Դպրոցական ծանրաբեռնված առօրյայից հոգնած՝ նստել էի գրասեղանիս մոտ ու անգործության մատնված՝ ծուլորեն հետևում էի սեղանի անկյունում դրված յասամանի փնջի շուրջը պտտվող աշխույժ մեղվիկին, լսում մայրիկի ու մեր հարևան տատիկի խոսակցությունը հայաստանյան վերջին իրադարձությունների մասին, որն այնպես ցնցել էր ողջ աշխարհը, բայց արդեն ինձ համար ձանձրալի էր դարձել։

-Ասում են՝ թոշակները կբարձրացնեն,- լավատեսորեն պատմում էր տատիկը՝ երկար տարիներ աշխատելուց հոգնած ձեռքերը ծնկներին դրած։
-Եթե նոր կառավարությունը կարողանա կաշառքը վերացնել, ու պետական բյուջեն լցվի, թոշակդ կբարձրացնեն, տատ ջան,- ժպտալով պատասխանում է մայրս ու շարունակում տնային գործերը՝ այս սենյակից մյուսը տեղափոխվելով։
Անհանգիստ հետուառաջ անող մեղուն հանկարծ կանգնեց դեղնավուն գրքիս վրա, որն այնքան սազում էր իր զոլերի հետ, ու սկսեց պտտվել գրքի վրա նկարված երիցուկների շուրջը։
-Տատ,-հարցնում եմ արդեն հազարերորդ անգամ,- քո երազած Հայաստանը ինչպիսի՞ն է։
-Մինչ այս Հ1-ի ցույց տված Հայաստանի նման,- կատակի է տալիս քույրս՝ փորձելով քշել մեղվիկին։
Քիչ մտածելով տատիկը պատասխանում է.
-Լուրերով լսում ենք, որ վարչապետը, պատգամավորները հասարակական տրանսպորտից են օգտվում, բալա ջան, հասարակ մարդկանց խոսքը լսում են, ինչ անում են, հաշվետվություն են տալիս մեզ։ Անօրինական գործերը բռնում են, դատում։ Արդարություն ենք տեսնում, անկախ մեզնից մեզ երկրի տեր ենք զգում։ Սենց բան ո՞վ էր տեսել, բալա ջան, բա չերազե՞ս։
Քույրս, որ երբեք քաղաքականությունից ոչինչ չի հասկացել, վերցրեց դեղնավուն գիրքս, որի վրա ուժասպառ ընկել էր փոքրիկ մեղուն ու մարգարեի տեսք ստանալով (իրեն հատուկ կատակասիրությամբ) այն դուրս պարզեց բաց լուսամուտից՝ ակնկալելով, որ մեղուն կթռչի ու հայտարարեց.
-Երկիրը երկի՛ր է։ Սիրո ու համերաշխության հեղափոխությունից հետո  կրթության, առողջապահության ու մնացած ոլորտների զարգացումից բացի, տատիկի թոշակի հարցը լուծելուց ու անօրինական քայլերը բացահայտելուց բացի նախ պետք է հանդուրժենք միմյանց, ինչպես ես այս մեղվին, ներողմիտ լինենք միմյանց նկատմամբ ու արդարացնենք հայի հպարտ քաղաքացու կոչումը։
«Վա՜յ, եթե քույրս պատգամավոր լիներ։ Ինչքա՜ն հմտորեն խաղալ գիտի»,-մտածում եմ ես ու ժպտալով փակում բաց մնացած լուսամուտը։

Երկար ընդմիջումից, դասերից ու քննություններից հետո վերջապես նորից ամառ։

Չեմ պատկերացնում, թե ինչպես էի անցկացնելու դպրոցական վերջին տարիներս, եթե խորհրդանշական մարտի 3-ից հետո իմ կյանք չմտներ «Տոնացույցը»։ Այո՛, այդ ես չեմ մտել «Տոնացույց», այլ «Տոնացույցն» իմ կյանք, որովհետև այն ինձ համար ոչ միայն մշակութային կենտրոն է, այլ նաև ուղեկից կյանքում և կամ՝ դպրոց կյանքի։

Հավանաբար հիա մտածում ես, թե ինչ է «Տոնացույցը»: Փորձեմ մի երկու խոսքով ներկայացնել:

Ազգային տոների և ավանդույթների պահպանման ներկայացման և փոխակերպման նպատակով 1998 թվականին էթնո-երաժշտագետ Հասմիկ Բաղրամյանի կողմից հիմնվեց «Տոնացույց» կազմակերպությունը, որտեղ գործում է ազգագրական խմբերի էթնոդպրոց և ավանդույթ ակումբը։

2014 թվականից կազմակերպությունը տեղափոխվեց Բյուրական։ Գյուղի բնական միջավայրում, մոտ 200 տարվա պատմություն ունեցող տանը հիմնվեց կենտրոնը։ Այստեղ գործունեությանը ավելացան տոների թանգարանը և հյուրատունը։ «Տոնացույցը» իրականացնում է մի շարք ծրագրեր, որոնցից են` ժողովրդական տոների և միջազգային փառատոների կազմակերպում, ինչպես նաև կրթամշակութային ծրագրերի իրականացում։

Հատկապես հետաքրքիր ծրագրերն ու համերգները մեզ մոտ շատ են ամռանը:

Այնտեղ ես ոչ միայն ծանոթացա հայկական մշակույթի, երգ ու պարի հետ, այլև սովորեցի շփվել մարդկանց հետ ու լինել անկաշկանդ (դե, որովհետև մեկ օրվա մեջ հանդիպում ու շփվում էի տասնյակծանոթ ու անծանոթ մարդկանց հետ)։

Մի խոսքով, այսքան ասածիցս երևի արդեն զգացվում է, որ «Տոնացույցի» դերն իմ կյանքում շա՜տ մեծ է։

Այսօրվա «Տոնացույց» գնալս նման էր ինչ որ հեռու տեղից հայրական տուն վերադառնալուն։ Գրկախառնությունների ջերմ պահից հետո անցնում ենք մեր մշտական գրաֆիկին։

-Մի քիչ զրուցենք մինչև սկսելը:

- Մի հատ ծրագրի վրայով նորից անցնենք:

-Երգերը հիշո՞ւմ եք:

-Նվարդ ջան, ծրագիրը գրի:

-Հա, երեխեք, էսօր երկու համերգ ունենք, ու երկրորդը մտածեցի բարեգործական անենք, որովհետև հյուրերը ազատամարտիկների երեխաներ են:

Բարեգործական համերգի միտքն ինձ շատ դուր եկավ, ու ես բնականաբար համաձայնեցի, բայց մինչ քննարկում էինք, ժամանակն անցավ չափազանց արագ։

-Վայ, երեխեք, արդեն ժամը 12-ն է, գնացինք հագնվելու։

Ու հենց այսպես խառնված էլ ազդարարում եմ իմ ջերմ, սիրառատ ու համերգաշատ ամառվա սկիզբը:

Համեցեք Բյուրական:

Հունիսի մեկ, օր, որը լիովին կարող է փոխել քեզ, և կապ չունի, թե դու 3, 5, թե 16 տարեկան ես:

Հունիսի մեկին, առավոտյան արթնանում ես թե չէ, անկախ քո ցրվածությունից, կամ չգիտեմ, քո ցածր կամ բարձր տրամադրությունից, միանգամից հիշում ես այն, հիշում ես, որովհետև դա հենց քո տոնն է, հիշում ես, որովհետև կգա ժամանակ, և դու այլևս հնարավորություն չես ունենա այն նշելու, նշելու որպես քո տոն:

Եղել են տարիներ, որ հունիսի մեկը ուրիշ վայրում եմ նշել, իմ Հալիձորից հեռու, բայց գրեթե մեծ մասը, հենց Հալիձորում եմ անցկացրել, որովհետև մեկ այլ ուրախություն է տեսնել հենց քո բնակավայրի երեխաների ոգևորությունը, նրանց պատրաստակամությունը, նրանց աչքերի փայլը:

Գիտեք, մեկ այլ երջանկություն է, երբ հենց դու ես նրանց ոգևորության պատճառը, երբ դու ես մի քանի օր առաջ ընկերներիդ և կազմակերպչիդ հետ հավաքվել, մտածել, թե այս տարի ինչ հետաքրքիր բան կարելի է անել, հանուն մեր երեխաների, հանուն նրանց երջանկության և աչքերի փայլի:

Ըստ երեխաների մասին ՀՀ օրենքի՝ երեխա է համարվում 18 տարին չլրացած յուրաքանչյուր ոք, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ նա օրենքով սահմանված կարգով գործունակություն է ձեռք բերում կամ գործունակ է ճանաչվում ավելի վաղ:

Հոդվածը կարդալուց հետո սիրտս ճմլվում է, որովհետև ինչպես մնացած տարիներին, այս տարի ևս կնշեմ հունիսի մեկը, բայց վերջին անգամ: Ասեմ, որ մեծ ուրախությամբ և անմոռանալի եմ որոշել նշել: Եվ այո, անմոռանալին կլինի այն, որ այս տարի ավելի շատ ժպտացող դեմքեր կտեսնեմ:

Ինչքան էլ ասեմ, որ ուզում եմ հետ բերել մանկությունս, մեկ է, դա ինձ մոտ չի հաջողվի, չնայած իմ հրաշքներին հավատալու հանգամանքին:

Գիտե՞ք, ես ուզում եմ դպրոցն ավարտել, բայց չեմ կարծում, որ այն եզակի մարդկանցից եմ, որ շտապում է դպրոցն ավարտել, սակայն չի ուզում մեծանալ, ուզում է մանուկ մնալ:

Գիտեմ, դպրոցից դուրս, ինձ ավելի դժվար փորձություններ են սպասում, բայց…

Լավ, փորձեմ ձեզ հետ կիսվել: Գիտե՞ք , մեկ-մեկ ինձ ճնշված եմ զգում, այո, ճնշված եմ զգում, որովհետև չեմ կարող տեղավորվել մայրիկիս գրում… Չէ, իրականում կատակում եմ, բախտն ինձ ժպտացել է, իմ փոքրամարմին լինելն ինձ ահագին օգնում է:

Մի բան ևս հավելեմ, ես ինձ այնքան վատ եմ զգում, երբ որևէ խելառ բան եմ ուզում անել, բայց ինձ ասում են, որ ես արդեն փոքր չեմ և մեջբերում.

-Մեծ մարդ ես:

Այո, այս արտահայտությունը կարող ես լսել և՛ տանը, և՛ դպրոցում, և՛ ընկերական շրջապատում:

Ընկերներիցս մեկը՝ Դավիթը, լավ խոսք ունի, ասում է.

-Որ ինձ ասում եք մեծ մարդ, ես ինձ 98 տարեկան եմ զգում:

Իրականում միայն Դավիթը չէ այդպես կարծում, նաև ես, Գոհարը և մնացած ընկերներս:

Մեր ժամանակ մանկապարտեզը փակ էր, չգիտեմ վերանորոգում էին, թե ինչ, բայց մեր դասարանից ոչ մեկս մանկապարտեզ չգնացինք, բայց դա հոգ չէր, մենք հաճախ են հավաքում, կարուսել նստում, պաղպաղակ ուտում, երգում, պարում. լրացնելով մանկապարտեզի բացը:

Սիրելի երեխաներ, շնորհավոր բոլորիս հունիսի մեկը, վայելեք այն, որովհետև կգա ժամանակ և այդ հնարավորությունը չեք ունենա։ Վայելեք, որովհետև մանկությունը, մեր ամենա-ամենա գունավոր էջերն ունի, և կապ չունի, դու ծնվել ես 1990-ականներին, թե 2018 թվականին: Մի շտապեք մեծանալ, որովհետև մեծանալը մեր ապագան է, իսկ փոքր լինելը՝ անցյալն է, որը հետ չես կարող բերել:

Մանկությունն այն է, երբ լողանում էին՝ կրակի վրա ջուր տաքացնելով, սև ու սպիտակ մուլտֆիլմեր նայելով, քնելիս գորգի զարդանախշերը հաշվելով: Սա է այն մանկության բաղադրատոմսը, որը երբեք հնարավոր չէ մոռանալ: Այն իր մեջ է ընդգրկում դրախտի բոլոր բաղադրիչները:

Հաճախ է պատահում, որ ինչ-որ խնդրի հանդիպելիս ուզում եմ մանուկ դառնալ: Հետ գնալ, ապրել աշխարհից ոչինչ չհասկանալով, խաղալ տիկնիկով ու միայն լացել, երբ այն խլեն ինձնից: Հաճախ պատմում են, որ այդքան էլ խելոք փոքրիկ չեմ եղել: Մի անգամ մայրս պատմեց.

-Երբ տուն հյուր էր գալիս, գնում էիր սենյակ, բարձը դնում գլխիդ, տիկնիկիդ գրկում ու քնում: Իսկ լացելիս ձայնդ չէիր խնայում: Շատ էիր ուտում, իսկ սոված ժամանակ մեր կյանքն էիր ուտում:

Տատս պատմում է, որ ավելի շատ ինքն է ինձ պահել, լողացրել է, մազերս հյուսել: Ասում է, որ ինձ դեռ մանկուց շատ է սիրել՝ իր աղջկա պես, և հիմա էլ ես նրա աղջիկն եմ:

Մանուկ ժամանակ մի փոքրիկ տիկնիկ ունեի, շատ էի սիրում այդ խաղալիքը: Մազերը հարդարում էի, լողացնում: Այնքան հետաքրքիր էր, երբ լողացնում էի, մտածում էի, որ եթե աչքերի մեջ օճառ լցվի, տիկնիկը կլացի:

Հիմա մարդիկ շատ են ասում, որ փոքր եմ: Նրանք, ովքեր մանկությունը շատ են սիրում, երևի մանուկ են լինում նույնիսկ երիտասարդ տարիքում: Շատ է պատահում, երբ երիտասարդները, իրենց մեծ համարելով, փորձում են իշխել փոքրերին, կամ այլ կերպ են վերաբերվում այն երիտասարդներին, ովքեր սիրում են խաղալ փոքրերի հետ: Ես ավելի շատ սիրում եմ խաղալ ու շփվել փոքր երեխաների հետ, քան հասակակիցների: Նրանց հետ շփվելով՝ տեսնում եմ ինձ, ապրում նոր մանկություն նոր գույներով:

Հիմա նայում եմ երեխաների զգեստներին ու հիշում մեր վարդագույն տաբատները, կապույտ գուլպաներն ու երիցուկով մազակալները: Իմ մանկության ժամանակ քնում էինք անկողնու մոտ կախած գորգին նայելով, իսկ հիմա փոքրիկները կամ երգ լսելով են քնում, կամ հեռախոսով այնքան են խաղում մինչև քունը տանի։ Չեմ կարող ասել, որ իրենց մանկությունը հետաքրքիր չէ, երևի դա էլ իր յուրահատկությունն ունի, բայց մերն ուրիշ էր: Մենք վազվզել ենք, ընկել, խաղացել, լացել, ուրախացել: Աղքատիկ մանկություն էր, բայց և այնքան ջերմություն կար այդ ամենի մեջ: Հիշում եմ, երբ մանկապարտեզ էինք գնում, մայրիկը գունավոր էր հագցնում, ոչ մի զգեստ համապատասխան չէր, համադրում չկար: Հիմա հագնում ենք այն, ինչը նորաձև է, իսկ այն ժամանակ՝ այն, ինչ ունեինք: Երբ հավաքվում ենք ընկերներով, հիշում ենք տարօրինակ կրունկներով կոշիկները, մեր մշտական պոչիկ արած մազերը:

Ամեն մանրուք հիշելիս ասես փորձում ենք փշուր-փշուր հավաքել ու իմի բերել մեր մանկությունը, որ երբեք չմոռացվի: