Ամեն տարի սեզոնային արտագաղթի պատճառով բազմաթիվ երեխաներ մեծանում են իրենց հայրերից հեռու։ Գավառում և հարակից գյուղերում սեզոնային արտագաղթը տարեցտարի ավելանում է։

-Մենք ենք մեղավոր,- զայրանում է տիկին Նինան (անունը փոխված է),- մենք ենք մեղավոր, որովհետև չենք կարողանում բռնել իշխանությունների կոկորդից, ստիպել, որ մեր ժողովրդավար պետության մեջ միջոցներ ստեղծեն գործազրկությունից ազատվելու համար։ Գործազրկությունը չարիք է։ Դա է պատճառը, որ ստեղծող հայը թողնում է երկիրը, գնում արտերկիր, աշխատում ու ստեղծում է օտար հողի վրա՝ հայրենիքի, ընտանիքի, հարազատ միջավայրի կարոտը սրտում։
Մենք վեց երեխա ունենք, ես գործազուրկ եմ, ամուսինս արդեն տասը տարուց ավելի է՝ աշխատում է արտերկրում։ Դժվար չէ պատկերացնել մի կնոջ առօրյա հոգսերը, ով պետք է կատարի ոչ միայն ֆիզիկական ուժ պահանջող տղամարդու գործեր, այլև միայնակ դաստիարակի վեց երեխաների։
Ձմեռը եկավ, ու մեր կյանքն ավելի դժվարացավ։ Դե, պետք է երեխաներին տաք շորեր գնել, վառելափայտ գնել տան ջեռուցման համար։ Գնեցի՝ մի կերպ ծայրը ծայրին հասցնելով, մինչև ամուսինս գումար կուղարկեր։ Փայտը ինքս կոտրեցի՝ հարևանների օգնությամբ։ Հիմա սպասում ենք ամուսնուս վերադարձին, որ Նոր տարին ողջ ընտանիքով դիմավորենք։ Տարիներ առաջ հավատում էինք, որ ինչպես տարին սկսենք, այնպես էլ կշարունակվի այն։ Ուրախանում էինք, որ ամուսինս մեզ հետ է նշում տարեմուտը, նշանակում է՝ ամբողջ տարին մեզ հետ կլինի։ Բայց… Էդպես ստացվեց։ Կարոտում ենք, ի՞նչ խոսք, կարոտում ենք։ Զանգով կարոտդ չես առնի։
Հիշում եմ՝ մի օր երեխաներից մեկին դպրոցում հարցրել էին հոր մասնագիտությունը, պատասխանել էր, որ խոպանչի է։ Շատ էր նեղվել դասընկերների ծիծաղից։
Գնալու ենք մենք էլ։ Չենք ուզում, բայց ավելի կարևոր է ամբողջական ընտանիքը պահպանելը։ Գուցե երկրի վիճակը լավանա, գուցե վերադառնանք…

Տիկին Նինան էլ ոչինչ չհավելեց, միայն խոստովանեց, որ լավատեսորեն է նայում ապագային, հույս ունի, որ երկիրը չի դատարկվի, որ աշխատատեղեր կբացվեն, հայրենասեր մարդիկ գործազրկության պատճառով չեն լքի երկիրը, որ բոլոր հայ երեխաները հայկական կրթություն կստանան…

Շուտով տան հայրը վերադառնալու է, բայց այն հավատը, որ Նոր տարին կատարում է երազանքները, հրաշքներ է գործում, քիչ-քիչ մարում է։

Իմ շրջապատում մարդիկ միշտ բաժանվել ու բաժանվում են երկու խմբի՝

1. Նրանք, ովքեր ամեն առիթի, տեղի թե անտեղի կրկնում են, որ առաջին իսկ հնարավորության դեպքում կմեկնեն «էս անտեր երկրից», որ էստեղ անելու ոչինչ չկա, որ «էն վերևները» ամբողջ երկիրը թալանել ու ծախել են, որ ժողովրդի բոլոր օդերը փակել են, որ… որ… որ…
2. Նրանք, ովքեր, ընդունելով հանդերձ, որ նույն «էս անտեր երկրում» ոչինչ իդեալական չէ, շատ բաներ հեռու են անգամ ուղղակի լավը լինելուց, որ կան բազում իրավական ու սոցիալական խնդիրներ, որ… որ… որ.., շարունակում են պնդել, որ պետք է ապրել ու արարել հայրենիքում՝ սեփական հողիդ վրա, որ պետք է աշխատել ու հստակ քայլերով փորձել լուծել էն խնդիրները, որոնք տեսնում ես՝ շարունակ բողոքելու ու փախչելու փոխարեն:

Եվ ես տարիներ ի վեր մեծացել եմ այս երկու գաղափարախոսությունների հակադրության ու պայքարի մեջ՝ ի վերջո ձևավորելով սեփական կարծիքս դրա շուրջ՝ արդեն որպես ինքնուրույն, գիտակից անհատ:
Գիտե՞ք՝ ինչ-որ տարիք կա (հիմնականում դեռահասության շրջանը), երբ մենք ընկնում ենք խիստ ծայրահեղությունների մեջ, ինքներս մեզ համար կանոններ ու սկզբունքներ ենք հորինում, հետո ասում.
-Եթե այսպես, ուրեմն՝ այնպես… Առանց բացառության:
Ու միայն տարիքի հետ ենք հասկանում, որ գրեթե բոլոր կանոններն ունեն իրենց բացառությունները: Եվ կամաց-կամաց սկսում ենք զերծ մնալ կտրուկ բառերից՝ «երբեք»-ներից, «հավերժ»-ներից, խուսափել ծայրահեղություններից: Ու ես ևս բացառություն չէի այս հարցում: Գնալ-չգնալու, «էս անտեր երկիրը» լքել-չլքելու հետ կապված ծայրահեղական մոտեցումներս նահանջեցին տարիքիս կամ էլ գուցե այն իրողության հետ, որ մտերիմներիցս շատերը համալրեցին անվերադարձ գնացողների շարքերը, իսկ ես հրաժեշտի պահին անգամ ոչինչ չկարողացա ասել, որովհետև չունեի և ոչ ոք չունի բարոյական իրավունք որևէ մեկին (թեկուզ մտերիմին) ասելու, թե իր ու իր ընտանիքի հանապազօրյա հացը պակաս կարևոր է «էս անտեր երկրի» ապագա բարօրությունից:
Օրեր առաջ գնացել էի ընկերներիցս մեկի տուն, որ միասին պատրաստվեինք հաջորդ օրվա քննությանը: Դե՜, գիտեք՝ այդպիսի պահերին ինչքան հեշտ է լինում բուն դասից շեղվելը ու այլ խոսակցությամբ տարվելը: Հենց այդպես եղավ, երբ նա խոսքի մեջ ասաց, որ հաջորդ օրը հայրը վերադառնալու է Հայաստան ու մոտ մեկ ամիս մնալու է այստեղ:
-Լո՞ւրջ: Ե՞րբ ես իմացել,- ի սրտե ուրախացա ես:
-Երեկ: Սքայձով խոսում էինք, խոսքի մեջ ասաց:
-Էլի նույնքան անսպասելի,- ժպտացի ես:
Անսպասելի, որովհետև գնացել էր ամռան վերջին՝ հապճեպ ու բոլորիս համար անակնկալ որոշմամբ:
Հետո խոսակցությունը երկարեց, ու էլի սկսեցինք քննարկել արտագաղթի թեման: Բանավեճը իր հունով էր ընթանում մինչև այն պահը, երբ ընկերուհիս ասաց.
-Օրերն եմ հաշվում, թե երբ եմ ես էլ գնալու էստեղից:
-Ինչպե՞ս թե,- գիտեի, որ գուցե գնա, բայց չէի սպասում, որ այս աստիճան անհամբեր է դրանում:
-Հենց էդպես, չգիտեի՞ր- հաստատակամ շարունակեց,- հավատա՝ ինձ համար արդեն մեկ ա, թե ինչ կլինի էս երկրում: Նույնիսկ մեկ ա, թե կհասցնե՞մ համալսարանն ավարտել ու նոր գնալ, թե չէ:
Այս խոսքերը կարծես սառը ջուր լինեին գլխիս: Երևի որովհետև շատ անկեղծ էին: Երևի որովհետև ընկերուհիս անկեղծ ու դիպուկ բառերով արտահայտել էր այն միտքը, որը շարունակ այլ ձևակերպումներով հնչում է շուրջբոլորս: Իհարկե, հետո նա հիմնավոր փաստարկներով բացատրեց իր ասածը, ու ես ոչ մի կերպ չկարողացա հակադարձել: Կամ չուզեցի, չգիտեմ:

-Լավ, արի՛ անցնենք դասին…

Դե՜, հա, իհարկե կարելի է անցնել դասին ու գլուխդ այլ բանով լցնել՝ ցույց տալով ու ինքդ էլ կարծելով, թե չես մտածում, մոռացել ես այդ մասին, բայց դե դու էլ հո՞ գիտես, որ արդեն 2-3 գիշեր է՝ այդ խոսքերը դուրս չեն գալիս մտքիցդ: Ու նաև գիտես, որ գնացողներին մեղադրել չի կարելի, դրա բարոյական իրավունքը չունես: Նաև, որ գուցե մի օր դու էլ անվերադարձ գնաս «էս անտեր երկրից», որովհետև արդեն մտածում ես այդ մասին, մինչդեռ առաջ ծայրահեղորեն բացառում էիր…

Մենք նստած էինք դասին: Լեկցիան ավարտելուց հետո դասախոսը մեզ ասաց, որ այդ օրը 10 րոպե շուտ է թողնում, որպեսզի հասցնի երթուղայինին: Նա տարեց մարդ էր և դժվարությամբ էր քայլում, մինչև ինքը երթուղայինին կհասներ, այն արդեն լեփ-լեցուն էր լինում ուսանողներով, և նստելու տեղ չէր լինում:

Ես կուրսի ավագն եմ և դասախոսի այդ խոսքից հետո՝ վեր կացա, վերցրի մատյանը, և դուրս եկանք: Սովորության համաձայն, մտա դեկանատ՝ մատյանն այնտեղ դնելու: Այնտեղ նստած էր մեր ֆակուլտետի դեկանը՝ կարմրած աչքերով և ջղային հայացքով: Նա մի հայացք գցեց ինձ վրա և բարկացած տոնով ասաց.

-Դեռ դասին 10 րոպե կա, ինչո՞ւ եք շուտ դուրս եկել, ո՞ւմ մոտ եք դասի,- պատասխանի չսպասելով հարցնում էր նա:

-Ընկեր Սիմոնյանի,- վախեցած պատասխանեցի ես:

-Ուրեմն հենց հիմա հետ եք դառնում, նստում եք դասի, և մինչև զանգը չհնչի՝ դուրս չգաք: Ինձ ռեկտորը նախատում էր՝ ասելով, որ իմ ֆակուլտետից բոլորը շուտ են դուրս գալիս:

Մենք արագ հետ դարձանք և մտանք լսարան, որտեղ մեր դասախոսը զրուցում էր փոխդեկանի հետ: Մեզ տեսնելով՝ զարմացավ և հարցրեց, թե ինչու ենք հետ դարձել: Մենք ասացինք պատճառը և նստեցինք: Դասախոսս ընկճված հայացքով և տխրամած աչքերով դիմեց փոխդեկանին՝ խնդրելով, որ դեկանին փոխանցի՝ մոտենա իրեն, քանի որ ինքը դժվարությամբ է քայլում: Տիկինը գնաց, բայց նրանից հետո դեկանը չեկավ, դասախոսս հասկացավ, որ նրան ոչինչ չեն փոխանցել և ընկերուհուս խնդրեց գնալ և կանչել դեկանին: Ես ինձ այնքան մեղավոր էի զգում, չդիմացա ու ասացի.

-Թե ես ինչու մատյանը տարա, կարող էր մնալ այստեղ, վաղը կվերցնեի:

Դասախոսս ձայն չհանեց, ուղղակի ժպտաց: Այդ պահին ներս մտավ դեկանը, ու դասախոսս դիմեց նրան.

-Մարտի՛ն, ես ուսանողներին շուտ եմ թողել, որպեսզի հասցնեմ երթուղայինին:

-Ընկեր Սիմոնյան, դուք չե՞ք հասկանում, որ մեր ֆակուլտետի վրա նկատողություն է եկել դասից շուտ դուրս գալու համար, ու դուք հիմա ինձ ի՞նչ եք ասում,- ձայնի տոնը շատ բարձր, գրգռված գոռում էր նա տարեց, բայց մեծ պատմություն ունեցող, մե՛ծ մարդու վրա:

Այո՛, նա մեծ մարդ է, նա այն մարդն է, ով հիմնադրել է համալսարանը, ով 60 տարի այդ համալսարանում նվիրված աշխատել է, տվել գիտելիք, սեր և հարգանք: Նա պրոֆեսոր է, ակադեմիկոս, գիտությունների դոկտոր և միևնույն ժամանակ՝ համեստ ու հասարակ մարդ: Իսկ այսօր մեր նորաթուխ դեկանը գոռում է նրա վրա:

-Ես հասկացա քեզ, շնորհակալ եմ, որ եկար, մենք կնստենք, մինչև զանգը կհնչի,- ասաց դասախոսս, իսկ դեկանը շրջվեց և գնաց,- իրենց ինչ կա. իրենք հիմա կնստեն իրենց մեքենաները ու տաք-տաք կգնան տուն, իսկ ես պիտի սպասեմ, որ նոր երթուղային գա, որ նստելու տեղ լինի:

Մի քանի վայրկյան նա լռեց, հետո խորը հոգոց հանեց և դառնացած ասաց.

-Հիմա բոլորը իրենց մեքենաներով են գալիս, բայց իրականում իրենցից ոչինչ չեն ներկայացնում, իսկ ես կամրջի վրա կանգնած սպասում եմ երթուղայինին, ես ինձ ոչնչացված եմ զգում:

Զանգը հնչեց, և զանգը այդ պահին փրկություն էր, որովհետև եթե մի քանի րոպե էլ շարունակվեր, դասախոսիս հետ միասին լացելու էի, քանզի նրա աչքերում արցունքներ կային և անսահման թախիծ:

Մենք դուրս եկանք: Չէի պատկերացնում, որ այդքան բան կատարվեց այդ 10 րոպեի ընթացքում: Թվում էր՝ դուրս կգամ ու դռնից այն կողմ կմոռանամ կատարվածը, բայց այդպես էլ չմոռացա:

Համալսարան ընդունվելուն պես դրսում շատ երևույթների եմ հանդիպել, որոնց մասին շատ եմ մտածում, մտահոգվում, քննարկում ընկերներիս հետ: Մի դեպք պատմեմ:

Ընկերուհուս հետ նստած սպասում էինք ուսանողական տրանսպորտին, երբ մեզ մոտեցավ մի կին (40-ն անց կլիներ)՝ ասելով.

-Երեխեք ջան, մի հարյուր դրամ կտա՞ք, մամաս հիվանդ ա, պիտի դեղ առնեմ:

-Դուք առողջական որևէ խնդիր ունե՞ք,- հարցրի ես:

-Չէ, մամաս ա հիվանդ:

-Իսկ ինչո՞ւ չեք աշխատում:

-Տեղ չկա:

-Գիտեք՝ դուք կարող եք ուղղակի հավաքարար աշխատել, կապ չունի՝ փողոց կավլեք, թե որևէ խանութ, կարևորը, որ դուք ձեր քրտինքով ձեր ամսական թեկուզ 30 հազարը կվաստակեք, ու ձեր մայրիկին դեղով կապահովեք: Ես կտամ ձեզ էդ գումարը, բայց իմացեք, որ այդ 100 դրամը իմ ծնողն էլ հեշտությամբ չի վաստակում:

-Հա, լավ, չես կարա՝ մի տուր,- ասաց նա ու գնաց:

Դե, հիմա եկեք քննարկենք: Մի՞թե սխալ եմ: Ախր, ինչո՞ւ են միշտ հեշտի կողմը վազում, գումար հավաքելը (առանց հաշվի առնելու՝ ուսանողի է մոտենում, թե մեկ այլ անձի), մուրացկանություն անելը արդյո՞ք պատվաբեր է: Եթե անզեն աչքով տեսանելի լիներ իր վատ առողջական վիճակը, որ կարիքից դրդված է անում մուրացկանություն, ես ոչ մի բառ չէի ասի:

Մեկ այլ դեպք էլ պատմեմ: Ընկերուհուս ու իր ընկերոջը (նա զինվոր է ու տվյալ պահին զինվորական հագուստով էր) եկեղեցու բակում նկարում էի ֆոտոխցիկով: Եկեղեցի էինք բարձրանում ու մի մոմավաճառ կին, կոպիտ ասած, կպել ու պոկ չէր գալիս զինվորից: Համոզում էր, որ 20 մոմ գնի 1200 դրամով: Դե հա, որ հաշվենք մեկ մոմը 60 դրամ՝ այդ գինն է գալիս: Այդ տղան գնեց մոմը՝ չնայած, որ մենք եկեղեցի չէինք մտնելու ու եկեղեցում էլ մոմեր վաճառում են: Հետո կինն սկսեց համոզել, որ սրբապատկեր էլ գնի: Այս երևույթին հակառակ, երթուղայիններում փակցված տողեր եմ կարդում. «Զինվորից երթուղայինի գումար չեմ վերցնում»: Դիմե՞մ այդ կնոջը: Չէ՞ որ այդ զինվորի շնորհիվ է, որ դուք հանգիստ այդ տարածքում մոմ եք վաճառում:

Հակառակ դրան՝ ևս մի բան ասեմ: Գիտեմ այնպիսի կանանց, ովքեր անծանոթ զինվորների խոսակցությունը լսելով (ասել են, որ շատ սոված են)՝ տարել և հյուրասիրել են տաք ուտելիք, տաքսիով հասցրել են զորամաս: Մարդկանց մտածելակերպն ու խղճի չափը շատ տարբեր են: Այդ նույն տարածքում մեկ այլ սրբապատկեր վաճառող կնոջ հեռախոսը iPhone 6 է: Ցավալի է շատ, որ մեր շրջապատում կան այդպիսի մարդիկ: Շատերն էլ ասում են.

-Այ մարդ, նրանք մեզնից լավ են ապրում:

Մեկ-մեկ մտածում եմ, որ ճիշտ են ասում…