Մայիսի 18-ն էր:  Դպրոցում մեզ տվել էին շարադրություն գրել «Ի՞նչ կանեիր, եթե քեզ տային տասը հազար մանդարին» թեմայով: Շարադրության համար կար երեք ամիս ժամանակ, և միայն սեպտեմբերին պիտի ներկայացնեինք ուսուցչուհուն: Դե, ես մտածում էի, որ կվաճառեմ և ինձ համար ֆոտոապարատ կգնեմ, քանի որ լուսանկարչությունը իմ հոբբին է:  Վերջապես մայիսի վերջին օրերն էին: Փոխանակ ուրախ լինելու, ես տխուր էի: Ընկերներս ամեն կերպ փորձում էին տրամադրությունս բարձրացնել, բայց  ապարդյուն: Վերջապես իջա շենքի բակ, որտեղ էլ տեսա Մարիամին:  

-Մարիա՛մ, -ասացի ես, -ի՞նչ կանեիր, եթե քեզ տասը հազար մանդարին տային:

-Կուտեի ամբողջը, -ծիծաղելով պատասխանեց նա:

Մարիամը առաջարկեց զբոսնել, բայց ես փոշմանեցի, որ բակ եմ իջել և տուն գնացի: Մտա հյուրասենյակ, որտեղ տեսա մայրիկին:

-Աննա ջան, իրերդ հավաքիր, գյուղ ենք գնում, -ուրախ հայացքով ասաց մայրս: Տրամադրությունս միանգամից բարձրացավ: Վերջապես գյուղ եմ գնում: Այնտեղ են ապրում իմ սիրելի տատիկը և պապիկը: Այնտեղ են ապրում իմ սիրելի ընկերները, և վերջապես, ես մոտ եմ լինելու բնությանը:  Մեքենայի մեջ ոչ մի բառ չարտասանեցի: Միայն հիշում եմ, որ ուրախ էի և մտածում էի մանդարինների մասին: Եղբայրս՝ Արմանը, անընդհատ ինձ բզում էր և ծաղրական խոսքեր ասում, որպեսզի գոնե մի բառ դուրս գա շուրթերիցս: Միևնույնն է, ես պատասխան չէի տալիս:

-Մի տեսեք` ինչ լուրջ, մտախոհ հայացք ունի, այդ ինչի՞ մասին ես մտածում, Սոկրատես, գուցե սիրահարվե՞լ ես, հահահա:

-Դե, հերի՛ք է, Արման, թո՛ղ մտածի, -սաստեց հայրս:

-Թող մտածի, -ծիծաղը մի կերպ զսպելով պատասխանեց Արմանը:

Վերջապես հասա՜նք: Տատիկիս և պապիկիս տունը գտնվում էր գյուղի ամենագողտրիկ վայրերից մեկում:

-Տա՜տ, պա՜պ, ինչքա՜ն եմ կարոտել ձեզ, արդեն մի քանի ամիս է` չեմ տեսել ձեզ, -հուզմունքս զսպելով, նրանց փաթաթված ասացի ես:

-Մեր փոքրիկ հրաշք, բա մենք ոնց ենք կարոտել քեզ, -ասաց  պապիկս:

Արմանը նույնպես ողջագուրվեց նրանց հետ, և մենք անցանք տուն: Տատիկս ճոխ սեղան էր գցել, սակայն իմ ուշքն ու միտքը ընկերներիս տեսնելն էր: Ես փորձեցի աննկատ հեռանալ հյուրասենյակից մինչ տատիկս և պապիկս ջերմորեն զրուցում էին ընտանիքիս անդամների հետ: Ստացվեց:  Դուրս եկա բակ, որտեղ նստած էին գյուղի կանայք և զրուցում էին ամենօրյա թեմաներով: Նրանք ինձ շատ են սիրում: Տեսնելով ինձ, նրանք շատ ուրախացան և սկսեցին հերթով համբուրել, որն ինձ այնքան էլ դուր չէր գալիս: Սակայն ես կեղծ ժպտում էի, որպեսզի ոչ ոք ոչինչ չնկատի: Մի կերպ կարողացա դուրս պրծնել նրանց մոտից և վազեցի մոտակա բացատը` իմ սիրելի զբաղմունքով զբաղվելու: Իմ գրեթե բոլոր նկարները, որոնք նկարում էի հեռախոսով, նկարել էի գյուղում: Այս անգամ ևս իմ նկարելու թեման բնությունն էր: Դիմացի ծառի վրա, որը բարձր էր և փշփշոտ, տեսա սկյուռիկ, որը քարացած վրաս էր նայում: Պահը բաց չթողեցի և անմահացրի նրա զարմացած հայացքը: Շատ ուրախ էի: Դա դարձավ իմ լավագույն նկարներից մեկը: Երկար փնտրտուքից հոգնած վերադարձա բակ, որտեղ տեսա Գոռին: Նա իմ մանկության ընկերներից էր: Ողջագուրվեցինք և սկսեցինք միմյանցից հարցուփորձ անել: Հետո ես մանդարինների հետ կապված հարցը տվեցի նրան, իսկ նա պատասխանեց, որ կհանձներ մանկատներին և ծերանոցներին: Մի խոսքով, բարեգործություն կաներ: Ես համառեցի, բացատրելով, որ նրանց մասին հոգում է պետությունը, մեր ինչ գործ: Նա ոչինչ չպատասխանեց:  Ուշ երեկո էր: Ես ու Մարթան, որը իմ մոտիկ ընկերուհին է, փակվել էինք իմ սենյակում: Տատիկենց տանը ես ունեմ իմ առանձին սենյակը: Սկսեցինք զրուցել: Բայց ողջ ընթացքում ինձ մի հարց էր հուզում, և ես գրեթե չէի լսում ընկերուհուս խանդավառ խոսքերը: Վերջապես ասացի.

-Մար, ի՞նչ կանեիր, եթե քեզ տային տասը հազար մանդարին:

-Կվաճառեի:

-Վերջապես մեկը ինձ հասկացա՜վ, -ասացի ես, -ու քո երազանքը կկատարեիր, չէ՞:

-Չէ, ի՞նչ երազանք, ես գումարը կտայի համագյուղացիներիս: Չե՞ս տեսնում, որ դատարկ են դաշերը, բոստանները: Մարդիկ աղքատության եզրին են և չունեն միջոցներ այգիներ տնկելու, կարտոֆիլ կամ ցորեն ցանելու:

-Դու էլ, հա՜, հիասթափված ասացի ես:

Մենք մի փոքր էլ զրուցեցինք, և նա հեռացավ: Ուզում էի հասկանալ, թե ինչ վատ բան կա նրա մեջ, որ ես ուզում եմ իրականություն դարձնել իմ երազանքը:

Մի ողջ շաբաթ մնացինք գյուղում:

-Գյուղացի ընկերներս շատ լավն են, ազնիվ, բարի, -մտածում էի ես: Իսկ ես ինչո՞վ եմ աչքի ընկնում: Եսասիրությամբ միայն: Այս միտքն էր պտտվում իմ գլխում ողջ շաբաթվա ընթացքում:

Կիրակի էր…Եկավ հարազատներիցս բաժանվելու օրը: Ես հրաժեշտ տվեցի նրանց լացակումած աչքերով, քանի որ ունեի մարդիկ, որոնք ազնիվ էին, բարի, արդարամիտ: Հիմա քաղաքում եմ և այլևս չեմ մտածում մանդարինների մասին: Սեպտեմբերի 1-ն է: Իմ շարադրությունը պատրաստ է: Ուսուցչուհիս համակ ուշադրությամբ ընթերցեց այն և ժպտաց ինձ:  Մանդարինները ինձ օգնեցին ազատվել բնավորությանս վատ գծերից մեկից՝եսասիրությունից: Իզուր չէ, որ ես շա՜տ եմ սիրում մանդարին:

Ես Մերին եմ, 17 տարեկան: ԷԷԷ, ինչ եմ սկսել իմ մասին պատմել: Անցնեմ բուն նյութին: 1992 թվականի օգոստոսի 8-ին ազերիները գրավեցին Արծվաշեն գյուղը, որը Գեղարքունիքի մարզի ամենամեծ գյուղն էր: Այնտեղի բնակիչները ստիպված փախան` գալով Ճամբարակ և հարակից տարածքներ` բնակություն հաստատելու: Ժամանակի հետ նրանց սրտերում մնացած վերքերը բուժվում էին: Երեկոյան ժամը 7-ին դուրս ենք գալիս զբոսնելու: Ունենք փոքրիկ զբոսայգի, որտեղ մարդիկ հավաքվում են երեկոյան ժամերին, մի փոքր առօրյայից կտրվելու համար: Այ քեզ առօրյայից կտրվել… Այդ ժամին անասուններին դաշտից տուն են բերում: Հիմա կասեք անասուններն ի՞նչ կապ ունեն: Ամեն օր ժամը 7-ից հակառակորդը կրակում է Վերին Ճամբարակի վրա: Այնպես են անում, որ անասունները չհասնեն տուն: Պարզ լսվում են այդ ահավոր ձայները անգամ այգում և այգուն հարակից շենքերում: Մենք դեռ փոքր ենք, չգիտենք, թե պատերազմն ինչ է: Կրակոցի ձայները լսելուն պես մարդիկ իրենց երեխաներին տուն են տանում, այգին դատարկվում է: Մենք էլ բոլորի նման հեռանում ենք այնտեղից: Տուն գնալու ճանապարհին նորից լսվեց կրակոցի ահավոր վայնասունը: Տատս այնքան արագ էր քայլում, որ մենք չէինք հասցնում հետևից հասնենք:

- Տա’տ, կամաց քայլի, մեր վրա չեն կրակում, դիրքերում ա, էլի:

Միայն տեսնեիք տատիս մռայլ ու գունատ դեմքը, վախից իրեն կորցրել էր:

- Մա’ր, ձեր պադվալը ազատ ա, չէ՞, որ հանկարծ կրակեն մեր շենքի վրա, գանք մտնենք ձեր տուն: Նայի հաաա, լույս-մույս էլ քաշել կտաս, հանկարծ մթության մեջ չմնանք, լվացքի մեքենա, խալադելնիկ, գազի պլիտա, սաղ կտեղափոխես պատվալ: Գալու էնք ձեր տանը մնանք:

Դե, իհարկե, այս ամենի հետ ուրախ ծիծաղ էի խառնում, քանի որ չգիտեի պատերազմ բառի նշանակությունը: Բայց զգում էի, որ մայրս, տատս, հարևաններս շատ վախեցան, իսկ ես հիմար-հիմար կատակներ էի անում ու կրակոցներին լուրջ չէի վերաբերվում: Ամեն կրակոցի ձայնը լսելով ասում էի. «Հլը նայեք, էսա մեր վրա էլ կկրակեն», նորից ծիծաղում` չկարողանալով զսպել այն: Բայց գիտեք ամենացավալին ո՞րն է. արծվաշենցիները արտասվելով միշտ այս խոսքերն են կրկնում. «Արծվաշենից փախանք էկանք ստեղ, բա հիմա ստեղից ո՞ւր ենք գնալու»:

Մեռնող օրվա աշխույժից թուլացած նստած եմ իմ սիրելի  ճոճանակին, ու  հաստ պարանները հետ ու առաջ անելով ստեղծում են անրջային մտքեր: Վերջալույսի արևի վերջին ճառագայթները ծառերի տերևների միջով թափանցելով շոյում են դեմքս՝ կարծես օրհնելու իմ այդ խաղաղ թռիչքը: Ներքին մի մղումով հանկարծ զգացի, թե որքան օրհնված է երկիրս, թեկուզ իր այդ ժայռային կերպարանքի մեջ:  Որքա՜ն բերկրանք կա արևի մեջ ու այդչափ  խոստում՝ հողի: Ինչքա՜ն նպատակ ջրի և որքա՜ն խենթություն օդի մեջ: Ի՜նչ շնորհված եմ, որ հենց այստեղ եմ ծնվել՝ այս հողի վրա, և հիմա ընկղմված եմ այս ճոճանակի մեջ ու…

Ինձ մի պահ շոյված զգացի իմ այդ մտքերից, ու ձեռքս կողքիս սկսեց փնտրել գրիչս՝ պատմելու տատիցս լսած այն հին հեքիաթներից  այդ օրհնված երկերում ապրող-ապրած այն պարզ, հասարակ մարդկանց ու նրանց խաղաղ, անվրդով կենցաղի մասին: Ամփոփման նման մի պահ ուղեղիս միջով անցավ օրս. հրաշալի էր, վաստակած, խաղաղ…խաղա՞ղ…

Մտորումներիս թելը հանկարծ կտրեց գնացքի վագոնների անվերջանալի վարգը. «Տգլին, տգլին, տգլին…», և տատիս հին-հին հեքիաթների մասին մտքերը աներևութացան արդի տպավորությունների քողի տակ, անրջայինը փոխվեց իրականի:

Երբ ես փոքր էի, այդ գնացքն էլի գնում էր, երբ մեծացա իմ մանկության «պու՜ չըք-չըք»-ը  էլի անցնում էր մեր տան մոտով, երբ տխուր էի, էլի գնացքը գնում էր, երբ մեծացա, նա նորից կար: Երբ ես չկայի, ասում են՝ նա  անցնում էր այստեղով: Հիմա ես կամ ու արդեն երկար տարիներ է, ինչ նրան ամեն օր՝ նույն ժամին, հավատարիմ կերպով դիմավորում եմ այս նույն ճոճանակին նստած: Եվ այդ գնացքները, որ միշտ գնում-գալիս են մեր տան մոտով, մի տեսակ այնքան հարազատ էին դարձել ինձ: Բայց վերջին ժամանակներս այդ գնացքները շատ հաճախ են սկսել անցնել այստեղով: Նույնիսկ գիշերները երբեմն վեր եմ թռչում գնացքների շչակների ձայներից ու հասկանում, որ էլի  զենք են տեղափոխում: Եվ այն գնացքն էլ, որ մի քիչ առաջ անցել էր դիմացովս ու խռովել էությունս,  նույնպես բեռնված էր տանկերով և այլ ռազմական տեխնիկայով: Հիմա, երբ այդ գնացքն ամեն անգամ անցնում է այստեղով,  երակներիս մեջ մի պահ կանգ է առնում արյունս, որպես պատերազմի ցավը ժառանգած ու խաղաղության գինն իմացող ժողովրդի զավակ:

Մենք ասում ենք, թե ապրում ենք խաղաղ Հայաստանում: Ու մենք ասում ենք դա այն ժամանակ, երբ ցանկացած պահի միացնում ես հեռուստացույցը, լսում ես, որ էլի մի երիտասարդ զոհվեց սահմանին, որ նա ընկավ հերոսի մահով, բայց ի՞նչ կապ ունի: Նա երևի երազանքներ ուներ, չէ՞, քույր, եղբայր, ծնողներ, սիրելիներ, որոնց ոչ մի հետմահու տրված մեդալ երբեք չի մխիթարի: Հնարավոր է՝ նա այս երկրի ապագա մեծ գիտնականն էր  կամ արվեստագետը, կամ էլ թեկուզ շարքային մեծ քաղաքացին: Միևնույնն է, նրա գոյությունը սովորական չէր կարող լինել այս երկրի համար: Բայց հիմա դա այլևս էական չէ, որովհետև նա այլևս չկա, որովհետև ինչ-որ տեղ, ինչ-որ աչքեր հավերժ արցունքոտ կմնան, թեկուզ այն ժամանակ, երբ հեռուստացույցը էլ մահ չգուժի, որովհետև դեռ կան մարդիկ, ովքեր ապրում են խաղաղության ու պատերազմի այս ոլորանում, ովքեր ամեն բացվող օրվա հետ գոյության կռվ են մղում, որովհետև դեռ կան շատ որովհետևներ…

Ես վախենում եմ այս տեսակ խաղաղությունից: Ավելին՝ ես մերժում եմ այսպիսի խաղաղությունը: Եվ սա ասում եմ այն հայի հոգու խորքից, ովքեր խաղաղության արժեքն իրենց ես-ի մեջ ժառանգած են ծնվում: Ու մենք բոլորս այդպիսին ենք ծնվում: Դա հայ տեսակի գենի հենքն է կազմում: Թշնամու այս տեսակ անսանձ լրբությունը ոտնձգություն է հենց այդ գենի նկատմամբ, ոչ թե զուտ զինադադարի խաղտում:

Հազարամյակների  այս խաղաղ պատերազմներն արդեն որքան ժամանակ է հոգնեցուցիչ են դարձել: Թվում է՝ բնությունը ամեն ինչով օժտել է այս հողը, որ մարդիկ երջանիկ ապրեն ու արարեն, բայց այս երկիրն անընդհատ տնքում է պատերազմների մեջ: Բնավ հարկավոր չէ մեղքը միայն նախախնամության վրա գցել: Գուցե մենք ինքներս մեր մտածելակերպով, կենցաղով և արարքներո՞վ ենք հասել դրան: Հայրենիքի համար մահը միշտ ամենավեհ արժեքն է համարվել մեր մեջ, իսկ կյա՞նքը, ո՞ւր մնաց կյանքը… Ե՞րբ ենք մենք սկսելու ապրել հայրենիքի համար ապրելու, այլ ոչ թե մեռնելու համար: Ե՞րբ ենք մենք դադարելու տառապել գլոբալիզացիայով ու սկսելու մի քիչ ավելի ազգային մտածել: Մի ընկեր ունեինք. միշտ սարսափելի բարկանում էր, երբ տեսնում էր բրիտանական, ամերիկյան, կամ այլ երկրի դրոշներով հագուստ էինք կրում: Ասում էր. «Ոնց կարելի ա նման բան անել: Քանի հազար տարի ա մեր արժեքների պահպանման համար կռիվ ենք անում, ու դուք գնում եք ուրիշ երկիր եք գովազդում ձեր հագուստի վրա: Երբևէ տեսե՞լ եք ամերիկացիները Հայաստանի դրոշով շորեր հագնեն:  Ձեր ախպերները կյանքի գնով սահման են պահում, իսկ դուք ասում եք, որ ձեր ամենասիրած երկիրը Իսպանիան ա, և ուզում եք թողնեք գնաք էս երկրից…»: Մենք ասում էինք նրան, որ իր հայրենասիրությունը երբեմն ազգայնամոլության է հասնում, իսկ ինքը պատասխանում էր. «Փոքր ազգերի համար, ինչպիսին մենք ենք, ազգայնամոլությունը կարևոր պայման ա: Մեր ազգայնամոլությունը երբեք չի կարա աշխարհում որևէ ազգի խանգարի կամ չարիք ստեղծի, բայց կարա մեր նման փոքր ազգերի համար ազգապահպանման հիմք դառնա, խոչընդոտի ձուլմանը»: Հիմա նոր եմ հասկանում ընկերոջս «ազգայնամոլությունը»: Այս և մյուս բոլոր պատերազմներն էլ իրականում մեր արժեքների դեմ են եղել, և գոնե այս խառը ժամանակներում մենք պիտի ավելի ևս փորձենք ազգային մտածել…

…Մեռնող օրվա աշխույժից թուլացած նստած եմ իմ սիրելի  ճոճանակին, ու  հաստ պարանները հետ ու առաջ անելով ստեղծում են  անորոշ մտքեր: Վերջալույսի արևի ճառագայթները սկսել են ավելի թույլ ջերմացնել: Օդում քիչ-քիչ մարում է հեռացող գնացքի աղմուկը՝ իր հետ տանելով հայացքս դեպի այն վերջին կայարանը, որտեղից պիտի հետ գան գնացքները:

Հ.Գ. Գնացքները երևի միշտ կգնան ու կգան այստեղով: Այն ժամանակ, երբ ուրախ ես կամ տխուր, փոքր ես, թե՝ ծեր, ժամը 3-ն է, թե՝ 12-ը, հեքիաթում ես, թե՝ իրական կյանքում, միևնույնն է՝ գնացքները միշտ գնում են: Ժամանակի մեջ այդ հավերժ ընթացքն իրականում այնքան սովորական է թվում: Բայց կա մի բան, որ  ժամանումն ավելի սպասված է դարձնում, թե  ի՞նչ կբերեն իրենց հետ այս անգամ գնացքները. խաղաղություն, թե՞ ….   

Եթե ինձ հարցնեին, թե որտեղ կուզենայի ապրել, ես միանշանակ կպատասխանեի, որ ուզում եմ ապրել Տարտուում, Ռիոյում, Ստոկհոլմում կամ Կոպենհագենում: Դե, հայերիս մեջ կա չէ՞ օտարամոլությունը: Ես էլ եմ մի քիչ օտարամոլ, չնայած մեկ-մեկ հայրենասիրությունս էնքան ա գլուխ բարձրացնում, որ ազգայնամոլությանն անցնում ա: Բայց դե, ուզում եմ իմանաք, որ Իմ Վայոց ձորն էլ շատ-շատ առավելություններ ունի: Հենց մեկը ես` ոտից գլուխ առավելությունով եմ, ոչինչ, որ թերություններ ունեմ, բայց դե, առավելություններ էլ շատ ունեմ: Բայց չկարծեք, թե Վայոց ձորից միակ առավելությունն եմ: Իմ նման առավելություն մի երկու հոգի էլ կան: Բայց էսքանով էլ չենք սահմանափակվում: Բա լեռնե՞րը, բա Արփա՞ն, բա Ջերմո՞ւկը, բա Վայոց ձորի արև՞ը, մրգե՞րը: Չէ, ոնց հասկանում եմ, ամենալավ տեղում եմ ծնվել, ոչ մի Ռիո, ոչ մի Տարտու: Ի՞նչ կա էնտեղ, որ: Ոչ մի բան էլ չկա: Ամենալավը Վայոց ձորս է:

Մանկությանս լավագույն տարիներն անցել են տատիս ու պապիս տանը: Ես միայն շաբաթ և կիրակի օրերին էի գնում մեր տուն «հյուր», քանի որ ծնողներս աշխատում էին և ինձ ու քույրիկիս չէին կարող խնամել: Այսպիսով, մեր խնամքով զբաղվում էին տատիկս ու պապիկս: Այդ օրերի իմ լավագույն ընկերը պապս էր: Նրա անունը Վարազդատ է, բայց բոլորը նրան Վարո կամ Վարազ են ասւմ: Կարելի է ասել՝ օրվա մեծ մասը նրա հետ էի անցկացնում: Ծիծաղելին այն է, որ երբեք նրա ձեռքը բաց չէի թողնում և միշտ այնքան ամուր էի սեղմում, որ ձեռքս դրանից թմրում էր, երևի՝ նրանն էլ, բայց նա լռում էր դրա մասին ու երբեք չէր դժգոհում: Մեր առօրյան սկսվում էր ծառ տնկելով կամ խնամելով: Այդ ընթացքում նա ինձ շատ հետաքրքիր պատմություններ էր պատմում, և ես դրանք ընդունում էի հալած յուղի տեղ: Նրա ամեն մի ասածը ինձ համար գիտական լուրջ վարկած էր կամ աքսիոմ: Հիշում եմ, երբ մի անգամ ասաց, որ բզեզներին ամերիկացիներն են ստեղծել որպես կենսաբանական զենք, իսկ մեր հարևաններից մեկը հակառակվեց նրան: Այդ ժամանակ ես կատաղածի նման հարձակվեցի նրա վրա: «Ո՞վ է այդ սրիկան, որ փորձում է հակառակվել պապիկիս ասածին: Մի՞թե չգիտի, թե ինչ է նշանակում պապիկը կամ գուցե չգիտի, որ իմ պապիկը ամեն ինչ գիտի: Լավ, ես նրան ցույց կտամ»,- մտածում էի ես խոժոռ դեմքով: Այդ ժամանակ ես նրան համարում էի աշխարհի ամենավերջին մարդը, ու այդ օրվանից այդպես էլ չկարողացա սիրել նրան: Ինձ համար «պապիկ» հասկացողությունը մի տեսակ առասպելական, աստվածային բնույթ է ստացել: 

Մեր հարևանությամբ մի չար մարդ էր ապրում (համենայն դեպս այն ժամանակ նա ինձ այդպիսինն էր թվում), և նրա թոռնիկները չէին այցելում նրան: Բոլորը նրան «Գոդոլ» էին ասում: Ինձ թվում էր, թե այդ կիսածաղրական, կիսավախենալու անունով մարդը հեքիաթից փախած հրեշ է: Մի անգամ ես զարմացած հարցրի պապիս.

-Պապի՛, Գոդոլը թոլնիկ չունի՞…

Ես զարմանում էի՝ ինչպե՞ս կարող էր մարդ թոռնիկ կամ պապիկ չունենալ: Դա ուղղակի հանցագործություն կարող էր լինել մարդկության հանդեպ: Իմ պատկերացմամբ դրանից կարող էր քաղաքակրթությունը կործանվել:

Պապիկս հողի ու ջրի մի մասնիկն է: Նա միշտ մոտ է կանգնած եղել բնությանը և իր հինգ երեխաներին ու ութ թոռներին ևս այդպիսինն է դարձրել: Բնության ու կյանքի նկատմամբ սերս հենց նրանից է գալիս: Հիշում եմ, երբ մայրիկս մի անգամ բարկացավ վրաս, որ շոկոլադը հողոտ ձեռքերով կերա, իսկ պապիկս սաստեց մորս, վերցրեց ինձ ու նետեց նոր փորված հողի վրա: Ես վերցնում էի հողը, լցնում շոկոլադի վրա և հաճույքով ըմբոշխնում: Ես իմ փոքրիկ թաթիկներով բռնում էի հողի միջի անձրևաորդերին, շոշափում, ուսումնասիրում: Հիմա նոր եմ հասկանում պապիս արածների իմաստը: Նա ուզում էր, որ իմ մատներով շոշափեմ ու ճանաչեմ բնությունը, գտնեմ իսկական երջանկությունը, որ հողի ու ջրի, ծառի ու ծաղկի մեջ է պահված: Նա շատ է սիրում բնությունը: Երևի բնությունն էլ նրան է շատ սիրում: Այդ պատճառով ինչին ձեռք է տալիս, կանաչում է, կյանք ստանում: Նրա այգում երևի մի քանի միլիոն ծառ կա՝ թե՛ պտղատու, թե՛ դեկորատիվ: Այնտեղ աճում է թութ, խաղող, ծիրան, սալոր, բալ, կեռաս, տանձ, խնձոր, ընկույզ, պնդուկ: Դրա մեջ առաջին հայացքից ոչ մի արտասովոր բան չկա, բայց, եթե հաշվի առնենք Հրազդանի ցուրտ կլիման, ապա դա ուղղակի հրաշք է: Նա իր թոռնիկների հետ նաև մի հրաշալի բարդիների պուրակ է տնկել, որտեղ էլ հենց անցնում են մեր ընտանեկան հավաքույթները: Հիշում եմ, երբ փոքր էի, մեր բարդիների պուրակ մի կին էր մտել և բանջար էր հավաքում:

Տատիկս բացատրել էր նրան, որ դա անտառ չէ, ու ինքը շփոթմամբ մեր այգի է մտել, բայց նա այդպես էլ չի հավատացել տատիս: Դե, մենք հասկանում ենք նրան, քանի որ առաջին հայացքից չէիր կարծի, թե դա մարդու ձեռքի գործ է:

Երբ փոքր էի, պապիկիս գլխին միշտ «օյիններ» էի խաղում: Երբ նա ինձնից ջուր էր ուզում, դա իմ գլխում դառնում էր մի նոր չարաճճիության ծրագիր: Ես նրա ջրի մեջ միշտ աղ, պղպեղ ու էլի մի քանի համեմունք էի լցնում, իսկ հետո մի քիչ փորձարկում էի այդ ջրից, գուցե համոզվելու համար, որ չեմ սպանի նրան, և ուրախ դեմքով իմ «ստեղծագործությունը» հրամցնում էի պապիս: Զարմանալի է, բայց նա երբեք ցույց չէր տալիս, որ ջուրը աղի էր, այլ ընդհակառակը, գրկում, համբուրում էր ինձ ու ասում.

-Վա՜խ, էս ինչ խամով ճուրա…

Ես էլ, ամաչելով իմ արածից, գնում էի սովորական ջրի հետևից: Դե, նա էլ երբեք չէր մերժում ինձ ու ամբողջը խմում էր: Բայց դա դեռ ոչինչ: Մի անգամ՝ երեկոյան, որոշեցի պապիկիս ծաղրածու սարքել ու մորաքրոջս շպարի պարագաներով ներկեցի նրան: Այդ ժամանակ նա շատ ծիծաղելի տեսք ուներ: Բայց ամենածիծաղելին այն էր, որ կարմիր լաքով ներկել էի նաև նրա եղունգները: Հաջորդ օրը նա աշխատանքի գնաց կարմիր եղունգներով, քանի որ մորաքրոջս ացետոնը վերջացել էր: Ես այդ քայլով ստիպեցի, որ բոլորը ծիծաղեն նրա վրա, բայց նա չբարկացավ ինձ վրա: Ախր, չէ՞ որ ես ուզում էի նրան մի քիչ սիրունացնել: Երբ երեխաներով ինչ-որ չարություն էինք անում, բոլորը գիտեին, որ պապիկի մատը խառն է այդ գործում: Նա միշտ մեր «հանցակիցն» է եղել: Այ, օրինակ սրանից երկու տարի առաջ, մենք հիշել էինք մեր ավազակությունները: Ես պապիկիս աղով սուրճ հյուրասիրեցի, նա էլ սկսեց դերասանություն անել. «Վատ եմ, մեռա…»: Մենք էլ շարունակեցինք նրա խաղը: Նախ, զանգեցինք մորաքրոջս ու մայրիկիս ու լացակումած ձայնով ինչ-որ կցկտուր բաներ ասացինք: Հետո համոզեցինք պապիկին, որ պառկի: Նրա կողքը դրեցինք դեղեր, ջուր, ճնշման ապարատ…Հաջորդ պահին մեր բակում էր արդեն երկու շտապօգնության մեքենա, մի քանի տաքսի, հարևաններ, բարեկամներ… Ճիշտ է, մենք էլ, պապիկն էլ մի լավ ծեծ կերանք (մենք մամայի կողմից, պապին՝ տատիի) մեր խաբեության համար, բայց մի լավ զվարճացանք: Դե, շտապօգնության մեքենաներն էլ պետք եկան միայն տնեցիներին ուշքի բերելու համար:

Պապիկիս բոլոր թոռնիկներն էլ պաշտում են նրան: Այդ սերը այնքան խորն է, որ բոլորը փորձում են ընդօրինակել նույնիսկ նրա ժեստերն ու շարժումները: Օրինակ՝ պապիկս խռռացնելու սովորություն ունի: Նա ասում է, որ այդպես է անում, որ քունը տանի: Մենք էլ՝ որպես նրա հարգարժան կրկնօրինակները, քնելուց առաջ սկսում էինք խռռացնել: Մենք կարծում էինք, որ դա լուրջ ավանդույթ է, և պետք է սրբությամբ պահել: Պապիկն էլ մեզ չհիասթափեցնելու համար սկսում էր իր կենցաղը «զարդարել» նորանոր տարօրինակ ժեստերով: Մեզ բոլորիս այնպես է թվում, թե նա ամենից շատ մեզ է սիրում: Գուցե նրանից է, որ նա շատ ունի սեր ու բոլորիս հավասար բաժանում է, բայց այն, որ նրա ամենախելացի թոռնիկը ես եմ, նա ինքն անձամբ է խոստովանել: Մեր ընտանիքում մի ավանդույթ կա: Երբ երեխաները դառնում են չորս-հինգ տարեկան, անցնում են պապիկի IQ թեստով: Մի անգամ պապիկս ասաց.

- Արի գնանք մի բաժակ կաթ խմենք, ասա՛՝ էհ՜:

-Էհ՜,- ասացի ես ժպիտով:

-Գնանք մի քիչ տելեվիզոր նայենք, ասա՛՝ էհ:

-Էհ՜,- կրկնեցի ես:

-Գնանք քնենք, ասա՛՝ էշ,- վերջացրեց պապիկս:

Երկար ժամանակ լռություն էր: Ես ոչինչ չէի ասում: Հետո սկսեցի լաց լինել:

-Հը՞, բալես, ընչի՞ ես լաց ըլնում,- հարցրեց պապիկս փաղաքշական տոնով:

-Պապի, բա որ ասեմ՝ էշ, նեղանա՞ս,- լացակումած շարունակեցի ես:

Պապիկս գրկեց, համբուրեց ինձ և հայտարարեց, որ ես իր ամենախելացի թոռնիկն եմ, և ես դրանից ինձ շոյված էի զգում:

Պապիկս ընդամենը չորս տարի է դպրոց գնացել, բայց այդ փաստը չիմացողը կկարծի, թե նա համալսարան է ավարտել: Նա իր կյանքում շատ գրքեր է կարդացել: Գուցե դրանից է, որ շատ հետաքրքիր պատմություններ գիտի: Նա ինձ համար իսկական հերոս է: Այո՛, նա իմ մանկության, պատանեկության և իմ ամբողջ կյանքի հերոսը կմնա: Իսկական հերոսություն է լինել լավ պապիկ և լավ մարդ: Նա իրական կյանքի հերոս է: