Մ.թ.ա եսիմ՝ որ թվական, ամենուրեք ջուր, ջրհեղեղ: Նոյն իր տապանում տեղավորեց բոլոր արարածներից մեկական զույգ ու ջրհեղեղից փրկեց թե՛ իրեն, և իր ընտանիքին, և թե՛ այդ անմեղ արարածներին: Անմե՞ղ, չէ, դրանց շարքին էին պատկանում նաև մոծակները:

1828 թ., ռուս-թուրքական պատերազմների վերջը, Թուրքմենչայ գյուղ, պայմանագիր: Պայմանագի՞ր, ի՞նչ պայմանագիր, ախ, այո, այն պայմանագիրը, ըստ որի պարսկական Խոյ և Սալմաստ գավառներից մեծ թվով հայեր պետք է գաղթեին ռուսական տիրապետության տակ գտնվող հայկական տարածքներ՝ մասնավորապես պատմական Սյունիք նահանգի Վայոց ձոր գավառ: Զանգվածային գաղթն իր մեջ ներառում էր նաև մոծակների շուրջ 20 հազար տեսակ: Երևի ինչպես Եղեգնաձորի, Ջերմուկի, Վայքի, Գլաձորի, Մալիշկայի, Ագարակաձորի և այլ գյուղերի բնակչությանն են անվանում «թազա հայեր», այդպես էլ այդ հայերին այստեղ տեղափոխած սայլերին «փարված» և մեր կողմեր եկած մոծակներին՝ «թազա մոծակներ»: Դաժան է, շատ դաժան:

2002-2017 թվականների ամառներ, մոծակներ. շատ մոծակներ: Դեռ մանկուց էլ մոծակներն ինձ շատ են սիրել: Ասում են, մոծակները խայթում են այն մարդկանց, ովքեր անուշ բույր ունեն. հա, բայց այսքա՞ն: Ամառվա ամենամեծ մինուսն էլ հենց նրանք են՝ այդ մակաբույծները, որոնց Նոյը բարձրացրեց տապան՝ առանց գիտակցելու, թե ինչ չարիք է գործում: Թե ասա՝ այ Նոյ ջան, չէի՞ր կարող այդ մի զույգ «անմեղ» արարածներին էլ տապան չբարձրացնել, մենք էլ հանգիստ կապրեինք ու նորմալ կվայելեինք ամառները: Ինչ վերաբերում է մոծակներին, կարծում եմ՝ նրանք հավերժ մրցակցության մեջ են՝ թե ով ավելի շատ մարդու արյուն կքամի ու պատճառ կդառնա մարդկանց՝ ողջ ամառ տանջվելուն ու նվնվալուն:

Հիմա էլ էս նյութը գրում եմ մի կերպ ինձ ստիպելով, որ չքորեմ, ինչ-որ մեկը հենց այս պահին հաղորդում է վարում՝ մի կերպ իրեն ստիպելով, որ ձեռք չտա խայթած տեղին, ինչ-որ մի վարձու մարդասպան հենց այս պահին ջանում է հրացանը չշարժել, որ հանկարծ չշեղվի նշանակետից, մի կերպ իրեն ստիպելով՝ չքորել մոծակի կծած տեղերը: Գալիս են, նստում վրադ, արագ խայթում ու լույսի արագությունը գերազանցելով՝ կորչում են տեսադաշտիցդ, ու չես էլ հասցնում վրեժ լուծել: Բայց եթե դու ես պատիդ մոծակ տեսնում, իմացիր, եթե առաջին անգամ հողաթափով կամ ինչ-որ ուրիշ՝ շատ ծանր իրով հարվածում ես, ու նրանք մազապուրծ փախչում են, ապա անպայման ընկիր հետևներից ու սպանիր, թե չէ, ի տարբերություն մեզ՝ նրանք հաստատ վրեժ կլուծեն։ Հասկանո՞ւմ եք, նրանք վնասում են մարդկանց ու ոչ մի պատիժ չեն ստանում։ Անարդար է, չէ՞։ Նստած ես քեզ համար, ոչ մեկին վնաս չես տալիս, չէ, պետք է պարտադիր գան ու իրենց մեծ կնճիթով արյունդ ծծեն, մի հազար հատ կետիկներ թողնեն ու գնան, բայց մի քանի վայրկյան անց այդ կետերը անպայման ողջ մարմնովդ կտարածվեն, կկարմրեն, ու բացի սպիրտով «շփում» անելուց կամ «մոծակի դեղ»-ը ամբողջությամբ խայթած տեղում դատարկելուց՝ ոչինչ չես կարողանա անել։

Ամառ է, շա՜տ շոգ, եթե գիշերը ծածկվում ես, շոգից չես կարողանում քնել, իսկ եթե չես ծածկվում, մոծակները ոչ մի առողջ տեղ չեն թողնում մարմնիդ վրա:

Գիտե՞ք, մի բան եմ մտածում. ամռանը տեղի ունեցող բոլոր պատերազմների ելքերը փոխել են հենց մոծակները: Կամ բախտդ բերում է, և քո զորքի վրա են «ցրվում», կամ էլ հակառակորդիդ, կամ էլ երկու կողմերն էլ տուժում են ու պարտվում, ինչպես, օրինակ՝ Ավարայրի ճակատամարտում: Կամ դու, որ երազում ես անտառում՝ գետի ափին փայտյա տնակ ունենալու մասին, չե՞ս մտածել, որ գետ է, մոծակները սովորականից շատ կլինեն, ու երազանքներիդ կյանքը իսկական դժոխքի կվերածվի, բա որ ասո՞ւմ եմ:

Հիմա էլ նոր ձև է՝ այնքան փոքր են, որ կարողանում են անգամ անցնել ցանցապատված պատուհանների միջով, դեռ վարկած էլ ունեի, որ ճանճերն են գիշերը մոծակների վերածվում, այդպես մի նայիր, լուրջ եմ ասում, էլ ուրիշ ի՞նչ է մնում մտածել: Էլ ի՞նչ սատանա, ի՞նչ նացիստ, ի՞նչ Վոլդեմորթ, ի՞նչ Ջոկեր, ի՞նչ հեքիաթի չար կերպար, եթե մարդիկ կարողանային, հիմա մոծակների մասին էլ հազարավոր ֆիլմեր կնկարեին՝ սարսափ ժանրի, իսկ դրանք բազմաթիվ օսկարներ կստանային, ինչո՞ւ չէ, որ:

Նրանք իմ ձկնիկներն են: Մի օր, երբ վերադարձա ընկերուհուս հետ զբոսնելուց, սեղանին՝ թասի մեջ, ձկնիկներ
տեսա: Այդ ժամին բոլորը սերիալ էին նայում: Ձկնիկներին տեսնելով՝ շատ ուրախացա:
-Պապ, էս ի՞նչ ձկներ են, որտեղի՞ց:
-Սերոբ պապին ա բերել:
-Հա՜: Պապ, իսկ կլինի՞ սրանցից մեկին պահեմ:
-Հա, ինչի՞ չի լինի:
-Բայց ինչի՞ մեջ պահեմ, կլինի՞ բանկայի մեջ:
-Հա, բայց մեծ բանկայի մեջ գցիր, որ կարողանան ազատ լողալ:
Ես նրանց չէի կարողանում բռնել և գցել բանկայի մեջ: Վախենում էի: Ի վերջո բռնեցի, բայց ոչ թե մեկին, այլ
երկուսին, որովհետև դժբախտ էր ձկնիկս առանց ընկերոջ:
Ես նրանց մանրացրած չոր լավաշ տվեցի, միանգամից կերան: Խոսում էի նրանց հետ և որոշեցի նրանց անուններ
տալ. անհետաքրքիր էր առանց անունների: Ձկներիցս սևին կոչեցի Պաուլո, իսկ սպիտակին՝ Չուչի: Այսպես նրանք
դարձան իմ ընկերները, որոնց հետ ես խոսում եմ այն ժամանակ, երբ տխուր եմ լինում: Նրանք առանց շարժվելու,
շատ ուշադիր լսում են ինձ:

Ես սովորելու ընթացքում փոխել եմ չորս դասարան, որոնցից յուրաքանչյուրն էլ յուրահատուկ է եղել, սակայն այս ընթացքում ամենայուրահատուկ դասարանը եղել է «TEDxkids2017»-ի դասարանը: Հանդիպում էինք շաբաթը մեկ անգամ՝ 2-3 ժամով: Մեր «դասարանի» 80%-ը գալիս էր ամենատարբեր մարզերից: Եվ քանի որ կային նաև գյումրեցի աշակերտներ, առանց հումորի անհնար էր:

Մենք այնտեղ չէինք սովորում թվեր գումարել կամ հանել, հիշել, թե ինչ-որ մեկը ինչ սխրանք է գործել, չէինք պատրաստվում քննությունների: Մենք սովորում և հիշում էինք մեր դասարանի երեխաների մտքերը, լսում կարծիքները, հասկանում նրանց էությունը, ծիծաղում, նկարներ անում: Իսկ լանչի ժամանակ 20 րոպեով բոլոր դասարանների պես խմբվում էինք սեղանների շուրջ ու զրուցում: Բայց այդ զրույցներն այնքան լավ չէին ընթանում, ինչքան դասերի ժամանակ: Ու գիտե՞ք, ամեն լանչի ժամանակ նույն խմբով չէինք նստում, ինչպես դպրոցներում, այլ հակառակը՝ ամեն անգամ տարբեր խմբերով, տարբեր թեմաներով ու թարմ լուրերով:

Դե, այդպես երեք ամիս անցավ ու եկավ «վերջին զանգի» օրը: Բոլորս պետք է ելույթ ունենայինք մեզ հուզող խնդիրների մասին ու ցույց տայինք մեր 3 ամսվա աշխատանքը: Հերթով ամեն մեկս մեր ասելիքն ասացինք ու վերջապես ծանոթացանք ծնողների հետ: Այստեղ ուսուցիչները չէին ներկայացնում մեր աշխատանքը, այլ մենք ինքներս:

Եկավ հրաժեշտի պահը: Մեր միջի գյումրեցին վերջին րոպեին բացականչեց.

-Ո՜ւխ, պրծամ սրանցից, ես գնացի:

Ես էլ հետևից կատակը շարունակեցի՝ ասելով.

-Դավաճա՜ն:

Բոլոր դասարանների պես կապը պահում ենք ու առիթ ենք փնտրում հանդիպելու համար. կլինի դա փառատոն, համերգ կամ մի այլ բան: Ափսոս, որ հաճախ հավաքվում ենք ոչ բոլորով:

-Ինչո՞ւ են կյանքից միշտ ոչ ժամանակին հեռանում լավ մարդիկ:
-Իսկ դու, երբ մտնում ես պարտեզ, առաջինն ես, չէ՞, քաղում ամենագեղեցիկ ծաղիկը:
-Այո:
-Իսկ կյանքը միշտ տանում է ամենալավ մարդկանց, թողնելով նրանց լավ անունը, լավ հիշողությունները:

Դե, իհարկե, մենք փոքր տարիքում չենք հասկանում՝ ինչ է մահը: Ինչո՞ւ մարդիկ կան, իսկ ժամանակ անց՝ ոչ: Ընդամենը ամիսներ առաջ կորցրեցի պապիկիս, իսկ հիմա ուղղակի չեմ համակերպվում այդ մտքի հետ: Երբ մտնում եմ տուն, ինձ թվում է՝ պապիկս պետք է նստած լինի իր աթոռին ու ինձ ասի.
-Շորերդ փոխիր, ու գնա հաց ուտելու, ո՞նց անցավ դպրոցում, դասերդ լավ պատասխանեցի՞ր:
Իսկ հիմա, երբ բացում եմ տան դուռը, ուղղակի պապիկի դատարկ աթոռն է: Պապիկս մնաց որպես լավ հիշողություն, ամենալավը աշխարհում: Հիշում եմ, թե ինչպես էր իր հետ մեզ որևէ տեղ տանում, չէր թողնում անձրևոտ օրերին ոտքով դասի գնանք, երբ ինչ-որ բանի կարիք էինք ունենում, նա առաջինն էր հոգում այդ ամենը: Ամեն օգոստոսի վերջին մեզ տանում էր խանութ ու գնում բոլոր գրենական պիտույքները: Հիշում եմ` ինչպես էր այգուց տուն գալիս` բոլոր գրպանները լավ մրգեր լցրած, ու բոլորը տալիս էր մեզ: Հիշում եմ` ինչպես էր բարկանում, որ մաթեմատիկայիս առաջադրանքները գրելիս մոռանում էի ամիս-ամսաթիվ գրել: Նա էր, որ առաջինն էր ստուգում մեր բոլոր դասերը, օգնում լրացնել բաց թողնվածները: Հիշում եմ` ինչպես էր մեզ սովորեցնում, Ամանորին բամբակներով մորուք էինք պատրաստում իր համար, ու նա մեզ համար դառնում էր ամենալավ Ձմեռ պապը աշխարհում: Հիմա, երբ պառկում եմ քնելու ու միացնում եմ ականջակալներս, ինձ թվում է` պապիկս ներս կմտնի ու կբարկանա, որ ականջակալներով եմ պառկել, կամ պառկել եմ քնելու ու հեռախոսով եմ զբաղվում: Ամեն բան անելուց առաջ միշտ մտածում եմ, որ պապիկս կողքիս լիներ, կասեր` ինչն է ճիշտ, իսկ ինչը՝ սխալ: Դպրոցս ավարտելու ժամանակ մտածում էի` երբ տուն գնամ, պապիկս կգրկի ամուր ու կշնորհավորի, իսկ հետո ընդունվելու համար, բայց ոչինչ չեղավ…
Գիտեմ, պապիկ, հիմա երկնքից կնայես ու կուրախանաս, որ քո մի թոռնիկն էլ ուսման մեջ հաջողություն ունեցավ: Գիտեմ, որ կյանքում ամենաշատը կարևորում էիր ուսումը: Կուզենայի գրկել քեզ ու ասել, որ ես ուրախ եմ, որ քո թոռնիկն եմ, որ քեզ պես պապիկ եմ ունեցել:
Վարդգես Պետրոսյանը գրել է.
«Սո՛ւտ է, աշխարհում ոչ մի մարդուց որևէ հետք չի մնում. ոչ ավազի վրա, ոչ ուրիշների հիշողության մեջ, ոչ ժամանակի ծալքերում: Մարդուն մնում են միայն ապրած տարիները: Ուրիշ ոչինչ»:
Ես երջանիկ եմ էն տարիների համար, որ ապրել եմ քո կողքին:

Վերջերս հանդիպեցի մի նյութի, որտեղ թղթակիցներից մեկը` Լիդա Արմենակյանը, ներկայացրել էր իր սիրելի երևույթները: Նյութը, ի դեպ, շատ հավանեցի ու մտածեցի՝ ես էլ նման մի բան գրեմ, ուղղակի ոչ թե ինչն եմ սիրում, այլ դրա հակառակ բևեռը, թե ինչը չեմ սիրում:

Ես չեմ սիրում.
1. Երբ իմ սիրելի խաղալիքները տալիս են բարեկամի երեխաներին (վերջում ես նրանց լացացնելով վերցնում եմ իմ իրերը հետ):
2. Սարդերին:
3. Չեմ սիրում, երբ ինձ գովում են շատ մարդկանց մոտ:
4. Մաթեմատիկան՝ երկրաչափությունն ու հանրահաշիվը:
5. Երբ բացահայտ տարբերություն են դնում մարդկանց միջև:
6. Մեքենաների մեջ եղած տարօրինակ հոտերը:
7. էն երեխաներին, որոնք «դու»-ով են խոսում մեծերի հետ:
8. Երբ շատ հյուրեր ենք ունենում:
9. Երբ գիրքն անիմաստ է վերջանում:
10. Երբ կինո նայելիս անընդհատ գործի են դնում:
11. Երբ խանութում շոկոլադե պաղպաղակ չի լինում:
12. Շատ կրկնվող գովազդները չեմ սիրում:
13. Երբ կարևոր գործի ժամանակ հարցեր են տալիս:
14. Երբ իմ սիրած երգերին կամ ֆիլմերին «վիրավորում» են:
15. Չեմ սիրում, երբ լավ վիրավորող մտքեր են ծլում գլխումդ, բայց արդեն կռիվը վերջացած է լինում:
16. Սիլիկոնե մարդկանց:
17. Աղջիկներին նմանված տղաների:
18. «Մեծացած-փոքրացածներին»:
19. «Վտանգավոր խաղեր» սերիալը:
20. Երբ լույսերն անջատում են:
21. Երբ յուղ կամ ձեթ է շորին թափվում:
22. Երբ մայրիկից ինչ-որ բանի թույլտվություն ես հարցնում, իսկ նա անորոշ ձևով ասում է՝ ինչ ուզում ես, արա, ու դու հետո ոչ մի բան էլ չես անում:
23. Երբ շատ եմ ուզում գրել, բայց թեմա չեմ ունենում:

-Միլեն, Միլենա, լսո՞ւմ ես:

-Մամ ջան, եթե վերցրել եմ, լսում եմ:

-Միլեն, լվացքը կանես, չեմ հասնում ես, աղջիկ ջան:

-Լավ էր, էլի, մամ ջան, ի՞նչ լվացք, չեմ կարող ես հաստատ:

-Միլ ջան, կանես:

Ու անջատվեց հեռախոսը: «Ի՞նչ լվացք, է՞, ես՝ ուր, լվացքը՝ ուր,- մտածում եմ ես,- լավ է, սպասի՝ փորձեմ, թե չէ տուն գալուն պես կսկսվի. «Միլենա, դու մեծ աղջիկ ես: Մենք պահածո էինք փակում քո տարիքում: Ես հիմա տուն գամ, գործ պիտի չլինի, որ գնամ ու քնեմ: Ինձնից բոյով աղջիկ ունեմ, մի հատ էլ ես, հա՞, պիտի գործ անեմ»:

Սև, սպիտակ, գունավոր հագուստները լցրեցի իրար մեջ, փոշին ավելացրեցի և ուղղակի սեղմեցի լվացքի մեքենայի ռեժիմներից մեկը, իսկ լվացքն ավարտվելուն պես այն տարա պատշգամբ՝ փռելու: Ծուռ ու շիտակ, թաց ու չոր, երկար ու կարճ՝ առանց նայելու փռեցի, որ մայրիկիս ասածը կատարած լինեմ: Ինձնից գոհ նստել էի հյուրասենյակում ու սպասում էի, թե երբ պիտի դուռը թակեն, որ գլուխ գովեմ: Դուռը բացվելն ու մամայի՝ «Աղջի, դու խայտառակ ես»-ը, մեկ եղավ:

-Մամ, բայց ինչի՞:

-Միլենա, հագուստը հավասար են փռում, հագուստը գույներով են փռում, երկար հագուստները առջևում, կարճերը՝ վերջին պարանին, գեղեցիկ, թարս են փռում, որ ամրակի հետքը չմնա:

-Մամ, լվացք փռելը մշակույթի նոր ճյո՞ւղ ա, չեմ հասկանում, ես լվացքագիտություն չեմ անցել:

-Բա հարևաննե՞րը, այ խայտառակ, պիտի մտածեն՝ ես եմ փռել, վայ, Միլենա…

Երեք-չորս օր անընդմեջ մայրս դժգոհ էր՝ անհավասար է, երկար է, կարճ է, սխալ ես փռում:

Հերթական օրը կարծում էի, որ մայրս մտնելուն պես պիտի բողոքի:

-Մամ, գույները չէին սազում էս անգամ,- ասացի ես հենց նա բացեց տան դուռը:

-Չէ, աղջիկ ջան, էդ ինչ սիրուն էիր փռել, այ, ապրես դու, հիացած էինք ես ու հայրդ, շենքի են ծայրից տեսանք, հա:

Հիմա կարող եմ հանգիստ գրել՝ ժողովուրդ, ես լվացք եմ փռում:

-Մամ…

-Հը՞:

-Մամ, ո՞նց ես թողնում՝ էսքան տեղեր գնամ։

-Ինչի՞ պիտի չթողնեմ։

-Եսի՞մ,- գուցե ինքս ինձ չեմ վստահում այնքան, ինչքան մայրս։

-Դե, եթե չես ուզում, էլ չեմ թողնի։

-Չէ, չէ, մամ։ Նկատի ունեմ, որ էսքան գնում եմ տարբեր ճամբարներ, հեչ չե՞ս անհանգստանում։ Ախր, ավելի հեշտ կլինի, եթե կողքիդ լինեմ։

-Հաս, էն ժամանակ ես ինչը չեմ տեսել, ուզում եմ, որ դուք տեսնեք։ Ես տենց տեղեր չեմ գնացել, բայց ուզել եմ, որ երեխեքս գնան։ Էնքան ուրախ եմ, որ ինքդ հասկանում ես, թե ինչքան օգտակար ա դա քեզ համար։

Մայրիկիս խոսքերը մտածելու տեղիք տվեցին ինձ։ Մայրս ամուսնացել է 15 տարեկանում։ Իսկ 16-ում արդեն քույրիկիս ուներ։ Այդ տարիքում ես հազիվ հասցնում եմ դասերս, պատանի թղթակից եմ և ուսուցողական ճամբարների եմ մասնակցում։ Ես ազատ եմ իմ ընտրության մեջ, ու դա ինձ ճիշտն ու սխալը բացահայտելու հնարավորություն է տալիս։

-Հասկացա, մամ, համոզեցիր։ Ես էլ իմ երեխեքին կթողնեմ…

Գիտե՞ք, մայրս ինձ վստահում է։ Ու տիեզերական զգացողություն է ծնողի ոչ միայն սերը, այլ նաև վստահությունը վայելելը։ Պարզապես պետք է հուսախաբ չանենք նրանց։

«Կյանքս, սիրելիս, անգինս ու թանկագինս»: Մայրս միշտ ասում է, որ պետք չէ նման թանկ բառերն ասել ամեն երկու օրվա ծանոթ-անծանոթին. իմաստազրկվում են բառերը: Վերջապես հասկացա: Գիտե՞ք, ես էս բառերն ուզում եմ ասել մի այնպիսի մեկին, ով իսկապես իմ կյանքի մի մեծ կտորն է, իր սիրով՝ իմ ամենասիրելին, իր ներկայությամբ՝ իմ մանկության հուշը:

Տա՜տ ջան:

Ես երևի աշխարհի ամենաերջանիկներից մեկն եմ, որ իմ կյանքի ամեն դրվագում ես նրան գտնում եմ, կամ էլ ինքն է ինձ թաքուն պահում իր թախտի մեջ. էնտեղ, որտեղ մի ժամանակ մեզ համար ծամոն ու կոնֆետ էր պահում, էն համովներից: «Բիգ-բաբլ»: Հիշո՞ւմ եք: Ես չեմ մոռացել:

Տատիկը՝ բարի էակը, իր գոգնոցի տակ թաքցնում էր, երբ մայրիկին ջղայնացնում էինք: Տատիկների համար մենք ոչ մի անգամ մեղավոր չենք:

Ես միշտ ունեմ նրա կարիքը՝ թեկուզ չունենամ ոչ մի բանի կարիք:

Գժություն է, երբ գալիս քեզ արթնացնում է գարնան էն անուշ մանուշակի բույրով:

-Կյանքս, առավոտ վեցին քեզ համար ծաղիկ եմ քաղել:

-Տա՜տ:

Աշխարհի ամենապինդ գրկախառնությունը հենց էս րոպեի մեջ է: Զգում եմ, որ էս մի փնջով նա բերեց իմ գարունը: Բերել է, ու քանի դեռ ես զգում եմ նրա ձեռքերի ջերմությունը, ես ծաղկում եմ:

Ինձ համար իմ տատիկը աշխարհի լավագույն նկարիչն է. նա էնքան սիրուն ու գունավոր է ստեղծել իմ մանկության պատկերը, որ կա, էլի կա ու միշտ կմնա քայլերիս ու խոսքերիս մեջ:

Փրկվում եմ ամեն ինչից, երբ հեռախոսս զնգում է, ու ես այդ անտանելի ձայնից արդեն քիչ է մնում, որ գրողի ծոցն ուղարկեմ քննության բոլոր նյութերը: Բայց ես պատասխանում եմ. տատիկն է զանգում: Նա այնքան գունավոր է խոսում, որ ես ինձ զգում եմ արդեն քննությունս հանձնած, ու քսանը գրքույկիս մեջ ստորագրած:

Տատս իմ գտնված երազն է: