութ էինք բերում, ժամերով վառում, իսկ հիմա, հեն ա, արևին դեմ ես տալիս ու հոսանք ես ստանում։ Հիմա հասկացա՞ք պապիս էքսպերտ լինելը։

Ուղղակի տրամաբանենք, երբ գները նվազում են, արտադրողը ավելի քիչ շահույթ կստանա, բնականաբար, նա կդիմի հարկադրված կրճատումների։ Այսինքն, նույն հավանականությամբ այդ կրճատվածների մեջ կարող է հայտնվել հայրս, հորեղբայրս, քույրս․․․ Արդյունքում, նրանք քիչ եկամուտ կունենան և կամ ընդհանրապես այդ ապրանքից, ծառայությունից կհրաժարվեն կամ էլ ավելի քիչ կգնեն այն։ Ու էստեղ սկսվում են արտադրողի վատ օրերը՝ վաճառք չկա- չկա եկամուտ, չկա եկամուտ- չկա շահույթ, չկա շահույթ՝ փաստորեն երկիրը երկիր չի․․․

Հիմա նույնը պատկերացնենք ամբողջ տնտեսության մակարդակով։ Տնտեսագետներս սրան  ասում ենք գնային շոկ, երբ տնտեսությունը անընդհատ շոկի մեջ է ընկնում և հայտնվում խորը ճգնաժամի մեջ։ Իսկ երբ գները նույնը մնան, ապա տնտեսական աճի մասին պարզապես պետք է երազենք, քանի որ, կունենանք նույն արդյունքը, որը ոչ մի կերպ չի ոգևորի, մոտիվացնի արտադրողին։

Շատ հաճախ, երբ պաշտոնապես հայտարարվում է գնաճի մակարդակը, մենք համոզված ենք, որ մեզ խաբում են, և այն սահմանողը քայլում է օդերով ու թթվածնով սնվում։

Բայց գնաճը մի երկու ապրանքի ու ծառայության գներրի փոփոխությունը չի, այն բոլոր ապրանքների, բարիքների, ծառայությունների գների փոփոխությունն է, այսինքն, դրանցից շատերի գները նույնն են մնացել, նույնիսկ որոշներինը՝ նվազել։

Ընդհանրապես տնտեսագիտության մեջ կարող եմ նշել կարճաժամկետ և երկարաժամկետ էֆեկտները։ Կարճաժամկետում գնաճը մեզ՝ սպառողներիս, ձեռնտու չէ, սակայն երկարաժամկետում արդեն իրավիճակը այլ է։ Այս դեպքում բարձրանում են աշխատավարձերը, կենսաթոշակները, տոկոսադրույքը։ Պարզապես նշեմ, որ սա բնորոշ է «նորմալ» երկրին։ Եվ սրա հետ կապված հիշեցի լսարանում հնչեցված մի միտք․ երկրները լինում են նորմալ և Հայաստան․․․

-Մա՜մ, այ մամ:

-Հա, Էլիտ, ասա:

-Մամ, կարա՞մ տատիկենց հյուր գնամ:

-Եթե գործդ վերջացրել ես, գնա:

-Ապրես, մա, դե ես թռա:

-Բարի երեկո բոլորին: Տա, բա էս ո՞ւր են հարսիկենք:

-Է՜, բալես, քյացել են իրա պապայենց տուն, կյան:

-Բա ինչի՞ լույս չկա:

-Գիդում չեմ, էնքան տանում են, պիրում, էսա սաղ տալ տեն վառեն:

Տատիկս մի փոքր բողոքեց ու միասին գնացինք հյուրասենյակ: Ես նստեցի բազմոցին ու ասացի:

-Ո՜ւֆ, ինչ անհավես ա, ե՞րբ են լույսերը տալու:

Քանի գնում, ավելի էր մթնում, ու տատիկս գնաց մոմ բերելու, որ մի քիչ կոտրի մթությունը:

Սկսեցինք զրուցել ես, տատիկս, պապիկս, ու տատիկիս մայրիկը: Նրանք սկսեցին պատմել, թե այն ժամանակ երեխաները ինչպես են լամպի լույսի տակ դաս սովորել, մոխիրով հագուստը լվացել ու վառարանի մոտ չորացրել:

-Տատ, բա մոխրով ավելի՞ չէր կեղտոտվում,- հարցրի ես:

Պապիկս արագ վրա բերեց:

-Պահ, մոխիրը սապունից լյավ ա մաքրում, մհետ փորձի, կտենաս:

-Չէ, չեմ ուզում,- ասացի ես ու ծիծաղեցի:

Զրուցեցինք երկար, տատիկս, պապիկս ու տատիկիս մայրիկը արտասանեցին տարբեր բանաստեղծություններ, բալլադներ:

«Էնքան էլ երկար էր, տեսնես ո՞նց են հիշում էդքանը»,- մտածում էի ես:

Նրանց պատմությունները, երգերը, ասմունքներն ու մեր ծիծաղը ընդհատեց լույսը:

Բոլորս միասին գոռացինք.

-Ուռա՜:

Մենք ապրում ենք չորսհարկանի շենքի վերջին հարկում և սովոր չենք եղել, որ ինչ-որ մեկը մեր գլխին թխկթխկացնի կամ դմբդմբացնի։ Իսկ, այ, մենք այնքան ենք տանը գնդակ խաղում, որ ներքևի հարևաններն արդեն սովորել են աղմուկին։ Մի անգամ մայրիկը գնացել էր նրանց տուն, և երբ նստել էին սուրճ խմելու, ջահը ճոճվել էր։ Մայրիկը ճչացել էր․

-Երկրաշա՜րժ։

Իսկ հարևանն ասել էր․

-Հանգստացիր, քո երեխաներն են խաղում։

Բայց ես այդ դեպքի մասին չեմ ուզում պատմել, այլ մեկ ուրիշի։

Մի անգամ, երբ մենք ընտանիքով նստած էինք սեղանի շուրջը, ջահն սկսեց գնալ-գալ։ Իհարկե, բոլորս էլ վախեցանք՝ մտածելով, թե երկրաշարժ է։ Բայց երկրաշարժը սովորաբար մի քանի վայրկյան է տևում, իսկ այս մեկը մի քանի րոպե չէր դադարում։ Բացի դրանից, վերևից սարսափելի աղմուկ էր լսվում։ Մենք հասկացանք, որ որ մեր վերևում հարևան է հայտնվել։ Հայրիկը բարձրացավ տանիք, և երբ բացեց դուռը, նրա վրա հարձակվեց մի շնիկ՝ մեր նոր հարևանը։

Ամենասարսափելին այն է, որ մեր նոր հարևանը, երևի նոր տանը սովոր չլինելու պատճառով, գիշերները չէր կարողանում քնել ու կաղկանձում էր՝ մեզ էլ իր հետ անքուն պահելով։ Որոշ ժամանակից հետո հայրիկն այլևս չդիմացավ այդ կաղկանձին, որոշեց փայտով բարձրանալ կտուր ու քշել նրան այնտեղից։ Իսկ երբ բարձրացել էր ու լապտերը վառել, տեսել էր, որ շունը ձագուկների է սպասում։ Խղճացել էր նրան։ Այդ օրվանից շունն այլևս չի կաղկանձում (հասկացել էր, որ բարությանը բարությամբ պետք է պատասխանել), սովորել է բնակարանին ու շրջապատին։ Ճիշտ է, մեր առաստաղը մեկ-մեկ նրա շատ վազելուց դղրդում է, բայց ոչինչ, չէ՞ որ մենք շուտով նոր և փոքրիկ հարևաններ ենք ունենալու։

Լուսինե Զեյթունյան

1998 թվական

Երբ հինգ տարեկան էի, եղբորս ասացի.

-Գոռ, արի լոբի աճեցնենք:

-Հա, արի,- ասաց նա:

Եվ մենք մայրիկից խորհուրդներ էինք հարցնում, թե ինչպես են լոբի աճեցնում:

-Առաջին հերթին ձեզ մի աման է պետք:

-Ինչի՞, որ ծառը ջրե՞նք:

-Չէ, դմբլո, որ լոբին դրա մեջ ցանեք:

-Ի՜, բա մենք էլ գիտենք, թե բակում ենք ցանելու,- հիասթափվեց Գոռը:

-Մենք բնակարանում ենք ապրում,- ասաց հայրիկը, հողամաս չունենք:

Եվ մենք թթվասերի ամանի մեջ հող լցրեցինք,մեջը լոբի դրեցինք և մի-մի դույլ ջուր դատարկեցինք յուրաքանչյուր լոբու վրա: Հայրիկն ու մայրիկը մի կերպ մեր ձեռքից վերցրին ցեխակոլոլ ամանները և դրեցին խոհանոցի պատուհանի գոգին:

-Վերջ, վերջ, սպասենք, տեսնենք, թե ե՞րբ կծլի,- ասաց մայրիկն ու մեզ տարավ սենյակ:

Հինգ րոպե անց ես վազելով մտա սենյակ և ասացի.

-Հայր, լոբին լծել է:

-Ոչ թե լծել, այլ` ծլել,- խորհրդավոր ասաց Գոռը:

Բայց մեր լոբին ոչ լծել էր, ոչ էլ` ծլել: Ես ոտքից գլուխ ցեխոտ էի, որովհետև փորել-հանել էի լոբու հատիկն ու բերել սենյակ, որ հայրիկն ու Գոռն էլ տեսնեն:

-Դեռ ժամանակը չէ,- ասաց հայրիկն ու նորից ցանեց այն:

Գիշերն էլ Գոռն էր արթնացել ու մատիտով հողը քչփորել: Բայց լոբին էլի չէր ծլել:

-Էս ցեխից ու ջրից շուտով մենք կծլենք,- բողոքեց մայրիկը,- տարեք այգում ցանեք:

Մենք այդպես էլ արեցինք: Ամեն երեկո գնում էինք զբոսայգի և հիանում էինք մեր աշխատանքով: Մի օր էլ տեսանք, որ ինչ-որ մեկը մշակում է մեր լոբին, երևի բերքն էլ հավաքեց ու լավ հարստացավ, իսկ մեզ չհիշեց էլ:

Մուշեղ Բաղդասարյան 10 տարեկան

1831 թվականին մի սովորական օր ֆրանսիացի գրող Վիկտոր Հյուգոն գնեց մի շիշ թանաք, փակվեց իր սենյակում ու փոքրիկ պատուհանից հայացքը Աստվածամոր տաճարին՝ սկսեց գրել: Եվ այսպես ամիսներ շարունակ գրում էր, նույնիսկ հանճարներին բնորոշ տարօրինակությամբ, վերցնելով մկրատը՝ անփութորեն կտրատեց մազերն ու փչացրեց սանրվածքը, որպեսզի դուրս չգա տնից, մինչև չավարտի նոր սկսած վեպը, որ պիտի համաշխարհային գլուխգործոց դառնար:

Թանաքի վերջին կաթիլով գրվեց հաստափոր գրքի վերջին բառը, և հեղինակը դեռևս վերնագիր չունեցող վեպն ուզեցավ անվանել «Ինչ է պարունակում մի շիշ թանաքը», բայց ինչպես իր հուշերում է նշում, հետո գիրքն անվանվեց ներշնչման աղբյուրի անունով՝ «Փարիզի Աստվածամոր տաճարը»: Եվ սերունդների առջև դրվեց մի գիրք, մի պատմություն սիրո, թշվառության, խանդի, ըմբոստացման, մարդկային ամենադաժան կրքերի ու նրբակերտ հոգիների բախման մասին: Այս պատմության առանցքը դարձավ Աստվածամոր տաճարը, և քարն ու քանդակը կենդանացան, տաճարն անձնավորվեց և որպես մշտաներկա գոյություն, անդադար հիացք ու չքնաղ երազանք ապրեց մեր սրտերում՝ հավերժ իր մեջ կրելով Կլոդ Ֆլորոյի նախանձոտ հայացքը, Էսմերալդայի քնքուշ սիրտն ու Քվազիմոդոյի թանկագին զանգերի ղողանջը:

Եվ ահա տաճարը հրդեհի անսանձ ճանկերի մեջ իր ութհարյուրամյա հանդարտությամբ նայում է հորիզոնին ու քմծիծաղում ժամանակի, ճակատագրի ու մարդկանց վրա… Հատկապես մարդկանց. տաճարն այրվում է, երբ մի քանի օր առաջ Ֆրանսիան ապրիլի 24-ը հայտարարեց Հայոց Մեծ եղեռնի անմեղ զոհերի հիշատակի օր, երբ մի քանի օր հետո՝ ապրիլի 22-ին այնտեղ Սուրբ պատարագ պիտի մատուցվեր նույն զոհերի հիշատակին: Եվ ի՞նչ… Հրդեհը բռնկվել է վերանորոգման աշխատանքների ժամանակ անփութության հետևանքով. հնչում է չափազանց անմեղ և չափազանց անհամոզիչ:

Եթե սա պատահականություն է, ապա սարսափելի դժբախտություն, եթե՝ դիտավորություն, ապա աններելի հանցանք ողջ աշխարհի դեմ: Մնում է միայն հուսալ, որ մեր երազանքը հնարավոր կլինի վերականգնել, թեև դրա համար տասնյակ տարիներ կպահանջվեն:

Մի տեսակ տրամադրված չէի գնում պրակտիկայի, դե, դա երևի սկզբնական շրջանում էր։ Բարեբախտաբար, պրակտիկայի ղեկավարները բավականին հետևողական, պատասխանատու և պահանջկոտ են։

Կուրսի մյուս պրակտիկանտներից բազմաթիվ դժգոհություններ եմ լսում թե՛ ղեկավարների անհետևողականությունից, և թե՛ դպրոցից, որտեղ պրակտիկայի են գնում։ Յուրաքանչյուր դպրոց պրակտիկանտի նկատմամբ ցանկալի է, որ նորմալ վերաբերմունք ցուցաբերի։ Գիտե՞ք` նորմալ չէ, երբ մանկավարժը պրակտիկանտին նյութեր պատճենահանելու է ուղարկում։

Մանկավարժներից մեկի հետ ես և ընկերուհիս ընդհարում ունեցանք, սակայն մենք փորձում էին հնարավորինս բարեհամբույր լինել, որովհետև վերջում, միևնույնն է, մենք էինք տուժելու, բայց միևնույն ժամանակ հասկացնում էինք, որ մեզ անտեղի վիրավորելը մանկավարժին հարիր չէ։ Պրակտիկանտին` «սրանք» և 7-րդ դասարանի տղա երեխային «գործ տվող» անվանելուց առաջ խորհուրդ կտայի մանկավարժի իրավունք, պարտականություն և էթիկա վերընթերցել։

Պրակտիկայի ընթացքում 9-րդ դասարանում շատ եմ դիտում անցկացրել և ամեն անգամ մտքով համեմատություններ էի անում մեր գյուղի աշակերտների հետ։ Ինձ համար սարսափելի էր պատկերը։ Տղա-աղջիկ դասարանական հարաբերություններում բացարձակ հարգանք չկա։ Շփվում են միմյանց վիրավորելով, հարվածելով։ Իսկ մեր գյուղում դասարանի տղաները միամսյակի կապակցությամբ դասարանի աղջիկների համար անակնկալ խնջույք են կազմակերպում։

Հիշում եմ, որ առաջին դասարանից մինչև 12-րդ դասարանը յուրաքանչյուր մարտի 8-ին կողքիս նստող դասընկերս ինձ նվեր էր բերում, իսկ ես նրան՝ հունվարի 28-ին, և այսպես ամբողջ դասարանը։ Նույնիսկ մենք անակնկալ էինք անում տղաներին տորթով, նվերներով ու ժպիտներով։ Երևի դա նրանից է, որ նրանք 9-րդ դասարանից բաժանվում են և այդպես էլ ընկերներ չեն դառնում, իսկ մեր գյուղում ամենալավ ընկերը դասարանական, դպրոցական ընկերն է։

Օրերը մեզանից կհեռանան դժգոհ, չգնահատված  մի քիչ, մի քիչ հիասթափված,

Բայց մեկ է, ամենից շատ մենք կսիրենք էլի բազմոցը,
Եվ ամենահարմար դիրքը չմտածելու համար:

Օրերը նորից կգան  նոր սպասումներով,
Մենք չնկատելու կտանք հին ծանոթի նման,
Ալարկոտ կշնչենք, կհորանջենք
Ու կփորձենք չբռնացնել մեզ մտածելու վրա:

Օրերը մեզանից շատ փորձ ունեն կրկնվելու,
Էլի կգան հանգիստ, խստապահանջ,
Մեզ հետ կխոսեն սպառնալիքներով,
հետո  չեն էլ սպասի, որ գիշերով գնան,
Կասեն ու կգնան:

Հետո մենակ կհաղթենք այդ բոլոր օրերին,
Ու բազմոցի հետ սերը  անբաժան կդառնա,
Օրերը կսկսեն մեզ հետ էլ չվիճել,
Ձեռքերը կլվանան մեզնից
Ու ուսուցչի նման կնստեցնեն վերջում, կմոռանան
Կգան ու կգնան,
Կգան ու կգնան:

Ժամը արդեն ութն անց կես է, իսկ ես դեռ բան չեմ արել։ Ու երևի մոտակա մեկ ժամվա ընթացքում չեմ էլ անի։ Կմտածեք՝ զբաղված մարդ եմ, աշխատում եմ միգուցե, նոր եմ տուն եկել։ Ոչ, չեմ աշխատում, և հետևաբար, նոր չեմ տուն եկել (դե աշխատում եմ, բայց տանից)։ Համ էլ կիրակի է, ի՞նչ աշխատանք։ Ու այսպես առավոտից նստած եմ գրասեղանիս մոտ, նայում եմ համակարգչիս էկրանին, փորձում միջիս ալարկոտին անջատել ու գոնե մի բան գրել։ Երբ մի բան ես ունենում անելու, ամեն վայրկյան մի նոր գործ ես գտնում, մենակ թե այդ հիմնական, ամենակարևոր գործը չսկսես, որովհետև ուղղակի հավես չունես։ Դե ես էլ, ինչպես և դու,  վերցնում եմ փոշու շորն ու մաքրում արդեն մամայի կողմից մաքրած կահույքը, անցնում եմ ամեն մի վայրով, սրբում եմ դաշնամուրը, վրայի բոլոր նկարների շրջանակները, բացում դաշնամուրն ու փոշու շորով անցնում ստեղների վրայով։ Հետո գնում եմ սենյակ ու սկսում դարակներս հավաքել, գտնում եմ լիքը թղթեր, ձեռագիր նշումներ, որոնք դեռ անցյալ տարի եմ գրել, վերջացած նոթատետրիս միջից գտնում եմ կորցրածս նկարն ու դնում նույն տեղը, որ էլի կես տարի այն փնտրեմ ու գտնեմ նույն վայրում։

Անվերջ փոշի սրբել չէր ստացվի, դրա համար էլ նստեցի գրասեղանիս մոտ, ու կրկին իմ ու դատարկ էկրանի միջև համր լռություն տիրեց։ «Պետք է մի բան անել, հավաքվի՛, Անետա»,- մտածում էի ես, երբ հայացքս ընկավ գրասեղանիս ձախ անկյունին, ուր փակցրել էի կպչուն թերթիկ «ֆրանսի տնայինը չմոռանա՛ս» գրվածքով։ Մի քանի րոպե առաջ կարևոր գործս մի վայրկյանում ջնջվեց, քանի որ հիմա դրանից ավելի կարևոր բան ունեի անելու՝ անգիր սովորել ֆրանսերենի տեքստը։ Երբ դեռ նույնիսկ չգիտեի՝ ինչի մասին է տեքստն, ու քանի էջ պետք է սովորեմ, մի անգամ էլ չեմ բացել կայքը, որ ծանոթանամ տեքստին, արդեն դրա հավեսը չունեի։ Շարունակում էի ոչ մի բան չանել։ Մեջս նորից անհագ ցանկություն առաջացավ մի բան անել, միայն թե ոչ ֆրանսերեն։ Նայեցի իրար վրա դրված գրքերիս, որոնցից յուրաքանչյուրը բացել եմ և, հասնելով մի պահի, փակել ու մի կողմ դրել, որովհետև հավեսս կորել էր։ Վերցրեցի ամենավերևինը ու սկսեցի կարդալ ծերուկ Թեոդորի նամակն իր զարմիկին։ Փորձում էի վերհիշել երկու ամիս առաջ կարդացածս, մեկ անգամ ևս պատկերացնել կերպարներին՝ նամակը ձեռքերում կանգնած Լոնսելոտին, իր կնոջը, ում հագուստի վրա ներկի հետքեր կային, իսկ քթի ծայրին թանաքից մնացած սև կետեր: Հիշողությանս մեջ երևաց սենյակը, գրասեղանն ու զամբյուղի մեջ քնած կատուն։ «Նենց կուզենայի հիմա այդ սենյակում լինել, զամբյուղի մեջ, կատվի փոխարեն ու կիսաքուն վիճակում լսեի երիտասարդ զույգի զրույցը ծերուկի ժառանգության ու կատվին իրենց մոտ պահելու դրական կողմերի մասին»։ Պատմվածքը բավականին կարճ էր, ու այն ավարտելուց հետո էջանշանը դրեցի հաջորդի վրա, որ էլի երկու-երեք ամիս չկարդամ ու մի օրում վերջացնեմ։

Նորից նայեցի համակարգչիս էկրանին, այս անգամ սպասելով, որ ֆրանսերենի տեքստն ինքն իրեն անգիր կանի․ ինքն էլ հավես չուներ։ Ավանդույթները չխախտելով նայեցի ձախ՝ այս անգամ աչքովս ընկավ հեռախոսս, ու արդեն մոտ կես ժամ է, ինչ մաթեմատիկայի ու հավանականության կանոններով հաշվարկներ անելուց հետո վանդակի մեջ գրեցի 2-ը, որի վրա անմիջապես խաչ քաշվեց՝ ինձ հուշելով այն մասին, որ հաշվարկներս սխալ էին։ Կեսից հիշեցի, որ գործս նույնիսկ չեմ էլ սկսել, իսկ ես նստած սուդոկու եմ լուծում։ Հեռախոսս մի կողմ դրեցի ու ինձ հավաքելով սեղմեցի կայքի հասցեին։ Դեռ կարդում եմ, հասա տեքստի կեսին, արդեն հոգնեցի, էլ չեմ ուզում, չեմ ուզում դասի գնալ վաղը, կլինի՞ էս կիրակին չվերջանա, կլինի՞ դասի չգնամ։ Դասի ավելի շատ չէի ուզում գնալ, քան թե ֆրանսերեն չսովորելը։ Մարմնիս և ոչ մի բջիջ ոչ մի բանի հավես չուներ։

Կեսգիշերն անց էր արդեն, աչքերս կամաց-կամաց ծանրանում էին, պետք է քնել։ Չէի ուզում քնել, որ երկուշաբթին չգա, որ կիրակին մի քիչ ավել տևի։ Բայց արդեն կես ժամ է, ինչ էլ կիրակի չի։