1988 թվականի երկրաշարժի մասին քիչ բան գիտեմ, սակայն ինձ մեր մեծերը որոշ բաներ պատմեցին։ Սպիտակը մեր մարզից, առավել ևս մեր գյուղից՝ Արագածից, հեռու է, բայց մարդիկ զգացել են, որ երկրաշարժ է (ժաշք):

Նուշիկ տատին ինձ մի քանի բան պատմեց։

-Դեկտեմբերի 7-ին գետնին ձուն չկար, համարյա անձրև էր գալիս։ Տունը նստած էի, մեկ էլ ուժեղ դղրդուն էկավ։ Ես իմացա, թե տրակտոր ա անցնում շոշով: Ըսի տենամ՝ էդ ի՞նչ տրակտոր ա։ Հելա նայի, բան չկար։ Հետո գլուխս պտտվավ։ Ըսի՝ վայթե թունավորվել եմ։ Ի՞նչ եմ կերել, որ սենց խելքս մաղումա։ Գնացի պառկա կառավաթի վրեն, տեսա չընցավ։ Մի 5-10 րոպե պառկա, հետո հելա։ Հելա, մեկ էլ գնացի մամայի մոտ: Մեր կողքի հետ էր պապայիս տունը։ Գնացի մամային ըսեցի. «էս ի՞նչ դղրդուն ա», ասեց. «Այ բալա ջան, ժաշք էր: Հավերն ընենց խճխճալով փախան քոզը: Հավերը շուտ զգացին, էտի հաստատ ժաշք էր»։

Մեկ էլ մի 10 րոպե անցավ, արդեն շուխուռ ընգավ, որ ընդհանուր Հայաստան երկրաշարժ էր։ Հետո արդեն իմացանք՝ ինչ էր կատարվում, ինչ սուտուն-գոմուր էր ընգել աշխարհ, ուժեղ ժաշք էր։ Բարեկամներ չենք ունեցել, բայց ամուսինս իրա ավտոյով մարդկանց էր հանում հողի տակից։ Բա, գնացին, օգնեցին։ Մի բան պատմեց, որ եկավ։ Ըսեց՝ տուն էր քանդվել, երեխու ձեն էր գալիս։ Մտել են ու տեսել են օրորոցի մեջ բալուրով երեխայա։ Էտ ժաշքը, որ էղել էր, մերը պառկել էր երեխու օրորոցի վրա։ Մերը մեռել էր։ Երեխուն, որ հանին, աչքերը թփթփացնելով բացել էր։ Երեխուն հանել էին, հետո տվել էին հարազատներին։ Մի 8-10 ամսական երեխա էր էղել։ Մերը ընգել էր օրորոցի վրեն, որ բան չեղնի իրա երեխուն։ Տես՝ ջիգյարն ինչ բանա,- հուզվելով ասաց Նուշիկ տատիկը։

Մի ուրիշ բան էլ պատմեց ֆիզիկայի ուսուցիչ պարոն Սարգսյանը։

-Դպրոցն էինք։ Կանգնած դասն էի բացատրում։ Աշակերտները, որ նստած էին, ավելի շուտ զգացին, որ երկրաշարժ է։ Խառնվեցին իրար։ Դպրոցի երեխեքին արագ դուրս հանեցինք դպրոցից։ Հաջորդ օրը՝ դեկտեմբերի 8-ին գնացինք Սպիտակ։ Էն, ինչ մենք տեսանք, ուղղակի աննկարագրելի էր։ Անթիվ զոհեր։ Իրար կողք-կողքի դագաղներ էին շարված։ Մեքենաներ, բժիշկներ։ Քաոս էր։ Որդնավ էլ գնացինք։ Հիմա կոչվում է Ջրաշեն։ Գիտե՞ք ինչքան աշակերտներ են տուժել, զոհվել։ Այդ օրը աշխատանքային օր էր։ Բոլորը աշխատանքի էին։ Գործարաններում, դպրոցներում, ձեռնարկություններում… Եթե հանգստյան օր լիներ, միգուցե կարողանային դուրս գալ իրենց տներից։ Մինչև հիմա էլ մարդիկ կան, որ տուն չունեն, դոմիկներում են ապրում։ Երբ արտասահմանից եկան օգնության, ասացին, որ երկու տարում ամեն ինչ կվերականգնեն։ Բայց ո՞ւր ա: Հիմա էլ ասում են՝ մինչև 2020 թվական։ Տեսնենք։

Էսպես կարճ ներկայացրեց մեր ուսուցիչը և անցավ դասին։

-Ես թութունի հավանգներն էի կախում,- պատմում է Լենա տատիկս,-  Անո հորքուրդ էլ տներն էր մաքրում երկրաշարժին, մեկ էլ որ տենում ա՝ շարժվում ա, երկու ձեռքով սերվանտի շուշեղենը բռնում ա, որ չընկնի: Ռեհանենք էլ դուրսը կանգնած…

-Ինչ անպետք եղանակ ա, -ներս մտնելով ասաց մայրիկս:

-Էհ, այ քեզ բան, ձմեռ ա, սենց պիտի անի, թե՞ սովորել եք, որ տաք պիտի լինի, արև պիտի լինի…

-Բան չասի…

-88-ին էլ հո՞ արև էր, ի՞նչ խեր տեսանք: Գնա, քանի՜ մարդ մեռավ, ինչ զոհեր ունեցանք… Էն խեղճ Հայկուշս էլ 3-րդ մանկականում էր աշխատում, սմենի էր, պիտի սմեն հանձներ գար, բուժքույր էր, էլի: Սմենը վերջացրեց, որ պիտի գար, չթողեցին: Սաղ սմենչիկներին հավաքեցին, լցրեցին սամալյոտ ու սոված-ծարավ, դուզ Լենինական: Ասում ա՝ էդ ինչ բան էր, սենց չորս յան դիակ, մարդիկ ընկած, կոտորված… Հայկուշենց, որ լցրին սամալյոտ, ուղարկին, Ֆուրմանենք եկան, որ գնայինք Գագոյենց մորքուրների հավարին: Արդեն ճամփեքը փակ էր, Երևանի յանի ճամփեն փակել էին, էնքան  տրանսպորտ էր լցվել: Մենք էլ չգիտենք, որ Հայկուշը գնացել ա Լենինական: Է, ոչ հեռախոս կար, ոչ բան կար…

Հայկուշս ի՞նչ պիտի պատմեր, լավ բան չէր պատմում…Պատմելու բան չի, որ պատմես… Երեխես եկավ վախեցած, գույնը գցած, մի սուտկա էլ էնտեղ պահին, էհ…

Երբ սկսում է վերջանալ աշունը, գալիս է մի եղանակ, երբ անկախ քո կամքից, վերցնում ես մեկ բաժակ տաք թեյն ու նստում լուսամուտագոգին՝ գիրք կարդալու:

«Բակում ամայի լռություն էր, որին կարոտ են աշխարհի բոլոր քաղաքաբնակները, և որից զզված են բոլոր գյուղերում…» կարդում ես պետրոսյանական տողերը, մի պահ հպարտանում, որ Աշտարակից է եղել, փակում գիրքն ու նայում այգուն: Ձյան մանր փաթիլներ, մի քանի կաթիլ անձրև, մի քիչ քամի և թափվող տերևներ: Երբեմն մարդիկ սրան ռոմանտիկա են անվանում: Բայց ռոմանտիկան չի տարածվում խորանարդաձև ու տաք սենյակից դուրս, այն միայն սենյակի ներսում է մնում, որովհետև դրսում ցուրտ է, իսկ ցուրտը սպանում է ռոմանտիկան: Սա գյուղ է, որտեղ ռոմանտիկան միայն քո մտքում գոյություն կարող է ունենալ, իսկ առօրյա գործերը կարող են սպանել ամեն ինչ, եթե… Եթե հանկարծ թույլ տաս:

***

Նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսները լավագույն ժամանակն են լուսամուտագոգին նստելու, գիրք կարդալու և մի բաժակ տաք թեյ խմելով դրսի տեսարանով հիանալու համար: Թափվող տերևներ, անձրևի կաթիլներ, չվող թռչուններ, խամրած արևի շողեր, և ձյուն: Բայց տան միայն մի կողմից է այս տեսարանը: Մյուս լուսամուտներից երևում են ջուր կրող, անվերջ մեքենա վերանորոգող, փայտ կտրող, ցրտից վախենալով բերք հավաքող, բարակ վերնաշապիկը հագին խանութ վազող, մեքենայի արագ ընթացքից ամբողջովին թրջված և շատ շուտով գրիպով տառապելու դատապարտված մարդիկ:

***

Տաք թեյը կարծես վերջանում է: Գրքի ավարտին մի քանի էջ մնաց: Արևը ուր որ է մայր կմտնի: Իսկ դու դեռ կմնաս լուսամուտագոգին նստած, որովհետև հոգնել ես ձմռանը նախապատրաստվելու նույն գործերն անընդհատ, ամեն տարի, ամեն անգամ անելուց: Որովհետև դու չես ուզում դուրս գալ խորանարդաձև ու տաք սենյակից, որովհետև այստեղ դու ստեղծել ես աշխարհը՝ քո աշխարհը:

***

Վառարանում կրակը հանգչում է, իսկ դու ստիպված ես հեռանալ փայտ կոտրելու, որովհետև հյուսիսից եկող ձմեռը շատ բաներ է ստիպում, և դու պարտավոր ես ենթարկվել… Որ ապրես…

Նրա անունը Ինգա է, 15 տարեկան է, սովորում է 6-րդ դասարանում: Այն նույն դպրոցում, որտեղ սովորում եմ նաև ես: Նա ունի 3 քույր և 1 եղբայր: Քույրերից մեկը կաղում է: Նրա ընտանիքը սոցիալապես անապահով է: Մինչև վերջերս ապրում էին ավտոտնակում՝ համարյա անասունների հետ կողք կողքի: Եղբայրն ու հայրը զբաղվում են անասնապահությամբ: Նրա ընտանիքին օգնում է World Vision կազմակերպությունը: Եղբայրս նույնպես Ինգայի դասարանից է, բայց խուսափում է նրա մասին խոսելուց:

Ինգան հաճախ դասերին չի ներկայանում, որովհետև նրա ծնողները թույլ չեն տալիս: Տան աշխատանքը երբեմն ավելի կարևոր է, քան երեխայի ուսումը: Երբեմն էլ չի հաճախում, որովհետև չունի հագուստ, կամ էլ իրեն մեկուսացած է զգում: Բայց երբ Ինգան օրերից մի օր գալիս է դասի, դասընկերներն անտեսում են նրան, հետը չեն շփվում, սկսում են ծաղրել: Վատն այն է, որ մյուս դասարանի աշակերտներն էլ չեն շփվում նրա հետ: Ինգան ինքն էլ իրեն հեռու է պահում մյուսներից: Դասընկերները նրան ասում են, որ հեռու մնա: Երբ հարցրի, թե ինչու չեն ուզում շփվել Ինգայի հետ, ինչու են հեռու պահում իրենց, ակնկալում էի լսել գոնե մեկ պատասխան, բայց ոչ ոք ոչինչ չպատասխանեց: Երբ դուրս եկա դասարանից, Ինգայի դասընկերներից մեկն ասաց, որ նրա հետ շփվելու պատճառ չունի: Մի աղջիկ էլ ասաց, որ ինքը չի շփվում «ծույլիկ» մարդկանց հետ: Երբ դպրոցում տեսնում եմ Ինգային, նա միշտ իր քույրիկի հետ է, այլ ոչ թե դասընկերների: Իսկ ես նրա հետ շփվում եմ այնպես, ինչպես իր մյուս դասընկերների: Կարող եմ ասել, որ նա շատ բարի է ու հոգատար իր քույրերի հանդեպ: Ուսուցիչներն էլ են նրան վատ վերաբերվում, սկսում են փնովել նրան, վիրավորել դասընկերների մոտ, քանի որ նա դասերին անպատրաստ է ներկայանում:
Եղբայրս ասում է, որ դասընկերներից ոչ մեկը չի ցանկանում դասի ժամին նստել նրա կողքին: Նրա ձեռքից ոչ մեկը ոչինչ չի վերցնում՝ պատճառաբանելով, որ փնթի է: Չնայած դրան՝ նա շատ գեղեցիկ է նկարում և ունի գեղեցիկ ձեռագիր: Հուսով եմ, որ օրերից մի օր Ինգայի բոլոր լավ կողմերն ու տաղանդները կբացահայտվեն:

Առաջին սերիալները՝ որպես շարունակվող պատմությունների շարք, եղել են տպագիր, նախ՝ պարբերականների համարներում, ապա՝ առանձին գրքերում, որոնք, ինչպես մեր օրերի սերիալները՝ ավարտվում էին ամենահետաքրքիր հատվածներում՝ ընթերցողին ստիպելով անհամբերությամբ սպասել հաջորդ մասին: Տպագիր ամենահայտնի սերիալներից են Ալ․ Դյումա հոր գրքերը։ Սերիալային «օրինաչափությամբ» են գրվել և գրվում գրեթե բոլոր դետեկտիվ գրքերը։ Ռադիոհաղորդումներում ևս օգտագործել են այս սկզբունքը։

Հենց այս՝ շարունակ որևէ հետաքրքիր, անսպասելի հատվածում ավարտվելու հատկությունն էլ ռուս հայտնի սցենարիստ Ալեքսանդր Մոլչանովը համարում է առաջնայիններից սերիալների արտադրության մեջ: Ըստ նրա՝ «իսկ ի՞նչ է լինելու հետո» հարցն է, որ հեռուստադիտողին պահում է էկրանների մոտ: Նա ասում է, որ ցանկացած սերիալի սցենար պետք է գրվի այնպես, որ այս հարցը դիտողի մոտ առաջանա յուրաքանչյուր սերիայի վերջում։ Սա է հեռուստադիտողին ստիպում ամեն օր նույն ժամին միացնել հեռուստացույցը և սպասել սերիալին։
Սերիալների՝ օճառային օպերա անվանումը, ևս բավական հետաքրքիր, նաև հակասական պատմություն ունի: Դրանցից մեկն էլ այն է, որ առաջին հեռուստատեսային սերիալի հովանավորը եղել է օճառ արտադրող մի ընկերություն, որի գովազդով էլ պարբերաբար ընդհատվել է սերիալը: Սրանից հետո է, որ մարդիկ սերիալն անվանել են օճառային օպերա:
Սակայն, ինչպիսին էլ լինի օճառային օպերաների ստեղծման ու տարածման պատճառը, թեկուզև նմանն ընդհանրապես չլինի՝ փաստ է, որ այն այսօր մեր կյանքի անբաժան մասն է: Եվ, անկախ ցանակացած քննադատության՝ սերիալները նույնիսկ ինչ-որ չափով անփոխարինելի են թե՛ հայկական, թե՛ համաշխարհային հեռուստաեթերում։ Սերիալները, իրենց՝ եթերում հայտնվելու առաջին իսկ պահից, մեծ լսարան գրավելու ամենահաջողված միջոցներից  են:

Լուսանկարը՝ Անի Ավետիսյանի

Այս օրերին Հայաստանում էր դրամատուրգ, սցենարիստ Ալեքսանդր Մոլչանովը, ում հետ վարպետության դասի շրջանակներում հանդիպում ունեցանք Մեդիա նախաձեռնությունների կենտրոնում:
Ռուսական դետեկտիվ ժանրի սերիալների սցենարիստը սեփական փորձի և համաշխարհային սերիալարտադրության աչքի ընկնող օրինակների հիման վրա ներկայացրեց սերիալ նկարահանելու հիմնական սկզբունքները, հաջողված արտադրանք ունենալու համար անհրաժեշտ ռեսուրսները և այլն:
Ըստ նրա՝ ամենակարևորը հերոսի ընտրությունն է, և, ոչ միայն սերիալում։ Սցենարիստն ասում է, որ մինչ օրս անվերապահորեն ընդունվող կարծիքը, թե հեռուստադիտողը պետք է իրեն կարողանա նույնականացնել հերոսի հետ կամ փոխարինել նրան՝ այնքան էլ կարևոր չէ։ Հաջողված սերիալի հերոսը պետք է լինի մեկը, ում հեռուստադիտողը կցանկանա, կձգտի նմանվել։

Ալեքսանդր Մոլչանովը լավատեսությամբ էր նայում նաև հայկական սերիալների ապագային: Նա կարծում է, որ այն մեծածավալ, թեկուզ ոչ այնքան որակով աշխատանքները, որ տարվում են ոլորտում՝ անպայման կունենան իրենց արդյունքը, և մի օր հայկական սերիալները ևս կցուցադրվեն միջազգային հեռուստաալիքներով: