Ինքն էր ու իր պատշգամբը։ Անցորդները նրան լավ գիտեին։ Ավելի ճիշտ՝ գիտեին, որ նա կա, եղել է ու մնում է այդտեղ, ինչպես մի կենդանի հուշարձան՝ խիտ ու մազերի պես ճերմակ բեղմորուսի տակ թաքցրած, ասես դարբնի մուրճով կոփած՝ կոշտ ու կոպիտ դեմքով, որի վրա տարիները այրվող շիկահողի մարգերին նմանվող ակոսներ էին բացել։ Ու կապույտ, խորը աչքերով։ Անցորդները նրանից առնելու, ինքը՝ տալու ոչինչ չուներ։ Եղածը մի մեղմաժպիտ բարև էր, որ բաժին էր հասնում ամեն անցնողին։ Ոչինչ, որ չգիտեին՝ ի՞նչ է այդ «Բարև»-ը։ Ինքը գիտեր, ինքն էլ տալիս էր։

Հետո մի քանի օր նրան միայն երեկոները տեսան իր տեղում։ Իսկ լույսը բացվելուն պես, մինչև երեկո, գովազդային վահանակի նմանվող, տախտակին ամրացրած մի թուղթ էր հայտնվում պատշգամբում, վրան անցորդների համար անհասկանալի ինչ-որ բան էր գրված.

«Բարև, ա՛յ մարդ»։

Ուսանող թոռն էր շեղել պապին իր գործից։ Մի օր եկել էր ու կատակել, ի՞նչ կատակել, ախր, ի՞նչ իմանար, որ պապի ուշքն ու միտքն էն աշխարհից կտրել, բերել կպցրել էր նրա համար անսովոր ու այնքան քաղցր հնչող բառերին։ «Ազատ ունկնդիր» ասել էր թոռը, «ի՞նչն է ուշ» ասել էր, էլի բաներ էր ասել, բայց չէր հիշել, և ի՞նչ կարևոր էր հիշելը, «ազատ ունկնդիր» չէ՞ր, էդպես էր, ուրեմն էդպես։ Էլ ի՞նչ ետ կանգնել։ Ամեն առավոտ զարդարվում էր ջահելի պես, դուրս գալիս պատշգամբ, կոշտացած մատներով՝ շոյելու քնքշությամբ սրբում էր պաստառը, կախում իր տեղում ու գնում էր թոռան հետ, երեկոյան՝ թոռան հետ ետ գալիս։ Նստում էր դահլիճի ամենավերջում ու սկզբից մինչև վերջ երանությամբ անդադար նայում չորս բոլորը, թե որսում էր իրեն ուղղված զարմացած հայացքները, կամացուկ շշնջում էր՝ բարև, ու շտապ հայացքը սահեցնում դահլիճով՝ հո չխանգարե՞ց։ Այդպես մինչև հանգստյան օրը։ Իսկ այդ օրը վեր չկացավ անկողնուց, լուռ էր, ինքն էստեղ էր, հայացքը՝ պատուհանից դուրս, հորիզոնից այն կողմ, հեռուներում։ Ծանոթ հայ բժիշկը, որ եկել էր թոռան կանչով, ականջը մոտեցրեց դեմքին լսելու՝ շնչո՞ւմ է, թե՞ ոչ։ Վերջին ուժերով սեղմեց բժշկի ձեռքն ու ինչ-որ բան շշնջաց։

Հետո լուռ էր ամեն ինչ, կարծես աղմկոտ այդ քաղաքն էլ լռել էր։ Ինչո՞ւ։

- Ի՞նչ ըսավ, դոքտոր։

- Ըսավ, որ ան գեղեցիկ շենքին մեջ ինքը բանմն ալ չսորվեցավ, բայց ավելի կարևոր բան մը գտավ հոն. իր վաղո՜ւց կորսնցուցած երազները. «Ան երազները, որ հոն՝ Առաքելոցին պատերու տակ կորցուցի, հոս՝ Քեմբրիջին պատերու մեջ գտա, ի՜նչ է աս կյանքն, Աստուած…»

Պատշգամբին մի նոր վահանակ հայտնվեց, վրան մեծ, նույն անծանոթ տառերով գրված էր.

«Նա մի ողջ կյանք փնտրեց իր կորած երազները, գտավ և իր հետ տարավ գերեզման, որ այլևս չխլեն իրենից»…

- Ինձ զենք տվե’ք:

- Յա, այ տղա՞, էդ ի՞նչ էղավ, զենքն ինչի՞դ է:

- Պետք է, տո’ւր:

- Լավ, լավ, հասկացա. քո համար փայտե հրացան կսարքեմ:

- Փայտե հրացանը քեզ պահիր. ինձ զենք է պետք, հասկանու՞մ ես, որ թուրքին կրակում է, այ էդ տեսակ:

- Հա՜… Պապդ հիմա ո՞ւմ դեմ է կռիվ ելել:

- Է՜, ասում եմ՝ զենք տուր, դու հարցե՞ր ես տալիս:

- Է՜, գժվեցի՞ր, ինձ որտեղի՞ց էդ տեսակ զենք: Գնա՝ թող պապդ էլ տա:

- Կգնամ… Փայտե հրացանդ էլ թուրքին կտաս…

* * *

- Պապ, քանի Ապոյին չեն զարկել, զենքդ տուր:

- Ի՞նչ զենք, լաո՜:

- Է՜, քո զենքը, հորդ զենքը. դու մեծացել ես, հիմա ինձ տուր:

- Է՜, Լա՜ո, չկա՜…

- Ո՞նց չկա, բա ու՞ր մնաց:

- Թուրքը տարավ:

- Ինչու՞ տվիր:

- է՞, ի՞նճ էնիյ, քզի ղուրբան:

- Կրակեիր:

- Պատրոն չկար:

- Ճարեիր:

- Հուստե՞:

- Թուրքը ո՞նց էր ճարում:

- Թուրկին մենձ երգրներ կիդային:

- Դու էլ ուզեիր:

- Դո՞ր գածիր-եգար:

- Հորիցս զենք ուզելու:

- Է՞, տվե՞ծ:

- Չէ, փայտե հրացան էր ուզում տար, չվերցրի, դրանով Ապոյին ո՞նց պաշտպանեի:

- Մենձ երգրներ լը մըզի համեն ինչ փեդե կիդայն՝ փեդե զենք, փեդե խոստում, փեդե հույս… Երևի մեր փայ Աստվաձ լը փեդե էր… Ըդոր համար լը թուրկի տվուգ կրագներու մեջ վառվան, պարբան… Դու խելոկ իս, հա՜, որ փեդե բան չսվերծի…

- Հետո՞:

- Մանուգ Ապոյի պադմուտյան վե՞րջ քարծուս, ըսիմ…

- Չէ, չպատմես… Մինչև զենք չճարես չպատմես: Ես անզենք ի՞նչ խղճով ու նամուսով Ապոյի աչքերին նայեմ:

- Զի՜մ ծուռ, սկզբուց պադմի՞մ: Ապոն լը քզի պես մանչ մեր…

- Մի՜, մի՜, մի’ պատմի՜ր… Ապոյին ասա դիմանա, ես հիմա եկա՜…

- Էդ դո՞ր, լա՜ո, կեծի՜:

- Զենք ճարելու՜, Ապոն մենակ է, ես ի՞նչ խղճով նայի՞մ…

- Տո, ծո՜ւռ, Մանուգ Ապոն զարնվա՜վ, Ապոն էլ չկա՜, տղա՜…

- Չէ՜, չէ՜, դու էդ պատմությունը լավ չգիտե՜ս, մի պատմիր… Ապոն էնտե՜ղ է, էնտեղ կռի՜վ է, Ապոն դեռ կռիվ կենե, հիմա՜, հիմա եկա՜…

* * *

Ինձ զե՜նք տվե՜ք…

Երբ մեծերը զրուցում են, մենք հաճախ ենք մեջ ընկնում, փորձում արտահայտել մեր կարծիքը, առաջ տանել մեր ես-ը: Այո՛, երբեմն մեզ թվում է, թե լիովին տարբերում ենք սխալն ու շիտակը, հստակ ու կայուն համոզմունքներ ունենք ու անհրաժեշտ խիզախություն՝ սեփական տեսակետը պաշտպանելու…

Երբեմն մեր ու նրանց կարծիքները համընկնում են, բայց որքա՜ն հաճախ ենք լսում.

-Բալե՛ս, դու մինչև վերջ մի՛ պնդիր քո ես-ը, որովհետև չգիտես, թե ինչպիսին կլինեն քո հաջորդ վայրկյանը, գալիք օրը… Մի ամբողջ կյանք ունես՝ կշռադատելու, մտորելու, սուտը ճշտից զատելու, փորձությունների ենթարկվելու համար: Դեռ շատ բան կփոխվի. և՛ մտածելակերպդ, և՛ կարծր կարծիքներդ: Չէ՞ որ աշխարհը լի է պատասխաններ պահանջող հարցերով ու անորոշությամբ, անքննելի են ուղիները, անկանխատեսելի՝ ճակատագրերը…

Հիմա եմ հասկանում, թե նրանք որքան իրավացի էին: Ավաղ, մեզանից ոչ ոք չգիտի, թե իր հետ ինչ է բերելու վաղվա օրը: Օրինակ՝ ո՞վ կմտածեր, որ մի օր կարթնանաս ու կլսես, որ պատերազմ է: Այո՛, այո՛, ամենաիսկական ու ահազդու պատերազմ: Այս ինչերի՜ միջով անցանք…

…Սեպտեմբերի 27: Այսուհետ սա ուղղակի օր չէ, սա բոթաբեր պատերազմի առաջին օրն է: Տագնապ, զորահավաք… Ցավոք, ոչ բոլորին էր վիճակված վերադառնալ… Ես նոր զգացի, թե ինչ ասել է, երբ օրը տարի է թվում: Ամենքիս թվում էր, թե օրվա վերջանալուն պես պատերազմն էլ կավարտվի: Հայերի օջախներն ասես համրացել էին. շշուկ չէր լսվում, ամեն ոք մի անկյունում կուչ եկած աղոթում էր՝ աղոթում էին իրե՛նց զինվորի, ուրիշի՛ զինվորի ու սահմանում կանգնած ամե՜ն զինվորի համար: Իսկ ի՜նչ սրտատրոփ ահով էինք հեռուստացույցի էկրանին կարդում զոհերի անունները… Մենք վախենում էինք այդ էկրանին պատկերացնել անգամ այն մարդու անունը, ում անչափ կարոտում էինք, ում վերադարձն այնքա՜ն էինք տենչում…

Սա իսկապես համերկրային ողբերգություն էր, որը նկարագրելն անհնար է: Որքա՜ն երեխաներ անհայր մնացին: Իրենց առաջին բառերը թոթովող փոքրիկները այլևս չեն արտասանելու «հայրիկ» բառն ամեն օր, կարոտող ձեռքերով չեն ձգվելու դեպի հայրը… Անդարձ հեռացան մեր հայորդիները, որոնք պետք է վայելեին իրենց երեխաների առաջին ծիծաղը, բառն ու քայլը… Իսկ մայրերը պարզապես խելագարվեցին այս ընթացքում: Նրանք սրտակոտոր աղոթում էին… Միայն թե… Միայն թե բան չպատահի իրենց որդուն… Ավաղ… Շատերին պատուհասեց կորուստը: Շատերն էլ դեռ պատուհանի մոտ նստած սպասում են իրենց որդիներին, որ գեթ մի ակնթարթ փարվեն նրանց: Այլևս դա է նրանց բաժի՛նը, ճակատագի՛րը, միա՜կ փափագը…

Մեր սուգը եռօրյա՛ չէ, այն ողջ կյանքի տևողությամբ է… Բոլորիս հայացքը սառել է, ժպիտները կորսվել են: Մեր աչքերում ցավն է լճացել ու վրեժն է մորմոքում: Վրեժ՝ հանուն անմահացած հարազատի…

Շուտով նոր տարի է: Ասում են՝ իբր աշխարհում ամեն ինչ նորովի է սկսվում այդ օրը: Բայց հայ ազգը իր հետ հավերժություն է տանելու այս ցավը, սուրբ հուշն ու արթուն վրեժը:

«Կանթեղ» գրական խմբակ

Դեկտեմբերի 11-ին 95 տարեկան հասակում կյանքից հեռացավ Գագարին գյուղի բնակիչ, Հայրենական մեծ պատերազմի մասնակից Գագիկ Եղիազարյանը։ Գագիկ Եղիազարյանը ծնվել է 1925 թվականին Սևանի շրջանի Դդմաշեն գյուղում։ Դպրոցը դեռ չավարտած՝ իր խնդրանքով զորակոչվել է բանակ։17 տարեկան պատանին  ծառայության անցավ 336-րդ հրաձգային գնդում և, ստանալով սերժանտի կոչում,   1943 թվականին մեկնեց ռազմաճակատ ու մասնակցեց Կուրսկի  ճակատամարտին։ Նույն թվականի հոկտեմբերի 14-ին մասնակցեց նաև Դնեպր գետի անցմանը՝ Գոմելի մարզում։ Հենց այդ ճակատամարտի ընթացքում էլ  ծանր վիրավոր լինելով հանդերձ, չի լքում առաջնագիծը և մինչև վերջ մարտնչում է։ Դնեպրի աջ ափում գրաված դիրքերը ամրապնդելու համար Գագիկ Եղիազարյանին շնորհվեց Հայրենական մեծ պատերազմի 2-րդ աստիճանի շքանշանը։ Սակայն մարտերը դեռ շարունակվում էին, և հերոսը չէր նահանջում։ Պարգևատրվեց նաև Փառքի երրորդ աստիճան շքանշանով ու մեդալներով, քանի որ մասնակցել էր մի շարք բնակավայրերի ու քաղաքների ազատագրմանը։

1945 թվականին Գագիկ Եղիազարյանը զորացրվեց բանակից, բայց այսքանով չէր ավարտվում իր սկսած մեծ ու արժանապատիվ գործը։ 1951-1955 թվականներին սովորել է Երևանի Խաչատուր Աբովյանի անվան ինստիտուտի աշխարհագրական ֆակուլտետում։ Ավարտելուց հետո  սկսեց մանկավարժական աշխատանք կատարել Սևանի շրջանի դպրոցներում, սկսած իր հայրենի գյուղից՝ Դդմաշենից։ 1958 թվականին, երբ Գագարին ավանում (գտնվում է Գեղարքունիքի մարզում) բացվեց դպրոց, հայրենի գյուղից  Գագիկ Եղիազարյանը տեղափոխվեց Գագարին և դարձավ դպրոցի տնօրենը։ Նրա երկար ու անխոջ աշխատանքը բազմաթիվ անգամ են գնահատվել պատվոգրերով և շնորհակալագրերով։

Լինելով նույն բնակավայրից, շատ հաճախ էի տեսնում ընկեր Եղիազարյանին (գյուղում բոլորը այսպես էին դիմում նրան)։ Նրան միշտ կարելի էր գտնել իր այգում։ Ակամայից հիշեցի մի դեպք: Մի օր, երբ անցնում էի այգու մոտով, խնձոր էր քաղում և անցորդների հետ էլ երկար-բարակ զրուցում։ Երբ  բարևեցի, ուզում էի գնալ,  ասաց.

-Բարև, Նան ջան (գրեթե բոլորին այսպես էր դիմում): Նայի` հենց նոր եմ էս խնձորներից քաղել, վերցրու: Եթե կուզես` տես, ինչքան ծառեր կան, արի քաղիր, նստիր էն սիրուն ծառի տակ ու կեր։

Կյանքից հեռացավ, բայց թողեց մեծ ժառանգություն։

Երևույթներն ուշ ընկալելու պատճառով հաճախ դասընկերներս ինձ մի օտար բառով էին կոչում, որի հայերեն համարժեքը «ուշահասն» է: Ամանորին հաշված օրեր են մնացել, իսկ ես ուշահասի պես նոր եմ «քնից» արթնանում:

Այս Նոր տարին, ավելի քան երբևէ, պետք է նոր լինի: Բոլորս պետք է սկսենք նոր կյանք: Ամանորին հնչող բարեմաղթանքներն անպայման կիրականանան, որովհետև այլևս շքեղ սեղանները չեն խամրեցնի բառերի արժեքը:  Փուչիկներով չեմ ուզում զարդարել տունը: Դրանք մի տեսակ «փուչ» են: Ազնվությամբ եմ զարդարելու տունը, որովհետև այն, ի տարբերություն փուչիկի, չի կարող պայթել կամ թսկել:

Տոնածառի լույսերը փոխարինելու եմ բարությամբ, որովհետև բարությունը չի մարում երբեք:

Խաղաղությունն էլ թող փոխարինի հրավառություններին, որ հետո երկինքը «կարկատելու» կարիք չլինի:

Միայն մի բան եմ ուզում նույնը մնա: Ուզում եմ շատ կոնֆետներ լինեն սեղանին, որ բոլորիս նոր կյանքը քաղցրությամբ սկսվի ու նաև… Ուզում եմ դիտենք «Տանը մենակ» ֆիլմը, որն Ամանորի լավագույն խորհրդանիշն է, ու վերըմբռնենք, որ ընտանիքը պետք է սիրել. հայրենիքը սկսվում է հենց ընտանիքից…