Զանգի զիլ ձայնը խախտեց լռությունը: Դասամիջոցն սկսվեց: Բարձր դասարանցիները հավաքվեցին իրենց սիրած անկյունում: Այնտեղից ամեն բան երևում է, բայց խանգարող չկա:

-Հոգնել եմ էս դասերից,-ասաց Էդգարը:

-Նամանավանդ էս քիմիան,-համաձայնվեց Արամը:

Պատասխանելու անգամ հավես չկա: Զրույցը չէր ստացվում:

-Էն Կարենը ո՞ւր կորավ, է,- կարծես սրա համար էլ Կարենն է մեղավոր:

-Սիրահարվել է,-պարզաբանեց Միքայելը:

-Ու՞մ:

-Զուգահեռ տասերից մի աղջկա: Անունն Աննա է:

-Հա, ճանաչում եմ: Ըհը, գալիս է, էլի երևի չկարողացավ բացատրվել,- մրթմրթաց Էդգարը, հետո դիմեց մոտեցող Կարենին:

-Ճի՞շտ է:

-Ի՞նչը:

-Սիրահարվե՞լ ես:

-Աաա~, եսի՞մ: Դեռ ոչ մեկին բան մի ասեք: Ի՞նչ եք էստեղ ցցվել, եկեք մի քիչ դուրս գանք դպրոցից:

Էդգարը ծխախոտ հանեց:

-Երեկ ֆուտբոլը նայեցի՞ք:

-Չէ, մեր թաղում լույս չկար: Երեկ էլեկտրակայանն են պայթեցրել:

Արձագանքող չեղավ: Չգիտես որտեղից, հայտնվեց Կարենի կրտսեր եղբայրը, տագնապած նայեց եղբոր ծխախոտին: Հանկարծ նրանց հայացքները խաչվեցին:

-Մամային չասես:

Արմենը լռեց:

-Դասի գնալու հավես չկա, ուզում եմ տուն գնալ,-լռությունը խախտեց Էդգարը:

-Այսօր դաս չպետք է լիներ, մարդկանց չեն ուզում դուրս թողնել: Երևի այդպես են անում, որ մարդկանց խուճապի չմատնեն,- ասաց Կարենը:

-Ի՞նչ կապ ունի, տանը, թե՝ այստեղ:

-Ո՞նց, դպրոցը ամեն երկրի ապագան է: Կենդանի թիրախ…

-Ամենադաժան թշնամին էլ խիղճ ունի, ի վերջո, հանգստացիր:

-Ես լսել եմ, որ Հյուսիսային պողոտայում փակ խանութներ էին թալանում,-ասես ինքն իրեն խոսեց Միքայելը:

-Փողոցում գրեթե մարդ չկա:

-Մաման չէր ուզում Արմենին դպրոց թողնել…,-ասաց Կարենը:

-Հորիցդ դեռ նամակ չկա՞,- անհանգստացած հարցրեց Էդգարը:

-Չէ:

-Նրան էլ ե՞ն տարել,-հարցրեց զուգահեռ դասարանից մի տղա:

Արմենը գլուխը թաքցրեց բարձրահասակ տղաների հետևում:

-Ես չգիտեի: Հուսով եմ կվերադառնա, Կար ջան,- փորձեց մխիթարել նա:

Մինչդեռ երեկ հենց այս նույն տեղում ծեծկռտվում էին:

-Դու ինչո՞ւ ես մեծերի կողքին կանգնել,- Կարենը փորձեց հուզմունքը թաքցնել և բղավեց եղբոր վրա,- գնա դասարան:

-Ավելի լավ է՝ տուն գնանք,- էլի սրտնեղեց Էդգարը,- Հիմա նորից պիտի ստիպեն հակագազ հագնել, հետո՝ թե ինչպես թաքնվել ռմբակոծության ժամանակ: Ինչ լինելու է՝ կլինի: Չեմ ուզում վախեցած ապրել:

Մուտքի մոտ տղաները բաժանվեցին Էդգարից:

-Հաջող,-ասաց նա,- հուսով եմ, վաղը կհանդիպենք:

-Ըհը,- ասես իր ասածին չհավատաց Կարենն ու շրջվեց:

-Կարեն,-ձայն տվեց Էդգարը:

-Ի՞նչ:

-Աննային ասա, որ սիրում ես, անպայման ասա: Գուցե վաղը…

Էդգարը խոսքը կիսատ թողեց: Կարենը նայում էր նրա հետևից, գիշերային ռմբակոծությունից հետո դեռ մխացող փողոցում նա մենակ էր:

Արսեն Բաբաջանյան, 16. 2003

Սա մեր բակն է: Լավն է, չէ՞: Հետո՞ ինչ, որ ճոճանակները ժանգոտած են, ու եթե երևակայությանդ զոռ էլ տաս, էլի չես իմանա նախկին գույնը: Ճոճանակներից մնացել են միայն երկաթյա ծռված ձողեր: Բայց ես սիրում եմ իմ բակը: Սիրում եմ նրա հին ծառերը, որոնք, բացի թթենուց, ցավոք այլևս բերք չեն տալիս, իսկ ոչ պտղատուները գրեթե չեն էլ բողբոջում գարնանը: Բայց դե թթենին ամռանը լա՜վ բերք է տալիս: Մենք էլ երեխաներով հավաքվում ենք ու մեծ ծածկոց բռնում:

-Կըտ, կըտ, կըտ-կըտ-կըտ-կըտ,-սկզբից՝ հատիկ-հատիկ, հետո անձրևից էլ արագ թթերն ընկնում են շորի վրա, մեզ վրա, գետնին…

Իմիջիայլոց, մենք՝ երեխաներս, հպարտանալու շատ բան ունենք. ինքներս ենք ծանոթացել ու ընկերացել: Այդ հարցում մեծերն օրինակ չեն ծառայել մեզ: Նրանք այնքան էլ շփվող ու մարդամոտ չեն: Միայն պապիկներն են ամռանը հավաքվում բակում և նարդի խաղում: Մեր մուտքում, եթե նույնիսկ սիրտդ ու փորդ լեզու առնեն, քեզ աղաչեն, ձվածեղ ուզեն, բայց տանը ձու չլինի, երբեք չես խնդրի հարևանից: Ինչպե՞ս կարելի է, ամոթ է, չէ՞:

Մեր բակը լիքն է տարօրինակ ու հետաքրքիր մարդկանցով: Օրինակ՝ տեսնո՞ւմ եք աղբարկղի մոտ կանգնած այն բարձրահասակ տղամարդուն: Նա ժանգոտած թիթեղի կտորներ է որոնում, որպեսզի հանձնի գունավոր մետաղների ընդունման կետ: Բացի դրանից՝ նա վերանորոգում է մեր բակի գրեթե բոլոր ավտոմեքենաները:

Հնամաշ կոստյումով այն մարդը մեր մուտքից է: Նա միշտ քաղաքավարի կբարևի, եթե անգամ դու չհասցնես առաջինն անել այդ: Երբեմն ինձ թվում է, որ ինձ չի սիրում և ծաղրում է. եթե նրան հայերեն բարևեմ, կպատասխանի ռուսերեն, իսկ եթե ռուսերեն բարևեմ, կարծես վիրավորվում է. «Ի՞նչ է, հայերեն չգիտե՞ք»:

Լսո՞ւմ եք հոսող ջրի ձայնը: Մեր հարևանն է, դարձյալ իր ավտոմեքենան է լվանում: Նա իր մեքենան ավելի հաճախ է լվանում, քան վարում: Նա շատ խիստ է և միակ մարդն է, ով կարողանում է սաստել մեր բակի չարաճճի տղաներին:

Սա էլ մեր «շատ սիրելի» Գերասիմ պապիկն է: Նա մի քիչ տարօրինակ է, և դա միայն երեխաները չէ, որ նկատել են: Ամեն օր գնում է մի օրաթերթ և քառածալ դնում թևի տակ: Ցածրահասակ է, քայլում է առաջ թեքված, ժպիտը դեմքին և, չնայած իր ծեր տարիքին, եռանդուն աչքեր ունի: Զարմանալի չէ, որ նրան տեսնելիս բոլորս ձգվում ենք, հարգալից բարևում, իսկ հետևից՝ ծաղրում: Գիտեմ, մեր արարքն այնքան էլ գեղեցիկ չէ, բայց նա մեզ փոքր երեխայի տեղ է դնում, դե մենք էլ երեխայություն ենք անում:

Մի խոսքով՝ լավն է մեր բակը:

Անուշ Մուրադյան, 14 տ., 2003թ.

-Անունս Նովիկով Ալեքսեյ Նիկոլաևիչ է․․․ Իմ քույրը մահացավ 34 տարեկանում, իսկ նրա ամուսինը՝ 38 տարեկանում,- ասաց ծեր, երկար, ալեհեր մորուքով, երկնագույն հանգած աչքերով մի պապիկ,- ահա նրանց գերեզմանները։

Այս ասելով՝ նա մեզ ցույց տվեց կապույտ փոստարկղի նմանվող ցուցանակը, որի մեջ գրված էին նրանց անունները։
-Իսկ 30 տարի առաջ մահացան ծնողներս․ սրանք էլ նրանց գերեզմաններն են։ Բայց ինձ համար ամենացավալին այն է, որ այստեղ է գտնվում իմ որդու՝ Անդրեյի գերեզմանը։

Նա մի պահ լռեց՝ նայելով որդու գերեզմանին։ Հետո խորը հառաչեց՝ աչքը չկտրելով որդու գերեզմանից, և շարունակեց․

-Մոլոկանները մի սովորույթ ունեն, երբ մեկը մահանում է, նրա շիրիմին քար դնելու փոխարեն տնկում են մի քանի ծառ, քանի որ քարն անշունչ է, նրա մեջ կյանք չկա, իսկ ծառը կենդանի հիշատակ է։ Երբ մայրս և հայրս մահացան, ես և կինս նրանց շիրիմին տնկեցինք կեչիներ։ Անցան տարիներ, և դրանք դարձան հսկայական ծառեր, երբ կռվի դաշտում մահացավ որդիս․․․- նա կրկին մի րոպե կանգ առավ՝ կարծես զսպելու համար արցունքները,- մենք խոտը հնձեցինք, մաքրեցինք և համարյա ամեն օր կնոջս հետ գալիս էինք այստեղ։ Գալիս էինք ու խոսում մեր Անդրեյկայի հետ, կարծես թե նա․․․ Նա մեր կողքին է,- Ալեքսեյ պապիկը, հասկանալով, որ էլ չի կարողանում իր խոսքը շարունակել, կրկին մի քանի րոպե տիրած լռությունից հետո ասաց,- այս տեղը շատ էին գեղեցկացնում մեր տնկած կեչիները , որոնցից շատերը երեսուն տարեկան էին, նրանք կենդանություն էին պարգևում ամայությանը։
Անցյալ հինգշաբթի եկան էլեկտրացանցից մարդիկ և սկսեցին էլեկտրական լարեր քաշել դեպի մյուս գյուղը՝ գերեզմանոցի վրայով։
Բարձր ծառերը խանգարում էին էլեկտրաէներգիայի համար նախատեսված լարերին և․․․
Չորեքշաբթի օրը ես եկա գերեզմանոց և տեսա, որ իմ տնկած ու երեսուն տարի պահպանած ծառերն անխնա կտրած էին ու դեն գցած։
Ծերուկը կրկին լռեց, այս անգամ թվաց, որ նա էլ չի խոսի, բայց մի քանի րոպե հետո դողալով կամաց, բայց լսելի ձայնով ասաց․
-Կանգնել են որդուս շիրիմի վրա և երկրորդ անգամ սպանել նրան։
Ալեքսեյ պապը գերեզման էր փորում, այս անգամ, կեչիները թաղելու համար․․․

Մեգի Հակոբջանյան, 12 տարեկան, 2006 թ.

Աշնանային տաք ու պայծառ երեկո էր: Արևի շողիկները բաց պատուհանից լցվում էին սենյակս, խաղում մազերիս հետ, ձեռքիցս փախցնում գրիչը: Հեռու, հեռու գնացեք, այ չարաճճիներ, այսօր ես զբաղված եմ, չեմ կարող ձեզ հետ խաղալ: Մտածում եմ` պետք է անպայման գրել խաղաղության մասին: Լավ, լավ, մի րոպեով կմոտենամ պատուհանին, կնայեմ Մասիսի ճերմակ գագաթին, կհիանամ Հրազդանի կիրճի աշնանային գույներով: Վերջ, էլ ինձ չխանգարեք: Ես գրում եմ:

Չգիտեմ ինչու, խաղաղություն ասելիս անպայման մտածում եմ, որ այդ բառի հականիշը պետք է լինի պատերազմը: Պատերազմ և խաղաղություն: Դարեր շարունակ մարդիկ պատերազմել են, կոտորել միմյանց, ավերել ծաղկած քաղաքները, կործանել իրենց իսկ ձեռքով ստեղծած հրաշալիքները: Եվ միմյանց ամեն տեսակ չարիք պատճառելուց հետո` խաղաղության դաշն են կնքել և ուրախացել: Նորից սկսել են վերականգնել իրենց իսկ ձեռքով ավերվածը: Բայց ինչպե՞ս կարող են վերադարձնել իրենց քույրերին, եղբայրներին, մայրերին` բոլոր նրանց, ովքեր զոհվել են այդ պատերազմներում:
-Նառ, Նառ, ի՞նչ կլինի, օգնիր, էլի~:
Ռոմանիկն է` փոքր եղբայրս: Անգլերենի գիրք թևի տակ, գրիչը, ինչպես միշտ, բերանում, սևուկ աչիկները կլորացած, ինձ է նայում:
-Տուր, տուր տեսնեմ, միայն թե արագ, թե չէ` կմոռանամ, թե ինչ պիտի գրեմ:
… Մտքիս թելը կտրվեց: Ինչի՞ մասին էի գրում: Հա: Խաղաղության:

Վերականգնել, երևի հնարավոր է ամեն բան, բացի մարդկային հարաբերություններից ու կյանքից: Իսկ զոհվածների ու անմեղ նահատակների արյունը պիտի վրեժխնդրություն ծնի: Եվ ահա` նոր պատերազմի առիթ: Պետք է ընդհանրապես դադարեցնել ամեն տեսակ պատերազմներ, թե չէ, աշխարհի երեսին մարդ չի մնա…

… – Նառ, Նառ շուտ արի, հարսանիք է, տես, փողոցն էլի խցանվել է: Ո~ւխ, էս ինչ սիրուն հարս է: Շուտ, փուչիկներն արդեն բաց թողեցին;
Էլի Ռոմն է: Թռել է պատուհանի գոգին և ուրախանում է:
-Ռոմ, մի խանգարիր:
-Նառ, տես, էլի մի հարսանիք: Մեկն էլ եկավ, արդեն խառնվեցին իրար:
Բաց պատուհանից հեղեղի նման սենյակ է լցվում խառնաշփոթ երաժշտություն: Այս գիշեր էլ մինչև լույս կնվագեն, կաղմկեն, չեն թողնի քնենք: Է, ինչ արած, մարդիկ ուրախանում են: Փակում եմ պատուհանը, փորձում կենտրոնանալ: Ինչպե՞ս համոզել մարդկանց, որ չպատերազմեն: Ինչպե՞ս համոզել ահաբեկիչներին, որ չպայթեցնեն ինքնաթիռները, որ չգրավեն թատրոնները… Ի՞նչ անել: Չէ՞ որ այնքան լավ է, երբ կապույտ երկնքում փայլում է պայծառ արևը, երբ բակում աղմկում ու խաղում են երեխաները, երբ գույնզգույն ծաղիկների վրա հանգստանում են բազմերանգ թիթեռները: Այնքան լավ է այս աղմկոտ հարսանիքը, թեկուզ շատ է խանգարում ինձ: Երևի պետք է, որ բոլոր մարդիկ սիրեն իրար, այնքան սիրեն, որ երբեք չվիրավորեն, չնեղացնեն միմյանց…
Մի՞թե այդքան դժվար է սիրել մարդկանց:

Նարինե Դանեղյան, 13տ.
«Երիտասարդությունը և խաղաղությունը» էսսեների մրցույթից,
«Մանկանց երկիրը», 2003թ.

Մեր բակը միշտ ստվերների մեջ էր։ Արևն ասես մոռանում էր անցնել մեր շենքերի վրայով։ Բոլոր օրերը սև ու սպիտակ էին, նույնիսկ հիմա չեմ հիշում մյուս գույները։ 

․․․Ես ու Մուշը բակում ենք։ Ուրիշ մարդ չկա։ Ամեն ինչ ստվեր է, միայն սև աստղերի նման փայլում են Մուշի աչքերը։ Այդ փայլը երբեք չի հանգում, նույնիսկ, երբ եղբայրս լաց էր լինում։ Ձայներ չկան, լռություն է․․․

․․․Դատարկ փողոցով անցնում է դատարկ թափոր։ Առանց երաժշտության, առանց բարձր լացի։ Բոլորի կոշիկները միապաղաղ ձայնով հարվածում են անձրևից մգացած ասֆալտին։ Ահա դագաղը։ Զինվոր է։ Երիտասարդ է։

-Խեղճ երեխան․․․

-Կյանք չտեսավ․․․

Թափորը կորավ։

-Աստված ողորմի, վայ դրա մորը․․․,-հառաչեց մայրիկը․․․

․․․Ես հայրիկի գրկում եմ։ Ստվերները նոսրանում են։ Մի բան կարծես ուրիշ լինի։ Եվ իսկապես։ Հեռվում երևում է տրամվայը։ Կարմիր, վառ կարմիր։ Տրամվայը մոտենում է, կանգ է առնում։ Որքան մեծ է ու կարմիր։ Դա ամենավառ գույնն է, որ ես հիշում եմ։ Ես ինչ-որ բան եմ բացականչում, բայց ի պատասխան, միայն հայրիկի ժպիտն է։ Մյուս մարդիկ լուռ են։ Նրանց դեմքերը մնում են մոխրագույն, նույնիսկ տրամվայի գույնը չի փոխանցվում նրանց։ Բայց միևնույն է, ես ուրախ եմ, անչափ ուրախ։ Կարմիր գույնը արտացոլվում է աչքերումս, իսկ զանգը դեռ երկար արձագանքում է ականջներումս․․․

․․․Տրամվայը կիսադատարկ է։ Նստած եմ հայրիկի ծնկներին և նայում եմ դուրս։ Փողոցները նույնպես կիսադատարկ են և մոխրագույն։ Իսկ ներսում ամեն ինչ ուրախ է, և մարդիկ կարծես ավելի ուրախ են։ Բայց դա կարևոր չէ, որովհետև հայրիկը ժպտում է, իսկ դա նշանակում է, որ ամեն ինչ լավ է։ Մենք գնում ենք այնքան, մինչև տրամվայը հասնում է վերջին կանգառին․․․

․․․Զանգը վերածվում է գրամեքենայի չխկչխկոցի։ Մութ է։ Ես պետք է քնեմ։ Ճտճտում է նավթի լամպը։ Էլի չխկչխկոց։ Շուտով ես այդ աղմուկը այլևս չեմ լսում, ես վաղուց դա չեմ լսում, վարժվել եմ։ Երևում է մայրիկը, որը կռացել էր գրամեքենայի վրա, իսկ հայրիկը աշխատում է ինչ-որ թղթերի վրա։ Մի պահ անասելի ջերկություն եմ զգում, որ նրանք այդքան մոտ են, իսկ հետո ամեն ինչ սառում է և լողում։ Ես քնում եմ։ Փողոցում աղմուկ չկա, միայն գրամեքենայի չխկչխկոցն է հիշեցնում, որ աշխարհը կենդանի է․․․

․․․Ծնվեց Հովնանը։ Ես արդեն 7 տարեկան եմ։ Մենք կանգնած ենք հիվանդանոցի պատի տակ։ Մայրիկը մեզ ցույց է տալիս նորածին Հովնանին։ Նա փաթաթված է կարմիր ծածկոցով, իսկ դեմքը դժվար է երևում, բայց դրա փոխարեն երևում է մայրիկի՝ ուրախությունից փայլող աչքերը։ Նրանք փայլում են ճիշտ Մուշի աչքերի պես։ Գուցե մի քանի տարի հետո այդպես փայլեն նաև Հոնի աչքերը։ Ես զգացի, որ հայրիկը ժպտում է։ Իսկ իմ նոր եղբոր ծածկոցը կարմիր է, վառ կարմիր, տրամվայի պես։ Եվ ես նույնպես ուրախ եմ։ Օրերը սկսեցին գունավորվել, ցուրտը համարյա ցրվեց․․․

․․․Հովնանն արդեն տանն է։ Ես ու Մուշն ուշադիր նայում ենք նրան։ Իմ եղբայրը պառկած է մահճակալին, որը շատ մեծ է նրա համար։ Դժվար է պատկերացնել, որ մեր ընտանիքում նոր անդամ կա։ Բայց մենք սիրում ենք նրան։ Ես դա հասկացա, երբ տեսա, թե որքան ուրախ են մայրիկն ու հայրիկը, ինչպիսի ջերմություն են արձակում Մուշի աչքերը և, վերջապես, որքան լավն է մեր կրտսեր եղբայրը։

Ձայները շատացան։ Գույները վերադարձան, իսկ ստվերներ ես շատ հազվադեպ եմ տեսնում։ Հովնանի ծնունդով ամեն ինչ փոխվեց, չնայած ես դա հիմա եմ հասկանում․․․

․․․Այդ տարի վերջացավ պատերազմը։

Գոռ Բաղդասարյան, 15 տ․,
2003թ.