Մեր հասարակությունը՝ հայ հասարակությունը, որոշակիորեն հիվանդ է: Հիվանդ է, քանի որ մեր երկրում տարածված է սելեկտիվ աբորտը՝ երեխայի սեռով պայմանավորված՝ հղիության արհեստական ընդհատումը: Ցավալի է, որ ծնողները հանկարծ որոշում են՝ ծնվի՞ իրենց երեխան, թե՞ թույլ չտալ արդեն կազմավորված մարդու լույս աշխարհ գալը, եթե նա աղջիկ է:
Վիճակագրական տվյալներով՝ Հայաստանում ամեն տարի, երեխայի սեռով պայմանավորված, 3000-3500 երեխա չի ծնվում: Աղջիկներ: Ծնողները որոշում են, որ իրենց աղջիկը չպիտի ծնվի, և դիմում են սելեկտիվ աբորտի: Ահա, այդպիսի «սելեկտիվ աբորտի» խնդիրն է արծարծվում Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանի «Համլետի հոր ուռագանը» պատմվածքում:
«Համբարձումյան Արեգիկի տունը կռիվ էր ընկել» «Գիքոր»-ային սկզբից հետո պարզվում է, որ այդ կռիվը ոչ թե «քորփա էրեխին էն անիրավ աշխարքը» գցել-չգցելու համար է, այլ ժամանակակից հիմք ունի՝ տնային կենդանի բերել-չբերելու շուրջ է, քանի որ երիտասարդ զույգը քննարկում է իրենց յոթնամյա տղայի խնդրանք-պահանջը՝ շունիկ կամ փիսիկ բերել, քանի որ քույրիկ կամ ախպերիկ չունի: Ի՞նչ անել. «Էխինակոկի բույն է», «Օրը երեք անգամ ով պիտի դուրս տանի: Չտանենք՝ կգժվի», «Տնից հոտ է գալու…»: Եվ այս «կռվին» զուգահեռ մեկ այլ՝ թերևս նաև հոգեբանական կռիվ է. երիտասարդ հայրիկը, անսալով կնոջ պահանջին, որոշում է. «Ծյոմին կասեմ»… Պարզվում է՝ զույգը որոշել է հղիության արհեստական ընդհատում անել, քանի որ աղջիկ պիտի լույս աշխարհ գար: Եվ այդ դեպքում կարևոր չէ ոչ միայն «Գիտե՞ս ինչ արժե»-ն, այլև՝ որ Արեգիկն ուզում է «մեծ ախպեր լինել»:
Ընտանեկան «կռիվը» նույնիսկ ընդլայնվում է՝ դստեր հղիության ընդհատմանը դեմ է Ամալյա տատը. «Գոնե առողջ չլիներ, ասեի հա»: «Մարդ կա՝ տարիներով երազում է»,- նկատում է բժշկականի ուսանողուհին: Մյուսի արձագանքն այն է, որ երեխա մեծացնելը դժվար է ֆինանսապես. «Տարին հիսուն հազար դոլար ա պետք ու տենց՝ մի երեսուն տարի»… Սրան ի պատասխան՝ «Ախչի, հո տանը չի՞ մնալու, ի՞նչ երեսուն», ինչից էլ հասկանալի է դառնում, որ հղիության ընդհատման պատճառը երեխայի սեռն է:
Այս ամենին զուգահեռ՝ պատմվածքում տարբեր խնդիրներ են արծարծվում: Արեգիկի տատը որոշում է երեկոյան թոռանը զբաղեցնել «Համլետ» դիտելով («Համլետի հոր ուրվականը տեսե՞լ ես»), իսկ յոթնամյա ժամանակակից երեխան իր սիրած հեքիաթներն է նայում այփադով: Սկզբում՝ «կարմրամաշիկ Մաշայի մասին, հետո՝ որ իշխանը մատը կտրում է, վրան աղ ցանում, որ մռմռա ու ինքը գիշերը չքնի, դևին բաց չթողնի»: Ապա Արեգը առաջարկում է օգնել տատին տոլմա փաթաթելիս, և սկսվում է թոռան ու տատի արդար մրցույթը՝ տերև բացելու և տոլմա փաթաթելու: Հետո՝ վերջին լցոնից հետո լավաշ-պանիրով դուռում՝ տոլմայի բույրով շաղախված. տատի ու թոռան ամենամարդկային, գեղեցիկ հարաբերություն: Նաև՝ մորաքրոջ, քեռու: Աստիճանաբար, սակայն, պատմվածքում հասունանում է դրամատիզմը, ապա և՝ «Համլետի հոր ուռագանը»:
«Մայրիկն իր Արեգիկին կարոտել է, ուզում է տեսնել», և հայրը Արեգիկին տանում է արդեն հիվանդանոցում գտնվող մոր մոտ: «Շենքը շրջանցեցին, մտան ընդունարան: Արծյոմ քեռին իջավ. մրրկի պես աշխույժ, բոյով, սիրուն, սպիտակ խալաթով, գանգուր գլխով, մաքուր ու ազնվազարմ օծանելիք բուրալով: – Գրիգ ջան, դոբռիի մեջ, – ասաց, – նի ա չյոմ նի բիսպակոյսյա, պադայձի կ Նառըչկե՝ անա վսյո զձելայիտ: Վսյո խառաշո, զավտռա պրիձյոտ դամոյ»,- ահա այսպես բժիշկը, որ կոչված է մարդուն կյանք նվիրել կամ փրկել մարդու կյանքը, արդեն ավարտել է իր «գործը»: Բայց քաղքենի մարդու ու քաղքենի բժշկի այս նկարագրությունը շարունակվում է ավելի խոսուն մի պատկերով. «Ուզեց մաքուր, սպիտակին տվող, ասես կավճոտ ձեռքի ափով, երկար մատներով Արեգիկի գլուխը շոյել, Արեգիկը չթողեց, ետ-ետ գնաց»: Փոքրիկ երեխան անգամ կարծես զգում ու համապատասխանորեն արձագանքում է իրական ողբերգությանը՝ իրականում սպանվել է մարդ՝ իր արյունակիցը:
Իսկ խելացի ու տպավորվող Արեգիկը լսում է նաև հարցը, նաև՝ դիտարկումը, որ Արեգիկը իր Գամլեծիկի տարիքին է. «Սկո՞լկո յիմու: Դա, մայեմու Գամլեծիկու տոժե»:
Սերունդների կյանքն ու կենսագրությունը կարծես կրկնվում է: «Հայրիկը հանկարծ դեժավյու ապրեց. թվաց՝ դա ինքն է, իր հոր հետ, շենքի ներքևը կանգնած, լուսամուտից նայող մորն ինչ-որ բան ասում, երբ մայրիկը, տասնյակ տարիներ առաջ, խորհրդավոր պատճառներով հիվանդանոց էր ընկել: Այն ժամանակ մոր հիվանդության առեղծվածը լուծել չէր էլ փորձում, ուղղակի մեջն էր պահել: Հայրը հանկարծ մի բան հասկացավ, ու ոտքերը թուլացան, բայց էլ պարզել հնարավոր չէր, չկային իր ծնողները, հետո՝ ի՛նչ պարզելու բան էր որ: Ջրհորի պես՝ մի պահ կարծես գլխակորույս թաղվեր ծնողների գաղտնի կյանքի հորձանուտ: Գլուխը պտտվեց: Տղայի ուսիկից մի պահ բռնվեց, հետո իրեն ուղղեց, նայեց վեր: Մայրը լուսամուտից շուռ եկավ ու կտրուկ անհետացավ: «Գնացինք,- ասաց հայրը:- Մենք գործ ունենք». ահա այն ամենը, ինչ մնացել է որպես հիշողություն Արեգիկի հոր մանկության այն հատվածից, որն այսօր նույն սցենարն ունի:
Մերօրյա կյանքի ողբերգական դրսևորումներից մեկն է, ահա, որ մարդը կամովին, փաստորեն, սպանում է իր դեռ չծնված երեխային և նույնիսկ վճարում դրա համար՝ որքան էլ դժվար է դա նաև հոգեբանորեն. «Հայրը թղթադրամի խրձիկը գրպանից հանեց, մի երկու անգամ հաշվեց, վրիպում էր, նորից սկսում, վերջը հաշիվն ավարտեց, փողը տվեց պատուհանիկի միջով՝ օրիորդին: Ստացականին նայեց, մտածեց, ճմլեց, գցեց աղբարկղը»:
Եվ գուցե մեղքի գիտակցումն է պատճառը, որ երբ «ետ էին գալիս քաղաքի կենտրոնով, հայրը շտապում էր, բայց Արեգիկի քայլքին հարմարվում»: Մեղքի այդ զգացողությունն առավել են սրում Հյուսիսային պողոտայում սալարկին դրված կարմիր փոքրիկ կոշիկները և աղջիկ ցուցարարները, որ հասարակությանը կոչ են անում չդիմել սելեկտիվ աբորտի. «Մի քանի օրիորդ կանգնած՝ ելույթ էին ունենում:- Ես չկա՛մ,- գոչում էր մեկը:- Եթե ես լինեի, տոնածառ կունենայի,- գոչում էր մյուսը:- Թե Արեգիկն Արեգնազան լիներ՝ ինքն էլ այսպիսի կոշիկ կունենար,- ասաց Արեգիկը»: Բայց ի պատասխան՝ հայրը հեռացնում է Արեգիկին. «Ցույց են անում, գործ չունենք»:
«Համլետի կինոն լրիվ չէր նայել Արեգիկը, բայց Համլետի հոր ուռագանը տեսել էր: Որ սկսեցին ցույց տալ՝ Ամալյա տատը կանչեց, թե՝ տես, Համլետի հոր ուռագանը: Արեգիկը եկավ հեռուստացույցի մոտ ու տեսավ փոթորկի մեջ փողփողացող թիկնոցով մութ կերպարանքը, որ քայլում էր ու խոսում արձագանքող ձայնով: Երեսի փոխարեն երկաթե դիմակ էր, աչքերը՝ ծակ, դիմակի տակը՝ երեսի տեղը, դատարկ». ահա այս նկարագրության միջոցով հեղինակը ուրվականը «վերածում» է «ուռագանի»՝ փոթորկի, որ տիրում է հայ հասարակությանը, երբ մարդիկ որոշում են լույս աշխարհ չբերել իրենց աղջնակին:
Թերևս, ծնողների ընտրությամբ Արեգիկի քույրիկին կամ եղբայրիկին՝ որպես նրա խաղընկեր, փոխարինում է կատվիկը. «Թող մռմռա», մտածեց Արեգը: Ինքն արդեն մեծ եղբայր էր, իր կատվիկին ուներ՝ Շեկոյին, ճար չկար, պիտի արդեն որոշումներ կայացներ, ռիսկին ու մռմռոցին չնայած՝ գործեր գլուխ բերեր, գրեթե հայրիկի պես»: Եվ ենթադրվում է շարունակությունը. «Ցտեսություն, մանկություն», թեթև հոգոցով մտածեց Արեգիկը»:
Գրողը լուռ հետևող չէ այդ «սպանդանոցային» իրականությանը և ենթատեքստային նկարագրությամբ իր անհամաձայնությունն է հայտնում. «Արեգիկը անկողնում պառկած՝ ունկնդրում էր քամուն, որ իրենց նոր բնակարանի պատշգամբի ծակերից սվսվում էր, վսվսում, ոռնում: Թվում էր՝ Համլետի հոր ուռագանն է, ուռագանը դև էր դառնում, պատշգամբի ծակերից ներս սողոսկում, ննջարանով քայլում, երկարաճիտք կոշիկներով ոտքերը բարձր-բարձր վեր-վեր անելով, դիմակի տակ՝ դատարկ երես: Արեգիկն ուզում էր մատին դանակով վերք անի, աղ ցանի՝ հանկարծ չքնի, ուռագանը Մարինային՝ իր գաղտնի երազանքների ընկերուհուն, չառևանգի»: Նույն այդ «սպանդանոցային» իրականությունն է պատճառը, որ Արեգիկը պատկերացնում է «առուն ի վար լողացող տաշտակ, մեջը՝ աղիողորմ մլավող հինգ կատվիկ՝ օղակից նոր դուրս ծլած գլուխներով: Առվի եզրին՝ Մարինան, կարմիր մաշիկները հագին, ցիցը ձեռքին՝ փորձում է տաշտակը մոտեցնել ափին: Որ գիշերով Համլետի հոր ուռագանը չգա ձագերից մեկի գլուխը կտրի, ով գիտի որի»:
Նուրբ նկարագրությունների, երբեմն քողարկված պատկերների, ոչ ուղղակի համեմատությունների միջոցով «Համլետի հոր ուռագանը» պատմվածքով մերժվում է մեր հասարակության մեջ տիրող այն փոթորիկը, որը հղիության արհեստական ընդհատման միջոցով սրբում-տանում է դեռ նոր ձևավորվող աղջնակներին, թերևս, նաև տղաներին:
Վերը նշված հենց այս գեղարվեստական արժանիքների շնորհիվ էլ, եթե վերանանք մի քանի դրվագում առկա՝ յոթնամյա երեխային ոչ հատուկ դատողություններից, ինչպիսիք են, օրինակ, «Արեգիկն էլ է ուզում մեծ ախպեր լինել, արդեն չի դիմանում այլ կերպ», «Այս ինչ ես դու ուսումնասիրում»,- հարցրեց Արեգիկը» կամ՝ «Ցտեսություն, մանկություն»,- թեթև հոգոցով մտածեց Արեգիկը», «Համլետի հոր ուռագանը» հաջողված հրապարակախոսական գործ է, որով մերժվում է սելեկտիվ աբորտի գաղափարն ու դրսևորումը:
Հայաստանի ազգային պոլիտեխնիկական համալսարանի3-րդ կուրսի ուսանող Վարդգես Ավագյան
Հատված Հայկական Կարմիր խաչի ընկերության Արագածոտնի մարզային մասնաճյուղի կամավորի օրագրից
