Քյավառի մասին խոսելիս երևի առաջին բանը, որ բոլորի մտքին գալիս է, խմիչքն է։ Ավելի կոնկրետ՝ խմելը։ Իսկ եթե էլ ավելի կոնկրետացնեմ, քյավառցիների հարբած լինելը ամեն օր ու ամեն ժամի։

Տարածված կարծիքին համաձայն՝ Քյավառի փողոցներում մարդ չկա, որովհետև տանը նստած խմում են, մի բան են տոնում (առիթն արդեն կարևոր չէ) կամ էլ գերեզմանոցներում հանգուցյալի հետ են կիսում իրենց կերածն ու խմածը։ Եթե փողոցում մեկին տեսնես, երևի մի տնից մյուսն է գնում՝ քեֆը շարունակելու։

Մի անգամ կանգառում կանգնած սպասում էի տրանսպորտիս, Երևանում էի, իհարկե։ Պատահաբար լսեցի, թե կողքիս կանգնածները ինչ են խոսում։ Պարզվեց, որ մեկը նկարիչ է, մյուսն էլ հավանաբար նրա հին ծանոթը, ու նրանք պատահաբար հանդիպել էին այդ կանգառում։ Նկարիչը իր նորություններից էր պատմում, ասաց, որ վերջին անգամ Քյավառ էր գնացել՝ գործերը վաճառելու։ Նրա զրուցակիցն էլ զարմացավ, ասաց․

-Արաղի շշե՞ր էիր նկարել, որ ծախվի։

Զրույցի շարունակությանը ես չմասնակցեցի․ երթուղայինս եկավ։ Բայց էդ դեպքը դեռ երկար կմնա մեջս։

Ես քյավառցի եմ, բայց չեմ խմում։ Դե, առիթից առիթ, միայն եթե հաճելի միջավայրում եմ։ Բայց «տնական արաղ» չեմ խմում, գինի եմ նախընտրում։

Ես Քյավառից եմ, բայց ներկայանալիս ասում եմ՝ Գավառից եմ։ Միշտ մտածում եմ, որ էդպես ավելի հեշտ կպատկերացնեն։ Իսկ իրականում «Քյավառ» անունն ավելի տարածված է։

Ծնվել ու մեծացել եմ Քյավառում, բայց դժվարանում եմ մեր բարբառով խոսել, որովհետև տանեցիները Հայաստանի տարբեր ծայրերից են, ու մենք բարբառով չենք խոսել երբեք տանը։

Կյանքիս գրեթե ամբողջ մասը Քյավառում եմ եղել, բայց երևի հարկ եղած չափով չեմ գնահատում դա։ Ու էս ամենի արդյունքում ես լրիվ պատկերացում չունեմ իմ Քյավառի մասին։

Բայց մի բան հաստատ եմ ասում։ Մենք բարի լույս ասելիս կենաց չենք խմում ամեն առավոտ, ոչ էլ երեկոյան բարի գիշերին։ Մեր տներից օղու դատարկ շշեր նույն քանակով են դուրս գալիս, որքան մնացած տներից։ Իսկ առիթից առիթ բոլորս էլ խմում ենք։

Ձմեռ էր:

-Էս տարի ինչ լավ ձմեռ ա անում: Մնում ա՝ ամառն էլ սենց լավ լինի,- ասում էր տատիկը:

Ամառվա սկիզբ:

-Մի կողմից լավ ա, որ անձրև ա գալիս: Էս տարի բերքը շատ կլինի:

Հունիսի երկրորդ շաբաթ:

-Հոգնեցինք անձրևներից, ե՞րբ ա գալու ամառը:

Հունիսի վերջ:

-Ասում են՝ էսօր քառասուն աստիճան ա լինելու: Ամառվա շոգերը էկան,- ասում է պապիկը՝ հովհարը ձեռքին:

Մեծահասակների սիրելի ամառը եկավ: Այս տարի բերքը շատ է: Կարևորը՝ ձյուն չկա: Ամառային անձրևները դադարել են: Ոչինչ, շոգին մի կերպ կդիմանանք: Պաղպաղակ կա: Կարելի է սառը ջրով լողանալ: Ձմերուկն էլ քիչ-քիչ շատանում է: Իսկ ֆուտբոլասերերին շոգը չի խանգարի հաճելի ամառ ունենալուն:

-Համ էն ենք ուզում, համ՝ էն,- ասում է տատիկը,- ո՞նց կարա համ լավ ձմեռ լինի, համ էլ՝ լավ ամառ:

Իսկ իմ կարծիքով՝ ամառը բոլոր դեպքերում էլ լավը չի (բացի անձրևային շրջանից): Քառասուն աստիճան շոգ: Մոծակների թագավորության վերադարձ: Ալերգիա համարյա ամեն ինչից (արևից, փոշուց, ծխից, ելակից, սուր հոտերից): Չնայած՝ գարունը մնում է իմ ամենաչսիրած եղանակը, բայց ամառն էլ ունի իրեն չսիրելու պատճառներ:

Մարդիկ լավ են մտածել: Ամառային արձակուրդներին դաս անելը շատ դժվար կլիներ: Օրինակ՝ ես թմրած վիճակից դուրս եմ գալիս միայն երեկոյան ժամը տասին: Դե, քանի որ շատ շոգ է, օրը սկսվում է թմրած վիճակից դուրս գալու ջանքերով: Ամեն առավոտ ես արթնանում եմ ժամը 9-ին և անկողնուց դուրս եմ գալիս 10:30:

Իմ ամառային նախաճաշի տեսականին այնքան էլ մեծ չէ. հաց-պանիր, յոգուրտ, լոլիկ և թեյ: Բայց էլ ի՞նչ կարելի էր ուտել, եթե ձու տանել չես կարողանում: Եվ ընդհանրապես, ի՞նչ ուտելու մասին է խոսքը, եթե ամառ է: Բոլորին հայտնի է իմ լավ ախորժակը, բայց ամռան շոգին ախորժակս չի գալիս: Ստիպված եմ լինում օրվա ընթացքում երկու անգամ պաղպաղակ ուտել, որպեսզի լրացնեմ իմ օրաբաժինը:

Ամառվա վատ կողմերի մասին շատ խոսեցի, բայց խոստովանում եմ, որ ամառը ունի նաև լավ կողմեր: Խոսքը ամառային առատ բերքի մասին է: Իհարկե, չկան իմ սիրած ցիտրուսները, որոնցից, ի դեպ, ալերգիա ունեմ: Փոխարենը կան կանաչ խնձոր, կեռաս և հատապտուղներ:

Եկեք փորձենք գտնել միջոցներ ամառը ոչ այնքան անտանելի դարձնելու համար: Շոգ է: Դրա համար կան լուծումներ:

1. Գնալ լողավազան: Չնայած՝ ես ժամանակ չունեմ լողավազան գնալու, բայց դա լավ միջոց է ամառվա շոգից ազատվելու և օրվա ընթացքում սթափ զգալու համար:

2. Լոգանք ընդունել: Սա էլ նրանց համար, ովքեր լողավազան գնալու ժամանակ չունեն:

3. Պաղպաղակ ուտել: Երբեմն աշխատում է:

4. Օրվա ընթացքում սառը ջուր խմել: Դե, այս կետը անիմաստ էր, որովհետև բոլորն էլ դա անում են: Բայց ես միշտ էլ շատ քիչ եմ ջուր խմել: Այնպես որ, այս կետը հատուկ ինձ համար է:

Իսկ հիմա անցնենք ամենաամառային հարցին: Մոծակները: Բոլորն էլ պայքարում են մոծակների դեմ, բայց արթնանում են մոծակի կծած տեղի քորը զգալով: Ամռանը միայն մոծակները չեն անցնում հարձակման. կան նաև այլ միջատներ: Ծնողներիս սենյակի պատուհանին ցանց է ամրացված: Բայց նույնիսկ այդ ցանցը չի խանգարում փոքրիկ կլոր միջատների ներխուժմանը, որոնք ամեն օր երեկոյան հետապնդում են ինձ, երբ ես գիրք եմ կարդում:

Իսկ մեր սենյակի պատուհանին ցանց չկա: Պապիկն էլ միշտ պատուհանը բաց է թողնում: Դրա համար էլ ժամը հինգին սենյակով մեկ շուրջպար է բռնում ճանճերի 20 հոգանոց հոտը: Գիշերն էլ գործի են անցնում մոծակները:

«Լավ, այս պայմաններում ինչպե՞ս ամառային արձակուրդը դարձնել հետաքրքիր»,- մտածեցի ես:

Կարելի է գիրք կարդալ: Ես քանդեցի գրապահարանի բոլոր դարակները և հասկացա, որ չգիտեմ ինչ գիրք կարդալ: Վերջին կարդացած գրքից հետո ես քննությունների էի: Այդ ընթացքում չէի մտածել՝ ինչ տիպի գիրք կկարդամ հետո: «Քանի որ ամառային արձակուրդներ են, ուզում եմ թեթև և զվարճալի պատմություններ կարդալ»,- որոշեցի ես և սկսեցի կարդալ ամերիկյան պատմվածքներ:

Բայց բացի գիրք կարդալուց՝ կարելի է անգլերեն պարապել: «Երբեք բաց չեմ թողնում անգլերենս լավացնելու համար ժամանակը»,- որոշում եմ ես ամռանը: Սկզբում ոգևորված պարապում եմ, հետո հոգնում, իսկ ամառվա վերջում էլի պարապում:

Երեկոյան հալամուլաները ամենահավես բանն են ամռանը: Ամենահավեսը, եթե արդեն «մեծ» չես դրա համար: Դե ես ինձ այդպիսին չեմ համարում, բայց մեր բակի մեծամասնությունը կազմում են 1-12 տարեկան երեխաներ. ո՞ւմ հետ խաղամ (փաստորեն «մեծ» եմ): Մնում է մի տարբերակ՝ հեծանիվ կամ անվաչմուշկ քշել: Եթե իհարկե եղբայրս հավես ունենա նկուղից հանել կամ ես հավես ունենամ քշել հեծանիվը: Իսկ անվաչմուշկներս 5 տարվա վաղեմություն ունեն: Կարճ ասած՝ անվաչմուշկիս ակները այլևս չկան:

«Ուրեմն պետք է ուրիշ զբաղմունք գտնել»,- մտածեցի ես և գնացի «Ոսկե ծիրանի» գրասենյակ: Երկու շաբաթ է, ինչ «Ոսկե ծիրանում» կամավոր եմ: Ցերեկվա շոգին աշխատելը այդքան էլ հաճելի չէ, բայց հետաքրքիր է:

Վերջ: Երևի իմ բոլոր ամառային պատմությունները պատմեցի, բացի նրանից, որ միջանցիկ քամիների պատճառով կոկորդս կարմրել է: Մնում է դիմանալ այս շոգին և վայելել արձակուրդները:

«Մանրո՜ւքը, մանրուքն է գլխավորը»։

Ֆ. Մ. Դոստոևսկի

Նստել եմ պատշգամբում, հայացքս նետել եմ անհայտ ուղղությամբ ու լռում եմ կամ գուցե բակի աղմուկի ներքո վայելում եմ իմ լռությունը։ Մի պահ փորձում եմ ոչինչ չմտածել, թողնել մտքերը երկրի վրա ու հոգեպես անէանալ, բայց նկատում եմ, որ գլխումս նորանոր մտքեր են ծնվում չմտածելու մասին. «Կարծես թե ստացվում է… վե՛րջ, էլ չեմ մտածում»։

Փաստորեն միտքը շատ հազվադեպ է լքում մեզ։ Երբ մտածում ես, որ չմտածելը մանրուք է, ու փորձում ես չմտածել, հասկանում ես, որ մանրուքն այդքան էլ փոքր բան չէ, որքան թվում է։ Որոշեցի բակ իջնել, հետո քայլել քաղաքի փողոցներով ու ուշադրություն դարձնել թվացյալ մանրուքներին։

Բակում մի խումբ երեխաներ վիճում էին, ինչը սովորական երևույթ է, երբ երկու թիմ խաղում են, իսկ թիմերից մեկը երբեմն խարդախություն է անում։ Քաոսային իրավիճակից քիչ այս կողմ՝ ասֆալտի վրա, ծալապատիկ նստել էր Հակոբիկը՝ բակում ամենակրտսեր տղաներից մեկը։ Ուշադրություն չդարձնելով վեճին ու աղմուկին՝ նա նախ գետնից վերցրեց ապակու կտորներից մեկը, անշտապ մոտեցրեց կոշիկներին ու սկսեց ապակու օգնությամբ կտրել կոշիկի՝ իրեն խանգարող ձևավորումը։ Ապա ձեռքն առավ մի մեծ քար ու սկսեց մանրացնել ապակու կտորները, ճզմել խոտերը։

-Էս դու կռվի մեջ չկա՞ս,- հարցնում եմ։

-Հեսա բարիշելու են, էլի խաղան,- պատասխանեց Հակոբիկը՝ հողե թմբեր պատրաստելով։

Իրոք որ, քիչ անց վեճը դադարեց, խաղն էլ վերսկսվեց։ Փաստորեն փոքրիկն ավելի հեռատես էր գտնվել։ Որոշեցի թողնել բակն ու մինչև քաղաքի հրապարակ գնալ։ Խանութների առջևով էի անցնում, փորձում այս անգամ ամեն մանրուքի, ամեն խոսակցության ուշադրություն դարձնել։
Ձկնավաճառն իր փոքրիկ, բացօթյա խանութի առջև կանգնած զրուցում էր մեկ այլ առևտրականի հետ։ Այդ ընթացքում մի մեծ, սև շուն մոտեցել էր ձկներին ու հոտոտում էր։ Ձկնավաճառը, կռահելով շան մտադրությունը, հեռացրեց վերջինիս ձկների մոտից ու կրկին զրույցի անցավ։ Մինչ նրանց զրույցը վեճի կվերածվեր, սև շունը հասցրեց երկու ձկան պոչ իր երախն առնել ու փախչել։ Նկատելով դա՝ ձկնավաճառը բղավեց.

-Էդ ո՞ւր ես տանում ձուկս,- ու լրջորեն շարունակեց,- Տա՜ր, տար, տենամ՝ առանց խաց իմա՞լ ես ուտելու։

Ա՜յ քեզ ծիծաղաշարժ մանրուք։ Ճանապարհս շարունակում եմ, ու հանկարծ ուշադրությունս գրավում է երկու պապիկի խոսակցությունը: Նրանք կարծես դիտավորյալ «շ» տառի բաղաձայնույթով էին խոսում։ Լսողությունս լարում եմ ու փորձում գլուխ հանել զրույցից։
Նրանցից մեկն, ով ավելի ալեհեր էր, պատմում էր.

-Ասում են՝ բարձրագույն կրթությունն էլ են ուզում սարքեն անվճար, հա՞։ Է, որ սարքեն, ի՞նչ պտի փոխվի։ Մկա ճժերը սորվում են, սորվում են, վերջում դառնում են կարտոլ հիստկող։ Տենց սորվելը վի՞ն ա պետք։ Մեր վախտով չորս ախպերով մե շորտիկով դասի ինք էթում։ Շորտիկն էլ խո շորտիկ չէ՞ր, թելով կապում ինք, մեկ էլ ճամփին, որ թելը բրդում էր, տենց փորներիս բռնուկ մե կերպ չուր դպրոց ինք խասնում։

Դեռ պապիկը խոսքը չէր ավարտել, երբ մյուս մայթին, սոցիալական տարածքային գործակալության գրասենյակի առջև տեսա մի կնոջ, ով մտնելուց առաջ խաչակնքվեց։ Առաջին հայացքից մանրուք էր, բայց արի ու տես, որ այդ կինը գուցե աղոթում էր, որ իր ընտանեկան նպաստը չկտրեն։

Զարմանալի են մանրուքները, երբ մեր ուշադրության կենտրոնում են. դրանք ավելի կարևոր դեր են կատարում, քան հենց ինքը՝ բուն գործողությունը։ Չարժե ոչինչ մանրուք համարել։

-Մա՛մ, կարմիր գրիչս ո՞ւր ես դրել:

Օրն անցավ: Խաչը դրվեց թվի վրա: Ի՜նչ շատ են էս օրերը, ամեն օր ջնջում եմ, չեն վերջանում: Ինքնասիրություն չունեն էս թվերը։ Ինձ էսքան ջնջեին, ամոթից փախել էի, քեզ էլ վերադարձրել տուն:

Կատակներիցդ նեղանալն ու աղջկական լացուկոծներն էլ հաշիվ չեն: Երեխեքի պահմտոցու պես: «Պաժառ ա»: Դո՛ւրս արի: Ինչքան վաղուց պահմտոցի չենք խաղացել: Ինչքան չեմ լացել ու նեղացել, որ էլի դու հաղթեցիր: Դու արագ ես վազում: Դե, հիմա էլ վազի՛ր ու տուն արի, արագ:

Հիշո՞ւմ ես բակի խաղողենին: Ամոթ էլ չունեինք, տարիքն առած ծառ էր՝ ծերունի, մենք կախվում էինք ոսկորներից ու ճոճվում: Չէ, դու էիր ճոճվում, իսկ իմ ձեռքերի վրա ուժ չկար: Գիտես, ինձ երբեք պետք չեկավ էդ ուժը ո՛չ ճոճվելու համար, ո՛չ էլ խնդիրներս ինքնուրույն լուծելու: Երևի ուժերս պարտքով քեզ եմ տվել, հավաքել եմ բոլոր «ուժեղներից», բերել, լցրել եմ գրպաններդ, որ դիմանաս մեզնից հեռու, ինչպես փոքր թաթիկներովս կոնֆետներ էի տալիս քեզ: Հետախո՜ւյզ: Դու կգտնես այն, ինչ թաքցրել են: Վստահ եմ: Կգտնես այն, ինչը պետք էլ չի, դու կլռես, երբ հարկավոր է ու կխոսես, երբ պահը գա: Դե, եթե կարող ես, մտիր սիրտս ու հետախուզիր բոլոր անկյունները ու գտիր քեզ համար պահված կոնֆետները: Ես վստա՜հ եմ քո արժանապատվության, ճշտապահության, ընկերասիրության ու մնացած բոլոր արժեքներիդ վրա: Ինձ պետք չի քեզ ամեն օր տեսնել, քո ձայնը իմ ականջներում լսվում է՝ որպես ամենաանուշ երգ: Ու քո ծիծաղը զրնգում է որպես կարոտի օրհներգ, որի ժամանակ ոտքի են կանգնում: Ոտքի են ելել սրտիս մեջ ապրող բոլոր զգացումները:

-Բանակում էն իմ տեսած ֆիլմի պե՞ս է:

-Մուլտֆիլմ ես տեսել:

Ուրեմն ես էլ չեմ սիրում մուլտֆիլմերը, եթե էնտեղ պիտի քեզ կարոտենք: Եթե պիտի նկարդ լինի ձեռքիս տակ: Ուզում եմ ես լինել ձեռքիդ տակ:

Հիշում եմ, որ ինձ չէր կարելի գալ էն տեղը, անունը էդպես էլ չսովորեցի, էնտեղ շատ տղաներ կային, իմ տեղը չէր: Ձեր բառերով եմ մտածում ու խոսում, ու եթե մի ժամանակ պիտի կասկածեի ասածիդ ճիշտ լինելու մեջ ու իմ առջև դրված արգելքները կասկածի տակ առնեի, հիմա գիտեմ, հաստատ գիտեմ, իմ մտածելակերպն է դարձել, դու ես էդպես ասել:

Անունդ գրել եմ ուզում, բայց ոչ մեկը չգիտի ժպիտդ՝ աչքերով ժպիտդ: Անունդ չեմ գրի, թող չիմանան ոնց ես ժպտում: Ես գիտեմ:

Մինչ նոր հանդիպում, եղբայր:

Ամեն մարդու հետաքրքիր է իմանալ, թե ինչպես է ստեղծվել այն բնակավայրը, որտեղ ապրել են իր ազգի մեծերը։ Մի անգամ մայրս պատմեց, թե ինչպես է մի քարքարոտ ու անմարդաբնակ տարածք դարձել իր պապերի բնօրրանը։

1915 թվականին թուրքի թնդանոթներից մի կերպ փախած հայերը վերջին անգամ հետ շրջվեցին՝ տեսնելու իրենց որբացած հայրենիքը՝ Թերջանը, լսելու մարդկային լեզու առած բնության աղաղակը. «Մի՛ թողեք ինձ անտեր»։

Կոտորածից փրկված ավելի քան 1000 թերջանցիներ հետ շրջվեցին՝ հիշելու իրենց տաքուկ կարոտները, շենշող երազները, ցավերն ու տառապանքները, առքերն ու տուրքերը…

Հաջորդ օրը բեկված ու բզկտված գաղթականների քարավանը այլևս ուժ չուներ առաջ գնալու. հանգրվանեց անջուր ու ամայի սարերի գրկում, կծկվեց նրա քարերի տակ, սնվեց սինձով և շուշանով։

Բայց արդեն քանի օր է, ինչ նրանք ջուր չէին խմել, նրանց վշտից ու ծարավից խամրած աչքերը նայում էին երկնքին՝ փնտրելու անձրևաբեր ամպի մի պատառիկ, լռության մեջ փորձում էին որսալ անձրևի կաթիլների ոտնաձայները։ Տղամարդիկ չէին կարողանում սառնասրտորեն նայել, թե ինչպես է մայրը իր ցող-արցունքը նեկտարի նման հավաքում աչքերից, հպում մանկական շուրթին և աղոթում.

-Տե՜ր ամենակալ, Աստվա՛ծ, Արարի՛չ, երկնքից թող հորդ անձրևը անվերջ թափվի ցած։

Բնությունը առատաձեռն է, այսքան փափուկ ու սևահող վայրում պետք է, որ մի տեղ օազիս լիներ։ Տղամարդիկ գործի են անցնում՝ ձեռքի տակ ընկած քար ու փայտերով։

Անաստղ ու անլուսին մի ողջ գիշեր նրանք կռվում էին բնության հետ՝ մեկ անգամ ևս ապացուցելով, որ պատրաստ են ամեն կերպ հաղթահարելու իրենց գոյատևման փորձությունը։

Առավոտ էր։ Արեգակի լուսաշող ճառագայթներից այդ օրը կարծես ուրախություն էր ծորում՝ մեղրի պես քաղցր, լուսաբացի պես հանդիսավոր։ Մարդկանցից մեկը, որը կռացել էր փոսի մեջ, ձեռքերով հանում էր ծանր քարերը, հանկարծ ձեռքերով տարօրինակ սառնություն զգաց, ձեռքը հանեց փոսից, մյուս ձեռքով շոշափեց և ամբողջ ուժով գոռաց՝ ջո՜ւր, ջո՜ւր…

Լույսի, կյանքի ու հույսի առավոտ էր այդ առավոտը։ Կյանք պահպանելու զորությունը նրանք գտան երկրի ընդերքից բխող պարզ, զուլալ ու կենսատու ջրերում։ Այդ ջրով է ոռոգվում հանդ ու անդաստան, այդ ջրերում են լողանում և զորություն առնում նրանց երեխաները, այդ ջրով են իրար շաղախում կիրն ու ավազը, քարը քարին դնում, երկիր շենացնում։