Սկսվեց ամառային զորակոչը։ Որպես արդեն հին ու հետհաշվարկը համարյա թե ավարտող զինվոր՝ ցանկանում եմ այս նյութում կիսվել մի քանի խորհուրդներով, որոնք կօգնեն ավելի հեշտ համակերպվել ծառայության հետ։ Նախքան կարդալը, սիրելի նորակոչիկ, կխնդրեի՝ մոռանայիր այն ամենի մասին, ինչ պատմել են քեզ սովետի տարիներին ծառայած «մեծերը»։

Ասեմ, որ բավականին լավ ժամանակ ես գալիս ծառայության։ Սնվելու ես շատ լավ ճաշարանում: Ամեն օր համտեսելու ես 7-9 ճաշատեսակ, ընդ որում՝ մեկը մեկից համեղ։ Չես հասցնելու կարոտել մամայի եփած համով ճաշերը, որովհետև խոհարարները ամեն ինչ անում են, որ դու համի պակաս չզգաս։ Ստանալու ես բավականին լավ, որակյալ ու հարմարավետ համազգեստ։ Էլ չես տեսնելու «բաստուրմա» համազգեստը կամ «3 ծականոց» ծանր կոշիկները։

Սկսենք զորամաս մտնելուց։ Հենց մտար զորամաս, առաջին տեղը, որտեղ քեզ ուղեկցելու են, լինելու է զորամասի շտաբը, որտեղ քեզ կտան մի քանի հարց՝ անձնական տվյալները լրացնելու համար։ Այնուհետև գնալու ես բուժկետ։ Բուժկետում լրացվելու են քո առողջական տվյալները, տալու են հետևյալ հարցերը.

1) ծխո՞ւմ ես,
2) խմո՞ւմ ես,
3) սպի, դաջվածք ունե՞ս,
4) վիրահատություններ տարե՞լ ես,
5) խոզուկ, կարմրախտ, ջրծաղիկ հիվանդություններ ունեցե՞լ ե՞ս։

Չափելու են ճնշում և ջերմություն, անցնելու ես կոնսուլտացիա ատամնաբույժի մոտ, որը նշելու է, թե որ ատամների հետ կապված խնդիր ունես։

Բուժկետից հետո գնալու ես զորանոց, ծանոթանալու ես վաշտիդ հրամանատարի ու սերժանտների հետ։ Հետո, ամենայն հավանականությամբ, շարվելու եք։ Այդ ընթացքում անընդհատ կհնչեն անուններ։ Էդ էլ արդեն էն պահն ա, երբ սկսում են հարազատները զանգել սրան-նրան, որ լավ նայեն ձեզ ու հարմար «տեղավորեն»։ Օրվա վերջում՝ երեկոյան անվանականչը (պրավերկա) ավարտելուց հետո գնալու ես քնելու։

Օր 1-ին, ժամը՝ 06:00․

Օրապահը 3 անգամ բացականչելու է «Վա՛շտ, վեր կաց», հետո կսկսի քնից դժվար արթնացողներին հատիկ-հատիկ «բզել»։ Խորհուրդ կտամ «ոտ կախ չգցել»։ Հենց քնից արթնանում ես, միանգամից հագնվիր, անկողինդ հավաքիր ու գնա սափրվելու, դա ամենահարմար ժամն է սափրվելու համար, թե չէ հետո լվացարանում մեծ հերթ է գոյանալու, որովհետև վաշտը մոտ 90-120 հոգի է լինելու։ Այնուհետև շարվելու ես «ֆիզոյի» համար։ Մինչև 7:30 րոպե անելու ես ֆիզիկական նախավարժանքներ, արագացումներ։ Այնուհետև գնալու ես քեզ կարգի բերելու ու միանգամից շարվելու ես ճաշարանի համար։ 9:00-ին շարվելու ես առավոտյան տողանի՝ «ռազվոդի» համար։ Իսկ հետո սկսվելու են պարապմունքները:

Հավսա՛ր, զգա՛ստ, քայլո՛վ մարշ, ե՛տ դարձ, վազքո՛վ մարշ…
Ամեն կլոր ժամից 15 պակաս ունենալու ես դասամիջոց, որի վերջում ենթարկվելու ես «հոգեբանական բռնության», երբ լսես «վաշտը շարվավ» տողը։

Էլ չեմ ասում «զենք-բռոնի-կասկով (զենք-զրահ-սաղավարտ)» հրաձգարան բարձրանալու մասին։ Հրաձգարանում (պոլիգոն) ամենահավես պահը կրակելն է։

Օրվա էս մի քանի դրվագի մասին մի քանի բան ասեմ։ Հիշի՛ր, քնելու տեղով ոչ մի բան չի որոշվում, կապ չունի՝ քնելու ես առաջին, թե երկրորդ յարուսում (հարկ), անկյունում, համարյա անկյունում, թե միջանցքի վրա, մեկ ա՝ դու նույն մարդն ես։ Ու մի կարևոր բան էլ. մաքրություն անելը ամոթ բան չի։

14։00 մտնելու ես ճաշարան։ 15:00-16:00 հետճաշյա հանգստի ժամն է, որին հաջորդելու են շարային պարապմունքները, զենքի մաքրման ժամը ու նորից ֆիզոն։

Ունենալու ես նաև հատուկ ժամ բուժկետ դիմելու համար՝ 16:00-18:00։ Բուժկետ գնում են վաշտի հերթապահի հետ, վաշտի հիվանդների գրանցման մատյանով։ Խորհուրդ կտամ բժիշկների հետ վեճի չբռնվել, որովհետև նրանց դու դիմելու ես քո ծառայության 2 տարիների ընթացքում։ Խորհուրդ կտամ ամեն չնչին բանի համար բուժկետ չդիմել, չփորձել բուժկետի միջոցով «քերվել» ինչ-որ միջոցառումից։ Հավատա, դա նորմալ չի դիտվում բուժկետի կողմից։ Չփորձես նաև «սաչկավատ» լինել (խուսափել, ձև բռնել, իբրև լավ չես), բժիշկները շատ լավ են նկատում դա։ Մի՛ փորձիր խաբել բժիշկներին։

19:00 մտնելու ես ճաշարան, դուրս գաս ու, արդեն եթե չկան հավելյալ միջոցառումներ, ապա մնացած ողջ օրը մինչև «պրավերկա» քո տրամադրության տակ է։ Փորձիր այդ ժամանակը խելացի օգտագործել ու ավելորդ խնդիրների առաջ չկանգնել։

Ծառայողական որևէ խնդիր չունենալու համար փորձիր պահպանել զինվոր-հրամանատար հարաբերությունը։ Հիշի՛ր, որ հրամանները կատարում են արագ և ճիշտ, իսկ դիմում, բողոք, առաջարկությունները ասում են հրամանը կատարելուց հետո։
Ինչքան էլ խորհուրդ տամ, միևնույնն է, քո ծառայությունը կազմակերպողը դու ես։ Փորձիր գնահատել քո լավն ու վատը, փորձիր կշռադատել ճիշտն ու սխալը, փորձիր լինել առողջ հոգով ու մտքով, որ կարողանաս անփորձանք անցկացնել ծառայությանդ 731 օրը, քանի որ տանը քեզ սպասող կա։

Առավոտյան նորություններին էի ծանոթանում, երբ իմացա Ադրբեջանի կողմից նոր միջադեպերի մասին: Սիրտս, որ վաղուց էդպես արագ չէր զարկել, միանգամից սկսեց անհանգստանալ ու միտքս գնաց դեպի Աստված:

Հա, լավ, ինչքա՞ն կարելի է: Մի՞թե մարդիկ կարող են այդ աստիճան անխիղճ լինել: Երբ ամբողջ աշխարհը, որի մեջ մտնում է նաև հարևան պետությունը, պայքարում է համաճարակի դեմ ու կորուստներ ունենում, պետությունը որոշում է  սկսել նոր պատերազմ: Միգուցե լավ տեղեկացված չլինեմ, բայց հարևան պետությունը ավելի հաճախ է նման քայլերի դիմում, քան մենք: Ամեն անգամ նման լուր լսելիս՝ կապ չունի՝ ինչով եմ զբաղված լինում, միանգամից, չգիտեմ էլ՝ որտեղից, միջիս քաջությունն ու հավատը մի քանի անգամ բազմապատկվում են:

Պատերազմներ միշտ եղել են ու կլինեն, բայց ես միշտ չեմ հասկանա դրանց այդքան անհրաժեշտ լինելու իմաստը, մարդկանց ագահության սահմանը, որը կարող է հասնել նման մասշտաբների:

Հիշեմ նաև Սուրբ Սոֆիայի տաճարի մասին, որը մզկիթի վերածեցին: Լավ, իբրև թե իրենց կրոնի ու ուժի մասին են ուզում հայտնել աշխարհին, բայց հրաման տվողին մի՞թե չեն ասել, որ կառույցի հենց կառուցվածքը, օդը ու պատերը, ամբողջը լցված են քրիստոնեությամբ: Ինձ հետաքրքիր է, ինչպե՞ս են մուսուլմաններն իրենց  աղոթքն անելու այն մզկիթում, որն ամբողջ աշխարհին հենց իր ներկայությամբ քրիստոնեություն է քարոզում:

Քաղաքական հետապնդումներ լրագրողների դեմ, իբրև թե ազատ խոսքի իրավունք ու նման լիքը բաներ: Ամբողջ աշխարհն է աչք փակում անմարդկային վերաբերմունքի ու 21-րդ դարում դեռ մի քանի դար առաջ եղած մտածելակերպով երկրի նախագահի վրա միայն ինչ-որ նյութական արժեքների համար: Երևի Ադրբեջանի առաջադեմ երիտասարդությունը մեծ ցավ է ապրում այս ամենի համար, ու հույս ունեմ, որ կկարողանա վերջապես փոխել իր երկիրը ու դարձնել այն ավելի մարդասիրական ու քաղաքակիրթ:

Այսքան գրելուց հետո միայն հասկացա, թե ինչու են նրանք այդպիսի ռեժիմով կառավարվող երկրում ապրում: Սա ևս մեկ անգամ ապացուցում է, որ նրանք պատմություն չունեն, ու չունեն քաղաքակրթության դասեր քաղելու փորձ, մինչդեռ պնդում են հակառակը:

Մեծ հիասթափություն եմ ապրում այդ երկրին «հարևան» անվանելիս, չէ՞ որ իմ հարևանները միշտ այն մարդիկ են, որոնցից առաջին օգնությունն ու քաջալերումն եմ ստանում:

Հուսով եմ՝ կգա մի ժամանակ, երբ իրենք կպարզեն իրենց ծագումը, չեն դասավանդի ատելություն ու վերջապես կդառնան քաղաքակիրթ հարևաններ գոնե:

Հպարտ եմ, որ հայ եմ, ու որ ունեմ այդքան քաջ ու անպարտելի զինվորներ իմ երկում:

Եկա՜ր, ու չնայած դրան՝ ես չզգացի գալդ, ես չզգացի, որ կողքիս ես, ու չզգացի, որ շունչդ կտրվում է։ Չզգացի նաև, որ մատներդ սառել են ու կապտավուն երանգ ստացել, չզգացի, թե ոնց նստեցիր կողքիս ու տարածվեցիր սենյակով մեկ, այն օծանելիքի պես, որի հոտն ատում եմ, չզգացի, որ ձեռքիդ մեր սիրած կարմիր գինին է, որից մենք չէինք արբենում, իսկ նա մեզնից միշտ արբենում էր, չզգացի, որ հագել ես այն կապտավուն և սպիտակ զոլերով վերնաշապիկը, որի թևքերը չափազանց լայն են, ու որը ես եմ նվիրել… Չզգացի, որ ձեռքիդ սպիտակ թղթեր են ու մանուշակագույն գրիչ, չզգացի, որ ուզում ես քեզ գրեմ ու մանուշակագույնով լղոզեմ սպիտակ թերթերին, որ գոնե այդ թերթերինը միշտ լինես, այնպիսին, որ գիրք դառնալու ցանկություն ունենան, ու ստացվի այնպես, որ դրանց հնոտի բույրից խելագարվեմ։ Բայց գիտե՞ս՝ զգացի, որ մազերդ մի փոքր երկարել են ու խառնվել վերնաշապիկիդ թևքերին, դու տեսա՞ր, թե ո՜նց դրանք էլեկտրականացան ու խառնվեցին մոլորված մտքերիս, խառնված հոգուս, խզմզված թերթերիս ու դալուկ դեմքիս։
Հետո զգացի, որ վառվում ես, միգուցե մրսե՞լ ես կամ էլ արևն ես առել ուսերիդ, որ պայքարես հոգուս փոթորիկների դեմ, իսկ կայծակից չե՞ս վախենում, իսկ անձրևի՞ց։ Մյուս անգամ, եթե իհարկե, այդ «մյուս անգամ»-ը լինի, անձրևանոցով զինվիր, վախենամ՝ գլխումս լավ անձրև տեղա, այնպիսին, որ անգամ լղոզված թերթերը փրկել չկարողանանք։ «Մյուս անգամ»-ի համար մանուշակագույն գրիչը չբերես, լավ չի լղոզում քեզ, սպիտակ թերթերի թիվը կավելացնես, ախր դու այնքան շատ ես, որ այդ միլիոնավոր թերթերին չես հերիքում, ու հա՜, հանկարծ չմոռանաս մեկ շիշ գինի ավել վերցնել…

Մանկությունը կյանքի ամենաերջանիկ տարիներն է, միայն ոչ երեխաների համար (Մ․ Մարկոկ)։ Իրոք, մանկության տարիներին ուզում ենք շուտ մեծանալ, բայց միայն մեծանալիս ենք զգում մանկության քաղցր համը։

Իսկ դուք նկատե՞լ եք այսօրվա երեխաների մտածելակերպի փոփոխությունը։ Առաջ, երեխաների համար մայրիկի շրթներկից մի փոքր օգտագործելը ամենամեծ երջանկությունն էր, իսկ բարձրակրունկներով քայլելը՝ ուղղակի երազանք: Ի՞նչն է երջանկացնում այսօրվա երեխաներին՝ նոր արտադրության սմարթֆոնները, սմարթ ժամացույցները և հսկայական զգեստապահարանները․․․ Իհարկե, այս ամենում չենք կարող մեղադրել երեխաներին, քանի որ ժամանակներն են այդպիսին, բայց ինչպես ասում են՝ ամեն բան իր ժամանակն ունի։

Դե, իսկ մանկության ավելի հասուն շրջան է համարվում դպրոցական կյանքը, որը ևս համալրում է կյանքիս լավագույն տարիները։ Որքան հետաքրքիր պահեր եմ անցկացրել դպրոցում ընկերներիս հետ՝ միահամուռ ուժերով կազմակերպված միջոցառումներ, ցուցահանդեսներ, մրցույթներ, սոված անցկացրած պարապմունքներ և իհարկե այդ հոգնեցուցիչ ժամերը սփոփող, ուրախ և անհոգ զրույցներ՝ տուն գնալու ճանապարհին։ Այս ամենի հետ մեկտեղ, իհարկե չեմ կարող հերքել, որ չեն եղել հիասթափություններ, որոնք հաղթահարել եմ մեծ դժվարությամբ։ Երբեք չեմ ցանկանա, որ ինչ-որ դպրոցական երեխա զգա այն ամենը, ինչ ես էի երբեմն զգում՝ բազմաթիվ կեղծ ու շինծու խոսակցություններ, որ ինձ հանում էին հունից, երբեմն-երբեմն ընկերներիս արգահատելի պահվածք և ընդունակություններիս թերագնահատում։ Տարիների հետ հասկացա, որ դրանք լոկ խոսքեր են և չարժե կենտրոնանալ բացասական երևույթների ու մարդկանց վրա։ Այսօր ես զգում եմ իմ կյանքում կատարված բազմաթիվ դրական փոփոխություններ՝ ի հաշիվ այն բանի, որ ինձ հեռու եմ պահում շատերից, իսկ ընկերներիս շրջանակը համալրում են միայն ազնիվ, կենսախինդ և հոգով մաքուր մարդիկ։ Նրանք այն եզակիներն են, ում ես կարող եմ վստահել ցանկացած գաղտնիք, ովքեր պատրաստ են անշահախնդրորեն ինձ օգնել։

24.05.2019

-Չեմ հավատում: Ավարտեցի՜ք: Մյուս տարի էլ ի՞մ հերթն ա:

-Հա՛: 2020-ը ինչ հավես տարի կլինի ավարտելու համար: Կլինես Class of 2020:

09.07.2020

Ես ավարտել եմ դպրոցը ոչ թե բեմի վրա ճառս ասելով ու ավարտական գլխարկս անվերադարձ դեպի վեր նետելով, այլ ուղղակի մեքենայով դպրոցի կողքով եմ անցել, վերցրել եմ ատեստատս, մեդալներս ու տխուր հայացք եմ նետել դպրոցի կառույցի վրա: Վա՜յ, մոռացել էի, մեկ էլ 8 վայրկյան տևողությամբ վիդեո եմ նկարել, որտեղ ասել եմ․ «Շնորհավո՛ր վերջին զանգ»: Վիդեոն միացրել են մնացած 673 աշակերտների վիդեոներին ու այդ երկու ժամանոց յութուբյան վիդեոն անվանել ենք վերջին զանգ: Ես ընդունվել եմ համալսարան Zoom-ով, ու հանդիպել եմ իմ ապագա դասախոսներին միայն մի պարզ յութուբյան հղման վրա սեղմելով: Ավելին` ես գնալու եմ համալսարան սեպտեմբերին: Համալսարանը հավանաբար գրասեղանիս է լինելու, սպասելու է, որ ես լոգինս ու գաղտնաբառս գրեմ համապատասխան դաշտերում, որ դասացուցակս տեսնեմ, դասախոսությունները ներբեռնեմ ու տնայիններս ճիշտ ժամանակին հանձնեմ: Հա, համ էլ, համալսարանի համար մեկ է լինելու, թե ես աշխարհի որ ծայրից եմ դասերին միանալու, որովհետև կարևորը լինելու է այն փաստը, որ վիդեոն Zoom-ում չի կտրտվելու ու մեյլերս ճիշտ ժամանակին են հասնելու պրոֆեսորներին: Կարծում եմ՝ արդեն դուք էլ էկրանի մյուս կողմից լսում եք, թե բախտը ինչքան բարձր ու հեգնանքով է ծիծաղում իմ վրա: Բախտի հետ կորոնովիրուսն էլ է քրքջում:

Եթե հանգամանքներն ուրիշ լինեին, ես սիրով իմ ու կորոնովիրուսի հարաբերությունները կտեղափոխեի իրավական դաշտ: Այսինքն՝ դատական գործ կհարուցեի կորոնովիրուսի դեմ՝ գողության մեղադրանք առաջադրելով: Երազանքներ կոտրելը պիտի անօրինական լինի բոլոր սահմանադրություններում ու օրենսգրքերում: Իմ ամառը գողանալը արդար չէ ու պիտի պատժվի: Կորոնովիրուսը պիտի պատժվի իմ բոլոր պլանները քանդելու համար: Ինքնաթիռիս տոմսերը անվավեր հայտարարելու ու սիրելիներիս ինձ համար անհասանելի դարձնելու համար: Ընկերներիս հետ բոլոր հանդիպումները անամոթաբար չեղյալ հայտարարելու համար: Ավելի անմարդկային քայլերն ու մեղադրանքները ներառում են ընկերներիս ինձնից անհայտ ժամանակով մի օվկիանոս հեռու տանելն ու իմ երազանքները խլելը (առանց իմ թույլտվության): Վիրուսը նաև մեղավոր է, որ ես տանը նստած Ռեյն Ջոնսոնի վերջին ֆիլմն եմ նայում ութերորդ անգամ ու բոլոր կերպարների խոսքերն անգիր արած: Եթե այս դատը ավարտվեր առանց կորոնովիրուսին ցմահ դատապարտելու, ուրեմն դատավորը կոռումպացված էր, հաստատ: Հա, բախտն էլ դատարանում ավելի բարձր կծիծաղեր ինձ վրա:

Բայց դեռևս ոչ մի դատարան պատրաստ չի վերոհիշյալ սցենարը ու իմ մեղադրանքները ընդունել: Չնայած դրան` ես ավարտել եմ, ոնց որ պլանավորել էինք մի տարի առաջ` ժպիտը դեմքիս, Class of 2020 բացականչելով: Բայց ժպիտը կիսատ էր, բացականչություններն էլ հեռուստացույցի էկրանին էին ուղղված: Իմ երազանքների համալսարանը էլի ինձ սպասում է, բայց ոչ թե դռնաբաց, այլ մեկ մետր հեռավորությամբ ու դիմակով: Ռեյն Ջոնսոնի ֆիլմերն էլ ինչպես միշտ սիրով եմ նայում, բայց ադի-բուդիի ու հարմարավետ նստատեղերի պակասը շատ է զգացվում:

Իսկ ովքե՞ր են ամբողջությամբ քո առօրյա «ես»-ին ճանչում, տեսե՞լ են նրա 50 երանգները: Այն կարծես նման է հոգնած օրվա վերջում բազմոցի մեջ ընկղմվելուն կամ ամենասիրելի տնային հագուստին, որը միշտ չես ուզում հագիցդ հանել: Դրանով քեզ փողոցում չեն տեսնի, կամ առավոտյան մարզվելիս, կամ դրանով ոչ ոքի հյուր չես գնա ու ոչ էլ կհրավիրես քո տուն: Դրանով քեզ կարող են տեսնել ծնողներդ, դրանով լինում ես միայն շատ հարազատ մարդկանց ներկայությամբ:

Բոլորին թվում է, թե քեզ ճանաչում են, բայց նրանք գիտեն մեզ հիմնականում արտաքնապես: Առօրյա «ես»-ով մենք քչերի հետ ենք լինում: Ոչ թե այն պատճառով, որ կեղծավոր ենք, այլ այն պատճառով, որ քչերն են կարողանում դա տեսնել ու զգալ: Բոլորին չես կարող թույլ տալ մոտիկից շփվել նրա հետ, որովհետև կարող են այն կողոպտել ու թալանել: Ի վերջո, հասարակությունը սիրում է փչացնել բնավորության նախնական պարզությունը:

Մարդկանց, որոնց ներկայությամբ դու ցույց տալու կամ ապացուցելու ոչինչ չունես, կարող ես ներկայանալ չսանրած մազերով, գիշերազգեստով, գզգզված ու անգամ առանց լվացվելու, մեկ բառով ասած՝ այդ զզվելի ու չգիտես ում կողմից հնարված ու շղթայի նման մեր վզին փաթաթած չակերտներից դուրս, չէ որ նրանք քեզ հենց այդպես են սիրում: Մարդիկ, որոնց վրա դու կարող ես բարձր բղավել, քանի որ օրդ պլանավորածով չի անցել ու հենց այդ նույն մարդկանց համար առաջինը վազել գինու շշի հետևիցդ՝ ծնունդը նշելու համար: Մարդիկ, որոնց ձայնը ճանաչում ես դեռ առաջին հարկից: Մեր անփոխարինելի ու հարմարավետ մարդիկ, որոնց կողքից մենք ոչ մի տեղ չենք շտապում հեռանալ: