-Արս, իմ արև, դու նեղվելու տեղ չունես. Տիգրան Մեծինը իրա անվան պես ա եղել,- մի աննորմալ պատռում էր կոկորդը, ինչպես Արքիմեդը լողանալուց կբացականչեր էվրիկան:

Մի քանի րոպե ուշադիր զննելուց հետո աչքերը պտտեցրեց այն հուսահատ հայացքով, որը առանց տարիների իմաստնության ու փորձի կտեսնեիր մեկի աչքերում, ում դիմաց ֆրանսիական թեորիայով անկաշկանդ համբուրվում են իր սիրած էակն ու ինչ-որ լպրծուն, ու թերությունը չընդգծելու համար կամաց ասաց․

-Լավ չես, իմին չի հասնի: Մաքսիմում քոնին:

Լռեց, մտածեց, նայեց, մտածեց, շարունակեց․

-Հա, բայց իմը բնական ա, քոնը ռինգի մեջ են թրծել:

-Ասե՞մ:

-Ասա:

-Սենց ավելի սիրուն ա, քան կլիներ: Թարս էլ մի նայի, ես ճաշակով տղա եմ:

Կենտրոնական բանկում դրամներն էինք խոշորացույցով ուսումնասիրում, երբ դեպքը պատահեց:

Արսենը դպրոցական ընկերս է՝ հասարակ տղա, որը լսում է ռուսական ախմախություն, սիրում` աղջիկներին, օձիքով վերնաշապիկ ու մեծ դրամապանակներ, բայց խնայում է ընդմիջման փողը դրամապանակը լցնելու համար: Հիմա էլ քոլեջում ենք սովորում, էլի իրար հետ: Ես ատում եմ Արսենի ճաշակը: Աննորմալն էլ դու ես:

Իններորդ դասարանում հայոց լեզվի ուսուցչուհին հանձնարարեց գրել, թե ինչ կփոխեինք մեր կյանքում, մեր մեջ: Արսենն առանց մտածելու, լայն ժպիտով, հիմար հայացքով ասաց.

-Քիթս:

Ուսուցչուհին շփոթմունքը ցույց չտվեց ու խրախուսելու համար գրել տվեց գրատախտակին, Արսենն էլ խրախուսվեց ու մինչև հիմա ամփոփում է իր էությունը գրատախտակին տառերով գրված իր քթի մեջ:

Արսենի քիթը տառերով գրվեց գրատախտակին ու չջնջվեց իմ հիշողությունից, որովհետև ամեն անգամ դասի ժամանակ արևելք նայելիս ես ակամա ստիպված եմ հիշել ու ժպտալ: Արսենը կողքիս է նստում: Երբեմն:

Ըստ իս՝ մարդու քթի ձևը արտացոլում է նրա բնավորությունը: Ինչպես չես կարող բացատրել զգացողությունը, որ ստանում ես երեխաներին դրսում հողով կամ գնդակով խաղալիս տեսնելուց կամ հենց նոր հայտնաբերած երգից մնացած բոլոր անգամները լսելու ցանկությունը մեկում սեղմելու անունակության հաճույքը, այնպես էլ քթի ու բնավորության հարաբերությունն եմ անկարող բացատրել: Պիտի նայես ու զգաս: Աննորմալն էլ դու ես:

Սյունեն՝ Ազնավուրին բնութագրող իր ֆեյսբուքյան ստատուսներից մեկում, բավականին գեղեցիկ կերպով նկարագրել է․ «Իր ներկա ստանդարտներով՝ երիտասարդ ժամանակ խիստ համեստ արտաքին տվյալներով խելքահան էր անում ամենագեղեցիկ կանանց, որոնք իր երաժշտության պես էսթետիկ էին՝ առանց ավելորդ բացվածքների, գռեհկության հասնող սեքսուալության, որովհետև ինքն էլ երբեք ստանդարտներին համապատասխանող կանանց չի սիրել: Տարբեր կանանց հետ լուսանկարներ թերթեք, մեկը բարակ շուրթերով է, մյուսը՝ լայն կոնքերով, երրորդը՝ մեծ քթով: Ու էդ ամենով հանդերձ սիրունիկ են, գրավիչ են, իսկապես ձգող են: Ու մտածում ես՝ էդ ինչ շքեղ դետալ-առանձնահատկություն են ունեցել, որով Ազնավուրը գերվել է, երանի-երանի մեկը մի օր մեզ էդպես նայի, մեր թերությունների մասին էդպես երգի»։

Դու էլ երևի Արսենի պես շարքային ոչ ստանդարտ քիթ ունեցող հայ ես, ով կոմպլեքսավորվում է ինչ-որ դիրքից նկարներ ունենալուց կամ հավանած աղջկա դիմաց մի որոշ դիրքով նստելուց: Դու քեզ ազատորեն վերագրում ես նրա ճաշակի տեր ու քննադատում ինքդ քեզ՝ նպաստելով ինքնագնահատականիդ անկմանը:

Ուզում եմ ասել քեզ, որ շարքայինը ոչ թե քո հարթուփոս քիթն է, այլ դու ու քո մոտեցումը արտասովորին: Ու քեզ առանձնապես ոչինչ չի տարբերում քառանկյուն հայացքներով սահմաններ գծող էն ոչնչությունից, ով ի զորու է ձայնի բոլոր ելևէջները օգտագործել ուսուցչին նվաստացնելու ու լսարանի առաջ «բեթմեն» խաղալու համար, ու քեզ համար էլ երևի հակառակ սեռը զուտ հաճույքների բավարարման աղբյուր է, իսկ խնջույքներին միայն մոր կենացը խմելը՝ հարգանքի չափանիշ:

Դու էլ այն շարքային հասարակն ես, ով խեղկատակ է պիտակավորում մեկին, ով ցույց է տալիս միանգամայն տարբերվող երգացանկը կամ ասում, որ սիրում է կարճ կտրվածքով ու դեղին մազերով աղջիկներին:

Վերջին մրցումներից հետո տուն մտնելիս մայրս սարսափած աչքերով նայեց ուռած, կապտած ու կիսաջարդած քթիս: Ժամանակի ընթացքում հայելու դիմաց կանգնելու ու սանրվելու հետ համատեղ չսիրված լինելու վախի փոխարեն փայլող աչքերով ես նայելու խորդուբորդ քթիդ: Քո՝ ինքդ քեզ գնահատելուց ես կախվածության մեջ դնում շրջապատի գնահատականը:

Գժվելիք են հայկական սիրուն, սապատավոր արծվաքթերը, գիժ եք դուք:

 

Հոկտեմբեր, 2018

-Ուռա~, ման եկած հաց,- ճչում էինք բոլոր թոռներս` վազելով դեպի Երեմ պապը, երբ նա, հանդից տուն վերադառնալով, բացում էր ուսապարկը: Պապս նախիր էր պահում ու ամեն անգամ գործի գնալիս հետը տանում էր հաց, պանիր, խաշած ձու… Ու ամեն անգամ, երբ տուն էր վերադառնում, հետը տարած ուտելիքի կեսը տուն էր բերում, և մենք` յոթ թոռներս, թողնելով տան թարմ հացը, շատ մեծ ախորժակով խժռում էինք «ման եկածը»: Չգիտեմ ինչու, մեզ թվում էր` էդ հացն ավելի համով է, ու մինչև հիմա էլ այդպես ենք կարծում:

Մինչ նախիր պահելը Երեմ պապը եղել է վարորդ, շուրջ քառասունհինգ տարի իր կյանքն անց է կացրել իր մեքենայի ղեկին: Ինչպես ինքն էր ասում. «Նախկին սովետի բոլոր քաղաքներում եղել եմ»: Գրեթե անգիր գիտեր, թե որ քաղաքը որ քաղաքից քանի կիլոմետր է հեռու, բայց վերջին տարիներին մի քիչ շփոթում էր: Ուներ ճանապարհային քարտեզ ու միշտ ուսումնասիրում էր դա:

Վերջերս ուզում էինք իմանալ, թե Ռուսաստանի չգիտեմ որ քաղաքից Երևան քանի կիլոմետր է: Վերցրինք պապիկի քարտեզը, և ի՞նչ… Պարզվում է, որ միայն պապիկը գիտեր դրանից օգտվելու ձևը: Ու թեև համացանցով կարողացանք վայրկյանների ընթացքում գտնել մեր ուզածը, բայց ավելի լավ կլիներ, որ պապիկը ողջ լիներ, բացեր քարտեզը ու երկար-երկար փնտրեր:

Դեկտեմբեր 13, 2015

Պապիկս ու տատիկս 1960-ական թվականներին Հայաստան են եկել Պարսկաստանի Հազարջրիպ գյուղից: Նրանց պատմելով` այդ գյուղը եղել է Պարսկաստանի ամենահայաշատ գյուղը: Շատ հետաքրքիր պատմություններ են հյուսված նոր եկողների մասին, բայց ամենահիշատակելի փաստը դեռևս մնում է այն, որ նրանք չափազանց շատ են սիրում թեյ։

-Պապի, կլինի՞ մի բան հարցնեմ:

-Ա՜յ բալա, դու հեր էլ ունես, մեր էլ ունես, գնա էդ հարցերով իրենց տանջի:

-Է՜, ընդամենը ուզում էի իմանայի՝ ո՞նց են սիրահարվում:

-Ո՞նց` ոնց են սիրահարվում: Դե, սիրահարվում են, էլի:

-Օրինակ՝ դու ո՞նց իմացար, որ սիրահարվել ես տատիկին:

-Աշխատանքային կոլեկտիվով գնացել էինք թանգարան, էս տատդ դես էր գնում, դեն էր գալիս, դես էր գնում, դեն էր գալիս, ես էլ ասացի՝ ո՞ւր ես գնում: Դե, տատուդ գիտես՝ սկսեց խունջիկ-մունջիկ գալ, ես էլ բռնեցի թևից ու տարա:

-Ո՞ւր, պապի: Ռոմանտիկ երեկոյի՞։

-Ա՜, չէ:

-Էլ երևակայությունս չի հերիքում սիրո հարցում, էլ ո՞ւր կարող էին գնալ սիրահարները:

-Քաբաբ ուտելու: Տարա, թարմ-թարմ միսը դրեցին լավաշի մեջ, սոխով-բանով սարքեցին, երկուսով կերանք:

-Վա՜յ, պապիկ, ոնց կուզեի՝ իմ ապագա ընկերն էլ այդքան ռոմանտիկ լիներ: Ո՜նց կուտեի:

-Է՜հ, ջահել ժամանակներ…

-Պապի, բա ո՞րն ա եղել էն ամենառոմանտիկ բանը, որ տատիկի համար արել ես:

-Ոչ մի բան, մեր ժամանակներում նման բաներ չեն եղել,- մոտեցավ տատս և արագ միացավ մեր զրույցին:

-Մեր ընտանիքը,- վեհ կեցվածքով շարունակեց պապս,- գյուղի ամենահարուստ ընտանիքն էր, որ փողոցով քայլում էի, տատդ ինձ էնքան էր սիրահարվել, որ քիչ էր մնում՝ իրեն պատշգամբից գցեր, որ դեմքս լավ տեսներ: Ես էլ ասի, որ հավանել է, ես էլ հավանեմ ու գնացի տատիկիդ ձեռքը խնդրելու:

-Դե վերջացրու, հա՜, աղավաղում ես իրականությունը: Դու հեչ էլ իմ սրտով չես եղել: Որ դու չգայիր իմ ձեռքը խնդրելու, մեր գյուղի բոլոր տղաները շարք էին կանգնել,- արագ միջամտեց տատս։

-Տո՜, սուտը… Էդ ո՞ր մեկն էր շարքի մեջ, որ ես չեմ իմացել:

-Լավ, վա՜յ, ժողովուրդ: Պապի, ո՞ր թիվն էր, որ ամուսնացաք,- հարցրի ես։

-71․․․

-Գժվե՞լ ես, այ մարդ, էդ ժամանակ դու բանակում էիր, մենք 69-ին ենք պսակվել:

-Այ, կնիկ, 71-ը չէ՞ր:

-69-ին պսակվեցինք, 71-ին դու արդեն բանակում էիր, որ ես Մարոյիս էի սպասում:

-Ո՞նց, տատ, դուք պսակվել եք ու պապիկը բանակ է գնացե՞լ:

-Բա, ես քո տարիքում արդեն պսակվել էի, տուն էի պահում:

-Գրողը տանի, ինչ ռոմանտիկ եք եղել դուք:

-Զզվցրեց էս էլ երրորդ անգամ, էդ ո՞րն ա,- բարկացավ պապս:

-Դե, ոնց որ սիրով էլի, պապի ջան,- պատասխանեցի ես։

-Հա, տատդ ինձ շատ ա սիրել:

-Է՜, պապի, դու ողջ իրականությունը աղավաղեցիր։ Աչքիս դու ես տատիկի համար հալվել, չես ուզում խոստովանել։ Հա՞, պապի:

-Դե հա, ես տատուդ շատ եմ սիրել: Որ հավանել էի, հաճախ էի սկսել այցելել իրենց տուն: Մի անգամ հերը ասեց՝ էս Չիլինգյարի տղան ինչի՞ է շուտ-շուտ գալիս: Ես էլ ասացի՝ լավ եմ անում, բա պիտի գամ: Առաջին անգամ էր, որ կյանքում մեկի համար նման քայլի գնացի:

-Տա՛տ, բա դու պապիկի մեջ ի՞նչն ես ամենաշատը հավանում:

-Ամեն ինչը,- արագ պատասխանեց պապին:

-Ա՜յ մարդ, թե էդ գործարանը ինչի քեզ էսօր ազատ օր տվեց,- բարկացավ տատս,- համարձակությունը, աղջիկս։

-Բայց դու կգրես՝ ամեն ինչը,- ականջիս կամաց փսփսաց պապիկը։

Սեպտեմբեր, 2018

 

Լույսն անշտապ բացվում էր այնպիսի խաղաղությամբ, ասես աշխարհում ամեն բան իր տեղում էր, կարծես բոլոր շունչ ունեցողներն ու դրանից զրկվածները այդ առավոտ արթնանալու էին երջանիկ թեթևությամբ։

Այնքան համոզիչ էր պատկերը, որ ես կատարյալ մոռացության էի տվել այն փաստը, որ այսպիսի մի վարակիչ խաղաղությամբ էր րոպե առ րոպե բացվել նաև, օրինակ, 1889թ.-ի ապրիլի 20-ը, երբ Վերին Ավստրիայի մի անիծյալ անկյունում՝ աշխարհում հարյուր հազարավոր ուրիշ մանուկների պես իր աչքերը բացեց Ադոլֆ անունով ու չարագուշակ ազգանունով այդ ժամանակ դեռ իր կարճատև անմեղությունը ապրող մեկը։ Երևի այդ առավոտ ինձ նման մի երազող խաղաղության մասին նույն հեքիաթն էր ներշնչել իրեն՝ գաղափար իսկ չունենալով, որ հենց այդ պահին բացված զույգ անմեղ աչքերը անթարթ հաճույքով դիտելու էին հեղինակային մի կոտորած։ Հետո շղթայակապ օրենքով նման խաղաղություններ էլի շատ կրկնվեցին, ասենք՝ 1914 թ. հուլիսի 28-ին։ Այդ առավոտ ոչ մի մարգարե չէր կռահում, որ ամառային գեղեցիկ օրը հետո, պատմության մեջ մտնելով, սերունդների մոտ սարսուռ է առաջացնելու՝ իբրև առաջին «համամարդկային խաղի» սկիզբ։ Հետո գարնանային նոր կյանք ազդարարող հանգստությամբ բացվելու էր 1915թ․ ապրիլի վերջին տասնօրյակի չորրորդ օրը՝ նորից ոչ ոք չէր կարող երևակայել անգամ, որ այդ հանդարտ առավոտվա երկինքը ժամեր անց ականջ է դնելու հազարների ճիչերին։ 1937թ․, 1939թ․, 1945թ․․․․ Շարքը շարունակելը ցավալիորեն երկար կտևի։ Մոլորակի պատմության բոլոր արյունոտ ամսաթվերին նախորդել են խաղաղ ու գեղեցիկ առավոտները։ Այդ օրը, այդ պահին, սակայն, ես այսքանի մասին չէի մտածել ու ոչ մի առավոտ էլ չեմ մտածել, հակառակ դեպքում վեր կենալու ու օրը ապրելու ցանկությունը իսկույն կմեռներ։

Արդեն կատարյալ լուսացել էր։ Խաղաղության մասին մտքերով քայլերս ուղղեցի դեպի դուռը։ Այն բացելու ու խաղաղությունը ներս խոթելու մի անդիմադրելի ձգտում ունեի։ Դեռ չգիտեի, որ գալու է մի ժամանակ, երբ ամեն եկող օրվա հետ ես ցանկանալու եմ ավելացնել դռների քանակը՝ դրանք երբեք չբացելու երազանքով։ Դա այն ժամանակ էր լինելու, երբ ես լիարժեք ճանաչելու էի աշխարհը ու նրա կեղտից պատսպարվելու հուսահատ փորձեր էի մտածելու։

Դուռը բացելուց հետո, անմիջապես, ուշադրությունս գրավեց անսովոր մի ձայն։ Կանգնած իմ պատրանքների խաղաղության մեջ՝ հայացքով սկսեցի փնտրել դրա հեղինակին, ու կարճատև որոնումներս հայացքս ուղղեցին դեպի բակի խորքը, որտեղ անհիշելի ժամանակներից բանտված մի բարեկամ ունեինք՝ սպիտակ ու մեծ շունը։

Երկաթե շղթան կոկորդին ամրացված՝ նա աղերսագին իր զույգ աչքերով ուտում էր խիղճս։ Երկար ժամանակ բթացած իմ պատասխան հայացքն էլ կանգ էր առել նրա վրա։ Հետո միայն հասկացա, որ հայացքի ու անսովոր իր լացի հետևում ազատության հույսն էր պահել։

Ո՞վ գիտե, երևի ամեն առավոտ ինձ ու բոլորիս նույն այս անօգնական կերպարանքով էր դիմավորել, բայց մենք, խաղաղ աշխարհի պատրանքով տարված, նրա առաջ խղճուկ 2 կտոր հաց էինք դրել՝ ազատության ճիչը խլացնելու անմիտ ցանկությամբ։

Կույր է մարդը իր զույգ գունավոր աչքերով։ Այնքան կույր, որ վայրկյաններ առաջ կարծել էր, թե աշխարհն իր երջանկության րոպեներն է վայելում։ Բայց ինչպե՞ս է նման բան հնարավոր, երբ նրա բնակիչներից թեկուզ մեկին երկաթե շղթան արգելում է շնչել։

Նայում էի պատկերին ու չէի կարողանում ներել ինձ ու բոլորին, ովքեր ազատ ապրել էին մեկի քթի տակ, ով զրկված էր դրանից։

Հիմա, երբ խեղճ այդ էակը գրավել էր ուշադրությունս, պարզորոշ նկատում էի, թե որքան էր մեծանում աչքերի թախիծը, երբ տեսադաշտում հայտնվում էր ուրիշ մի շուն՝ առանց կոկորդ ցավեցնող շղթայի։

Նայում էի աչքերին ու դրանցում տեսնում աշխարհի բոլոր բանտվածների խտացված վիշտը։

-Պապ, ինչի՞ բաց չենք թողնում էս խեղճին,- հայացքով շանը ցույց տալով սկսում եմ,- թող մի քիչ էլ ազատ ֆռֆռա։

-Իրա համար կապված ա, էլի,- անթաքույց անտարբերությամբ պատասխանում է հայրս, որին պատկանում էին շան պաշտպանի, դատավորի ու դատախազի միաժամանկյա դերերը։ Բոլոր անհրաժեշտ ընթացակարգերով նա էր վճռել, որ խեղճն իրավունք չունի ազատ ապրելու։

-Բայց ընդհանրապես տրամաբանական չի, չէ՞, պա՛պ, բոլոր հարևանների շները ազատ են, ինչի՞ ա հենց մեր Դանին բացառություն (շանը Դանիել անունն էինք տվել, չնայած՝ հետո շոկային բացահայտում եղավ ու պարզվեց Դանիի՝ իգական սեռին պատկանելը, բայց շնորհիվ Մաշտոցի՝ այդ հարցը լուծվեց նրա անվանը վերջից ընդամենը ա տառն ավելացնելով… և վերջ, Դանիելլան կնքված էր)։

-Ինչի՞ ես խորացել, հենց Դանին ա բացառություն, որովհետև հենց ինքն էր մի քանի ամիս առաջ հարևանի էրեխու վրա հարձակվել։ Վտանգավոր ա։

Դանին չարություն էր արել ու մարդկային օրենքներով պատժվելով՝ զրկվել ազատությունից։ Բայց կա արդյոք գոնե մեկ երաշխիք, որ մյուս ազատ շները ինչ-որ մի օր չեն անի չարություն, կա՛մ արդեն չեն արել, կա՛մ հենց այս պահին չեն անում։ Այդ դեպքում թող բոլորը իրենց շների վզին նման մի ծանրաքաշ շղթա փաթաթեն ու ինձ ազատեն հոգի հանող այդ անհավասար տեսարանից, Դանիին ազատեն իր ու իր նմանի ծայրահեղ տարբեր կենսաձևերից։

-Պա՛պ, արի ազատենք, հա՞, Դանիին։ Հաստատ էլ վատ բաներ չի անի։

-Ի՞նքն ա ասել, որ չի անի,- լուրջ դեմքով հարցնում ա պապան էնպիսի տոնով, ասես րոպե առաջ իր համար իմաստ չստացած էդ խոսակցությունից ազատվել է ուզում։

-Խոսք ա տվել, Դանին էլ իրա խոսքի տեր տղա ա,- հակահարված եմ տալիս ես՝ Դանիի աղջիկ լինելու հետ էդպես էլ չհամակերպված տոնով։

-Լավ,- իր բնավորության համաձայն չի կարողանում ինձ մերժել հայրս ու հետո ավելացնում ժպտալով,- բայց եթե քեզ հոշոտի՝ էլ չեմ խառնվելու, որովհետև Դանին իրա խոսքի տեր տղա ա։

Շուտով սկսվեց Դանիի արդարացման ու ազատման գործողությունը։ Ինձ թվում էր, որ մոլորակը իր ծնունդից մինչև այդ պահը երբեք նման գեղեցիկ տեսարանի ականատեսը չէր եղել։

Շղթաներից ազատվելուն պես անբնական մի ցատկով դուրս պրծավ իրեն տհաճ պահեր պատճառած օթևանից։ Հետո էլ երբեք չտեսա նրան այդ կողմերում։ Անձրև, ձյուն, անտանելի շոգ․․․ Կարևոր չէր, բնության ոչ մի ճնշում նրան չտարավ իր նախկին տունը։ Գերադասում էր թրջված ու արևահարված իր ազատությունը։

Մի օր էլ այն պահին դուրս եկա տնից, երբ Դանին բակի անկյունում իր սպիտակ թաթերով հողն էր փորում։ Երկար հետևեցի տեսնելու համար, թե ինչ կա մտքին..․ և ինչ՝ փորած հողի կողմն էր քարշ տալիս շղթաները, որով կապված էր եղել երկար ժամանակ։ Հետո տեղավորեց դրանք հողի տակ ու արագ-արագ ծածկեց հողը։

Դանին թաղեց անազատության իր կապանքները, որ էլ ոչ ոք չկարողանա բանտել իրեն։

Հիմա նա ազատ է ու թեև ամեն օր իր բարձր թռիչքով օդից պոկում է մորս փռած լվացքն ու աստվածային անեծքների է արժանանում, բայց մենք բոլորս ուրախ ենք, որ Դանին էլ ազատ է մեզ պես, որ մենք չենք ամաչում նրա մոտ մեր ազատության համար։ Չարություններ անելիս էլ անգամ մեզնից ոչ ոքի մտքով չի անցնում, որ կարելի է նրան նորից զրկել ազատությունից։

Մի միտք խելագար պտույտով տակնուվրա է անում գլուխս։ Մտածում եմ՝ որքան հրաշալի կլիներ ամեն բան, եթե մոլորակի վրա գտնվող բոլոր բանտված էակները վերստին գտնեին իրենց ազատությունը նույնքան հեշտությամբ, որքան Դանին։

Պաշտպանները համոզեին դատավորին, որ մեղադրյալն էլ երբեք չարություն չի անի (ինչպես ես էի համոզում) դատավորը հավատար դրան ու մեղադրյալի ձեռքերը ազատեր երկաթե շղթաներից (հորս նման), իսկ մեղադրյալն էլ՝ պահելով խոստումը, իսկապես էլ երբեք չարություն չաներ (ինչպես Դանին)։ Անգամ լվացք չպոկեր։

Այդ ժամանակ միգուցե առավոտները բացվեին ոչ թվացյալ երջանկությամբ։

 

Դեկտեմբեր, 2019

 

Հարևանիս տան դուռն էլ, Կոթիի շատ ու շատ տների դռան նման փակ է: Ու ինձ համար հիմա էլ նույն երազանքն է. երանի մի օր բացվի ու էլ չփակվի, երանի մի օր տան ջահելները հետ գան, բացեն տան դուռն ու իրենց ապագան կերտեն պապական տանը, հայրենիքում, թեկուզ սահմանին, բայց՝ հարազատ օջախում:

Տանտիրուհին՝ Ռոզիկ տատը, չնայած վեց զավակ ուներ, այնուամենայնիվ մենակ էր ապրում արդեն երկար տարիներ: Անցյալ տարի աշնանը մահացավ: Քանի ամիս է` չեմ լսում նրա «հաճուխ»-ն ու «ջու-ջու»-ն: Ռոզիկ տատը հանգիստ նստել չէր սիրում, ամբողջ օրը գործ էր անում, նրան օրվա մեծ մասը կարելի էր տեսնել այգում: Հաճախ էլ Ռոզիկ տատին տեսնում էի իր հավերի կամ շան հետ խոսելիս: Նա մի հետաքրքիր սովորություն ուներ՝ երբ հարևաններից մեկը կանչում էր իր հավերին, ինքն էլ էր սկսում կանչել, ու խեղճ հավերը չէին հասկանում, թե որ կողմ գնան:

Հաա՜, մեկ էլ հիշում եմ, որ միշտ ասում էր, թե հավերը երեք տարբեր հավանոցներում է պահում: Խնդիրը շատ հավ ունենալը կամ հավանոցի փոքր լինելը չէր:
-Եթե գողանան կամ դալեն (հավ խեղդող կենդանի)  մտնու խեղդե, գոնե չիմ չվերանան,- բացատրում էր միշտ Ռոզիկ տատը:
Ռոզիկ տատը չկա, բայց նրա այգին անմշակ չի մնալու: Տղան ու հարսն են Նոյեմբերյանից եկել: Նրանք Ռոզիկ տատի կենդանության ժամանակ էլ միշտ գալիս էին, օգնում նրան: Հիմա էլ եկել, ցանկապատը վերանորոգել են, փորում են, ցանում: Ուրախանում եմ, երբ դասից գալիս եմ ու տեսնում, որ նրա այգում մարդիկ կան, որ այգուց գյուղատնտեսական գործիքների ու մարդկանց ձայներ են լսվում, ու ինքս ինձ ասում. «Ինչքա՜ն լավ կլիներ, որ հիմա էլ Ռոզիկ տատի տան լույսը մարած չլիներ, որ նրանից հետո նրա տան դուռը չփակվեր»:
-Տեսնում եմ, որ ամեն տարի գալիս, օգնում էիք Ռոզիկ տատին, իսկ ինչո՞ւ գյուղում՝ նրա մոտ չէիք ապրում, ձեզ մո՞տ էլ նույն՝ աշխատանք չլինելու խնդիրն էր, որ գնացել եք քաղաքում ապրելու,- հարցնում եմ ես Ռոզիկ տատի որդուն ու հարսին:
-Դե, ընդով ամեն տեղ էլ կար,- պատասխանում են նրանք:-Էն ժամանակ, որ մենք գնացել ենք, ամեն տեղ էլ աշխատանք կար: Հըմի ընդեղ էլ չկա, բայց դե արդեն հենց չի գյուղի վիճակը, որ մենք գանք, գյուղում մնանք, բալիկ,- հոգոց հանելով պատասխանում է տիկին Սիլվան:
-Դհենց էլ գրիլ տի՞ս, բալիկ,- կատակում է պարոն Անաստասը:
-Դե հա, որ բառերը փոխեմ, նյութիս համ ու հոտը կկորչի,- պատասխանում եմ ես ժպտալով:
-Հա բա, մեր գյուղական բարբառը պետք ա ըլի,- ասում է տիկին Սիլվան, հետո շարունակում,-դե տենց, էլի, աշխատանքը պատճառ չի: Էս ընտանիքը բազմանդամ ընտանիք ա էլել, պետք ա  բաժանվեինք գնայինք, էլի: Հըմիկ էլ դե տատիկը մենակ էր, գալիս էինք, օգնում էինք:
Ինչ վերաբերվում է աշխատանքին՝ պարոն Անաստասն ասում է.

-Ընդով աշխատանք շատ կար, էէէ՜, ստի էլ, ամեն տեղ էլ կար, կարեիր երեք տեղ աշխատես:
Տիկին Սիլվան էլ հավելում է.

-Ընդով հաա՜, ինչ կար, էէ՜… Ապրելուն, հըմի ա, որ լրիվ ավարտած, դիպլոմը ձեռներին, տեղ չկա աշխատելու: Հըմի իմ աղջիկը 2-րդ կարմիր դիպլոմը կստանա, բայց տեղ չկա, որ աշխատի, չգիտենք` ոնց տենք անի, որ տեղ ճարենք:
-Պետք ա տեղ ըլի, որ ճարես, որ կա ոչ, որդե՞ն ճարես,- կես կատակ-կես լուրջ ասում է պարոն Անաստասը:
Ավարտում եմ խոսակցությունս, հաջողություն մաղթում հարևաններիս ու գնում տուն: Մտածում եմ, հասկանում, որ ինչքան էլ նրանք աշխատանք չլինելու պատճառով չէ, որ հեռացել են գյուղից, այնուամենայնիվ այսօր նրանք էլ շատ-շատերի նման նույն հարցի առաջ են կանգնած: Այն հարցի, որի պատճառով արտերկիր են գնացել Ռոզիկ տատի մյուս որդիներն ու թոռները: Այն հարցի, որի պատճառով այսօր նրա տան լույսը չի վառվում, նրա տան դուռը ուշ-ուշ է բացվում: Ու էլի տարբեր ընտանիքներում շատ ու շատ բաներ չեն լինում հենց այդ հարցի՝ գործազրկության պատճառով:
Ռոզիկ տատն էլ չկա, բայց ես գիտեմ՝ որդին չի թողնի, որ նրա այգին անմշակ մնա:
Շունը, որի հետ Ռոզիկ տատը զրուցել շատ էր սիրում, օր ու գիշեր հսկում է տան դուռն ու կտուրը:
Ես, որ այն ժամանակ դժգոհում էի հարևանիս ամբողջ օրը «ջու՜-ջու՜» կանչելուց, հիմա տխրում ու կարոտով եմ հիշում այն օրերը, երբ Ռոզիկ տատի ձայնից հոգնած փակում էի ականջներս:

Կարոտում եմ, երանի տալիս այն օրերին, որ Ռոզիկ տատի տան լույսը վառվում էր, դուռն էլ՝ ամեն օր էր բաց…

Մարտ, 2016թ.

Ճամփի կեսին իր տեսածն ու հոր պատմածները հիշեց Գեթոն, աչքերը պեծկլտացին, սիրտը կատաղությունից ճզմվեց, արյունը եռաց երակներում, ու դրանք փքվեցին պայթելու աստիճան, ինչից նրա տեսքն ավելի ահարկու դարձավ, ատամները կրճտացնելով մի կերպ զսպեց իրեն։

-Սարիբեկ, դո՞ւ լը զիմ մտկին իս։

-Երևի,- նույն մտահոգությամբ մռայլ պատասխանեց Գեթոյի առջևից գնացող միջահասակ երիտասարդը։

-Ըսոնց միտք ծուռ ի, զիմ սիրդ լավ բան չի վգայե․․․

Որդնավից Ղարալ տանող լեռնային արահետի վրա էին, ճանապարհին սկիզբ կար, վերջը՝ չէր երևում։
1918 թվականն էր՝ ռուս-թուրքական պատերազմի առաջին տարին։ Թուրք երկու- երեք ասկյար եկան Որդնավ ու պահանջեցին, որ գյուղի երիտասարդները խմբվեն ու գնան իրենց հետ՝ իբր ինչ-որ աշխատանք կատարելու։ Նույնը կրկնվեց երկրորդ անգամ, ու հենց այդ խմբի մեջ էլ հայտնվեցին Սարիբեկ ու Գեթևան Այվազյանները՝ երկու հորեղբորորդիները։

-Սարիբե՜կ, քիշի՞ս 15 թվին իմա՞լ․․․
-Քիշի՜մ,- Գեթոյի հարցը բերանում թողած պատասխանեց Սարիբեկը։
-Թուրք ուր կաշին հազար տագ լը փոխե, էլի նույն թուրքն է․․․ Էն վախտ սաղ թողին, հմգը՝ գուզին տեղ հանին․․․ ,- ատամների կրճտոցից օդը խեղճացավ։
-Մդկինըդ ըսե,- Գեթոյին լավ ճանաչելով առանց ավելորդ ժամանակ կորցնելու հարցրեց Սարիբեկը։
-Սարիբեկ, քու ձեն խորոդ է, քու երգով հառաջուծ էրտծողներուն խաբար ղրգե, թե Գեթոն կսե՝ հենց նշան իդանք, հասնին ու դեմուծ էրտծող ասկյարին գեդնին զարգին, ես լը եդնուց էրտծողին, որ փրգվինկ․ թե չէ՝ մըր շապատն ուրպատից լը շուդ գիկա։

Սարիբեկը մի պահ լռեց, ապա որքան ձայնալարերում ուժ կար երգեց․

-Մեզի տանին «վար ու ցանի»,
Խոպը զարնվավ ժեռ քարի։
Գեթոն կսե՝ Էս ի՞նչ զուլում,
էգավ, դիբավ, մըր ջանին։

Հառճի շարկեն էրտծող դղեք,
Հենծ որ նշան ձզի տանք,
Հասեկ, բռնեկ հառճի շանը,
Մենկ՝ եդինի հախեն գանք․․․

Առաջին շարքից պատասխան եկավ․

-Թե որ Գեթոն մզի հեդ է,
Մենք վախնալու բան չունինք:
Էնոր ուժին ժեռ քար, թե լեռ,
Դիմանալու ճար չունին․․․

Մոտ 22-ամյա մշեցի Գեթոն ամենքին էր հայտնի իր ուժով․ եզան լուծը, որ եզը հազիվ էր քարշ տալիս, նա ձեռքում ճիպոտի պես էր շարժում։ Նրա մասին լեգենդներ էին հյուսվում․․․

Մի փոքր էլ գնացին ու մի հարմար տեղում Գեթոն նշան տվեց, թե ժամանակն է։ Նույն պահին առջևից գնացող երկու տղամարդիկ հարձակվեցին իրենց առաջնորդող ասկյարի վրա, նրան խեղդեցին, զենքը վերցրին ձեռքից ու գլորեցին սարն ի վար, իսկ այդ նույն պահին Գեթոն վերջից եկող երկու ասկյարին տապալեց ու մի հսկա քար տեղից պոկելով գլորեց նրանց վրա։ Հետո փոխարեն փախչելու, շարունակեցին ճամփան՝ դեպի Ղարալ, ուր էլ տանելու էին իրենց։ Իրենք փրկվեցին, բայց դեռ գործն ավարտված չէր․ չէ՞ որ իրենցից առաջ մի խումբ տղամարդկանց էլ էին տարել։ Նախ պետք էր հասկանալ՝ նրանք ո՞ղջ են արդյոք, թե ոչ, ապա մտածել՝ ինչպես ազատել նրանց։ Դրա միակ տարբերակը՝ գնալ այնտեղ, ուր կարող էին նրանց տարած լինել, իսկ այդ տեղի մասին նրանք իմացել էին թուրք ասկյարների խոսակցությունը լսելով։

Գնացին-գնացին ու հասան լեռան գագաթին՝ «Ղարալվա գլուխ» կոչված տեղին, որտեղից ամբողջ գյուղը երևում էր։ Թաքնվեցին ու սկսեցին հետևել գյուղի շարժին։ Սպասեցին մինչև երեկո, ու արդեն պարզ էր, թե որտեղ էին մյուսները։ Մնում էր միայն հասկանալ, թե ինչպես պետք է ազատեին նրանց․ զենք կար, բայց ախր, դա դեռ պետք է կարողանային գործածել․․․ Մինչև թեժ քննարկում էր գնում՝ ինչ անել ու ամենքն իր հերթին, թե դրանից դուրս մի բան էր ասում, նկատեցին, որ Սարիբեկը լուռ է, իսկ Գեթոն չկա․․․

Գեթոն միայնակ իջել էր այն ախոռը, որտեղ թուրքերը պահում էին հայերին։
Ախոռը երկու հոգով էին հսկում՝ մեկը մուտքի մոտ էր, մյուսը՝ հակառակ կողմում։ Վերջինս մութն ընկնելուն պես մեջքը դեմ էր տվել ախոռի պատին ու երազներով էր տարվել, դրա համար էլ Գեթոն նրա կողմից մոտեցավ ախոռին, ու այդ պահին ասկյարի արթնանալն ու հավետ քուն մտնելը մեկ եղավ։ Հետո բարձրացավ կտուր, այնտեղից էլ մի ցատկով գետնին փռեց մուտքը հսկողին։ Դուռը կոտրեց ու ներս մտավ։ Գյուղացիները տեսնելով նրան, սկսեցին ուրախ բացականչել, սակայն Գեթոյի սաստող հայացքը բոլորին զգաստացրեց: Ախոռում փակված գյուղացիներն էլ հաստատեցին թուրքերի ոչ բարի մտադրությունների մասին։ Ու շտապ, բայց անաղմուկ դուրս եկան բոլորն ու շարժվեցին դեպի սարը։ Երբ հասան մյուսներին, ուրախության կանչերին զուգահեռ Գեթոյի հրահանգով սկսեցին բացականչել․

- Ռուս գյա՜լ դի, ռուս գյա՜լ դի․․․,- զուգահեռ օդ կրակելով՝ ասկյարներից խլած զենքերից։

Քիչ անց մթի մեջ լսվեց թուրքերի սարսափած աղաղակները, որ մի-մի ճրագ առած այս ու այն կողմ էին փախչում՝ լսելով, թե ռուսը գալիս է․․․

Այսպիսով Գեթոյի շնորհիվ փրկվածներն ու նրանց սերունդները հաստատ համոզվեցին, որ թուրքի խոսքին թեկուզ դարեր անցնեն, չի կարելի հավատալ։ Իսկ Գեթոյի ուժն ու քաջությունը սերնդեսերունդ անցնելով չմոռացվեց։

Հ․Գ․

Սա իրական պատմություն է, որն ինձ է հասել պապիս՝ Սարիբեկ Այվազյանի որդի Գրիշա Այվազյանի միջոցով, ում էլ պատմել է իր հորեղբայր Ավագը։

Երգը, որով Սարիբեկը նշան էր տալիս, իրականում եղել է այլ, սակայն, ցավոք այն չի պահպանվել, այդ պատճառով իրապատման մեջ եղածը հորինեց նրա ծոռը՝ ես․․․

Որդնավ գյուղն այժմ Լոռու մարզի Ջրաշեն գյուղն է, Ղարալը՝ Կաթնաջուրը։

Մայիս, 2017թ.