Ընդհանրապես նկատել եմ, որ մարդկանց խիստ վիրավորում է «դեմագոգ» բառը: Երբ որևէ մեկին հանկարծ ասում ես «Կներեք, բայց դա դեմագոգիա է», կամ ուղղակի «Կարծում եմ` դուք դեմագոգ եք», ձեր զրուցակիցը, որպես կանոն, ցնցվում է, բռնում է սիրտը, ծամածռում դեմքը, իսկ ձեր շուրջը կանգնած մարդիկ ակամայից բացում են ծնոտները, ասես դուք հենց նոր բարձր ու գռեհիկ հայհոյանք պայթեցրիք օդում: Զրուցակիցը խորը զզվանքով նայում է ձեզ` «Ախ, ահա թե ինչ…»,- ասում են նրա աչքերը, իսկ մյուս ներկաները սկսում են փսփսալ. «Լսա՞ր, հենց էրեսին էլ ասեց, է…», «Հա, հա, չեմ էլ ուզում սկի կրկնեմ ինչ ասեց…», «Վա-այ, ինչ ամոթ ա…», «Բայց ինչի՞ հենց դեմագոգ, ախր, նորմալ մարդ ա, շատ ինտելիգենտ ընտանիքից…», «Տո դեմագոգը հենց ինքն ա, որ կա, էղա՞վ», «Հեչ չէի սպասում իրանից, ինչ անաղուհաց մարդիկ կան բայց, հայեցի մի կաթիլ բան չկա մեջները…», և այլն:

Տարիներ շարունակ լռելյալն ականատես եմ լինում այս տարօրինակ մոլորությանը, երբ «դեմագոգ» բառի պատճառով մարդիկ նեղանում են իրարից, նետվում պատուհաններից, պատերազմ հայտարարում կամ ջնջում իրար ֆեյսբուքից: Վերջապես մտածեցի, որ կարելի է փորձել վերջ տալ այդ լպիրշ ու գարշելի դեմագոգիային:

Այո, այս բառը այնքան էլ դրական նշանակություն չունի: Դեմագոգիան հռետորական հնարքների, զգացմունքային ֆոն ստեղծելու և սխալական պնդումները որպես տրամաբանական կուռ շղթա ներկայացնելու շնորհիվ ոչ շատ գրագետ կամ ուղղակի անպատրաստ լսարանին մոլորության մեջ գցելու ունակությունն է (ինչին լավ տիրապետում են աշխարհի շատ քաղաքական գործիչներ ու դիվանագետներ), իսկ Հին Հունաստանում «դեմագոգները» այն մասնագետներն էին, որ կարող էին որոշակի վճարի դիմաց պաշտպանել ձեզ դատարանում, նույնիսկ եթե դուք մեղավոր եք (ոչ մի մասնագիտություն չի՞ հիշեցնում), կամ քարոզել որևէ մարդու օգտին հրապարակներում:

Մի քիչ ավելի պարզ լեզվով ասված` դեմագոգները զբաղվում են պոպուլիզմով («Վաայ, պոպուլիզմո՞վ… Ես էլ մտածում էի նորմալ մարդ ա… Ինչ ամոթ ա, ախր, ամուսնացած էլ ա, է, իրեք էրեխա ունի… Գետինը մտնի»): Բայց իրականում, երբ դուք ինչ-որ մեկին դեմագոգ եք անվանում, նա ցնցվում ու խորապես վիրավորված նայում է ձեզ ոչ թե այն պատճառով, որ «Ախ, այդպե՞ս… Ուրեմն դուք կարծում եք, որ ես պոլեմիկայի ու հռետորական հնարքների շնորհիվ մոլորության մեջ եմ գցում համեմատաբար ոչ շատ գրագետ և հանպատրաստից ամբոխի՞ն, ուրեմն, թքեմ ես ձեր երեսին», այլ որովհետև կարծում է, որ դուք իրեն հայհոյեցիք: Չէ որ ոչ ոք չի վիրավորվում, երբ իրեն «փարիսեցի» են անվանում («Վայ, էնքան եմ սիրում Էյֆելյան աշտարակը»), կամ մեղադրում են «սոփեստության» մեջ (նույնիսկ մի քիչ էլ «խունջիկ-լամիշ» են լինում ու հանելուկային ժպտում). իրականում այդ զազրելի դեմագոգները երևի չեն հասկանում այդ բառի իմաստը, քանի որ «սոփեստն» ու «փարիսեցին» շատ ավելի վիրավորական կարելի է համարել:

Թե ինչու է «դեմագոգ» տերմինը ներծծված բացասական լիցքով, հայտնի չէ, բայց կարելի է ենթադրել, որ պատճառը «էգոիստ» բառի հետ համահունչ լինելն է, ինչպես նաև առօրյա հայերենում զգալիորեն վարկաբեկված «դ» ու «գ» տառերի անբարեհունչ հարևանությունը, որն ամենաանմեղ բառին անգամ հաղորդում է որոշակի կծվություն և երկիմաստություն: Փորձեք, օրինակ, փողոցում բղավել «Արա, այ դեմագոգ», կամ «Հլը էս դեմագոգները ոնց են իրանց ավտոն կանգնացրել». արձագանքը պետք է որ բավականին հետաքրքիր ստացվի:

Լեզուն, ինչ խոսք, լի է բազմաթիվ անակնկալներով, բյուրավոր բաշիբոզուկներով, որոնք անբռնազբոս կերպով ի ցույց են դնում իրենց գարշապարները և գոնդոլաները, բայց դա դեռ առիթ չէ վիրավորվելու համար:

Եթե այս մի քանի օրը թերթել ես ֆեյսբուքի ու ինստագրամի սթորիները, հաստատ տեսել ես, թե ինչպես են բոլորը կիսվում իրենց՝ դեպի Մարս տոմսերով։ Դե, իսկ եթե ինքդ ես սիրում հետևել ՆԱՍԱ-յի նորություններին, ուրեմն առաջին միլիոնների մեջ էիր, որ գրանցվեցին և ուղարկեցին իրենց անունը Մարս։ Դե, այսինքն, կուղարկեն։ Մարս մենք (ՆԱՍԱ-ն) կթռչենք 2020 թվականի հուլիսին, իսկ մինչև սեպտեմբերը հնարավորություն կա դեռ գրանցվելու ու մեր տոմսն ամրագրելու։ Բանն այն է, որ ՆԱՍԱ-ն իր մարսագնացի վրա կունենա մի շատ փոքր չիփ՝ շատ մեծ հիշողությամբ, որտեղ արդեն միլիոնավոր մարդկանց անուններ կան գրված, ու դեռ միլիոններ էլ կգրվեն։ Հարցը այն բանի մեջ չէ, որ սա երբևէ մարդկության կողմից մտածված լավագույն գաղափարն է, այլ նրա, որ մեր անունները Մարս կգնան։ Դե հա, ես էլ, ինչպես բոլոր ընկերներս, գրանցվեցի միանգամից, ստացա իմ տոմսը ու պահեցի նկարը համակարգչիս ապահով մի թղթապանակում, որ հետո տպեմ, դե, թռիչքից առաջ։ Հայաստանից հազար քանի հոգի արդեն գրել է իր անունը, բայց դեռ շատերը կգրեն, մեզ մոտ լուրերը մի քիչ ուշ են տեղ հասնում։

Բայց ես դրա մասին չէի ուզում գրել, այլ իմ սիրած պատահականության։ Ես բախտ չունեցա իհարկե պատահականությունների տեսությունը իմ ուզածի պես ուսումնասիրելու, բայց հենց չալարեմ արտասահմանյան գրականություն կարդալ, անպայման կուսումնասիրեմ այն դեռ իմ ողջ կյանքի ընթացքում, որովետև էս անտեր պատահականությունները ամենասիրուն բանն են, որ երբևէ տեսել եմ։

Մենք ապրում ենք նույն քաղաքում։ Վեց տարի կլինի՝ իրար չենք տեսել։ Փոքր ժամանակ միշտ իրար կողքի էինք նստում, իրար հետ դասի գնում, դասից էլ՝ տուն։ Հիմա մենք իրար չենք ճանաչում։ Փողոցում տեսնենք, հաստատ իրար չտենալու կտանք, կանցնենք։ Ես քեզ կճանաչեմ, որովհետև լավ հիշողություն ունեմ։ Դու կմտածես՝ ինչ ծանոթ դեմք էր։ Մենք իրար կողքով կանցնենք ու էլ իրար մասին չենք հիշի։ Դու էլ ես հետաքրքրված ՆԱՍԱ-յով նույնքան, ինչքան ես։ Դու էլ ես հետևում ՆԱՍԱ-յի բոլոր նորություններին։ Դու էլ, տեսնելով լինքը, հաստատ հնարավորությունը բաց չես թողնի գրելու քո անունը։ Մինչև դու լրացնում էիր քո էլեկտրոնային հասցեն ու փորձում հիշել փոստային դասիչը, ընկերուհիս ինձ ուղարկեց լինքը։ Ես ավելի արագ լրացրի, ես լավ եմ հիշում մեր փոստային դասիչը։ Մենք միևնույն ժամանակ սեղմեցինք «ուղարկել իմ անունը» կոճակը։ 4745028։ Չորս միլիոն յոթ հարյուր քառասունհինգ հազար քսանութ անունների մեջ իմ ու քո անունը ընկան իրար կողքի։ Իրար հետևից։ Իմ ու քո անունը նույն կրիչի մեջ են։ Նույն Մարսի վրա։

Մենք ապրում ենք տարբեր քաղաքներում, տարբեր երկրներում։ Ես քեզ երբեք չեմ տեսել, բայց միշտ լսել եմ։ Քո երաժշտությունը ինձ միշտ ոգեշնչել է։ Դու հասարակ ֆրանսիացի երաժիշտ ես, դու գրում ես քո անունը՝ Մարս ուղարկելու։ Իմ ու քո անունը՝ նույն կրիչի մեջ։ Նույն Մարսի վրա։

Մենք ապրում ենք տարբեր մոլորակների վրա։ Հազար տարի իրար չենք տեսել ու մի հազար էլ չենք տեսնի։ Մի օր դու տեսնելու ես, թե ինչպես ինչ-որ տարօրինակ մարդիկ թողեցին իրենց անուններով մի կրիչ Մարսի վրա։ Դու մտածելու ես, որ դա լավ գաղափար էր։ Դուք էլ էսպես կանեք։ Քո անունը քո կրիչի վրա կլինի թվով նույնը, ինչ որ իմը՝ իմ կրիչի։ Կամ ընկերոջինս։ Մեր անունները կհայտվեն էնտեղ, որտեղ նույնիսկ մեր մտքերը չեն հասնում։ Բայց նույն տեղում։ Նույն Մարսի վրա։

Ու ինչքան էլ տիեզերքը մեծ լինի, իսկ մենք՝ ցրված դրա ողջ անկյուններով, մի օր մենք հայտնվելու ենք մի տեղ միասին։ Դու երբեք չես լինի այնպիսին, ինչպիսին մարդիկ են քեզ պատկերացրել ու պատկերել տարբեր ֆիլմերում։ Մենք էլ այնպիսին, ինչպես դու ես պատկերացրել։ Դու չես իմանա ինչ է արևը, ես այն կտեսնեմ ամեն օր իմ կյանքում։ Մենք կլինենք անհնարին հեռու, և այնուամենայնիվ, մի օր մեր անունները գրված կլինեն իրար շատ մոտ, մի օր մենք կհայտնվենք նույն տեղում՝ նույն Մարսի վրա։ Այն Մարսի, որ ես անզեն աչքով մի անգամ եմ տեսել, ու հիացած էր, իսկ դու ամեն օր ես տեսնում, կամ տեսնել անգամ չես կարող։ Նույն Մարսի։

Եվ իմ գրելու պահից 418 օր, 21 ժամ, 46 րոպե ու 39 վայրկյան հետո ես կուղևորվեմ Մարս։ Չուշանաս, սպասելու եմ քեզ։

Կհանդիպենք մյուս կյանքում, եղբայրս։

Նախաբան

Ինչպես խոստացել էի` այս տարվա սկզբից սկսում եմ ևս մի խորագիր, մյուսներից ոչ պակաս հետաքրքիր:

Ինչպես ոմանք, հավանաբար, գիտեն, բացի իմ սիրելի և անկրկնելի ստուդիայի լայնածավալ ու բազմաշերտ աշխատանքները ղեկավարելուց` ես նաև տարվա մեջ մի քանի անգամ Յունիսեֆի և Ամստերդամի մեկ րոպեանոց ֆիլմերի հիմնադրամի պատվերով տարբեր երկրներում դեռահասների համար կինոյի պրակտիկ դասընթացներ եմ անցկացնում, որի արդյունքում մասնակիցներից յուրաքանչյուրը պետք է մեկ րոպեանոց ֆիլմ նկարահանի: Ֆիլմերի հիմքում հիմնականում հենց իրենց կյանքից վերցրած որևէ պատմություն կամ իրավիճակ է դրվում: Բանն այն է, որ դասընթացների մասնակիցները հիմնականում սովորական դեռահասներ չեն. շատ հաճախ նրանք նախկին թմրամոլներ, հարբեցողներ, անչափահաս հանցագործներ, բանտարկյալներ, մանկատներում դաստիարակվածներ, ՁԻԱՀ-ով հիվանդներ, փախստականներ, պատերազմական գոտիներում հայտնված ու այլ լուրջ ու հաճախ անլուծելի խնդիրներով ապրող երեխաներ են, որոնց կյանքը, աշխարհայացքը, մտքերն ու խոսքը խիստ տարբերվում են համեմատաբար հանգիստ ու խաղաղ պայմաններում ապրող իրենց տարեկիցներից:

Դասընթացների առաջին երկու օրը սովորաբար անցնում է նրանցից յուրաքանչյուրի հետ առանձին զրուցելով: Դա մի լուրջ փորձություն է թե իմ, և թե իմ գործընկերների համար: Զարմանալի են թե կյանքի պատմությունները, որ պատմում են մեզ դեռահասները, թե հենց իրենք` պատմողները: Ոմանք տասնչորս-տասնհինգ տարեկանում աչքի են ընկնում այնպիսի հասուն ցինիզմով բոլոր մարդկային արժեքների հանդեպ, որ Նիցշեն նրանց կողքին ծաղիկներ հավաքող աղջնակ է թվում, իսկ երբեմն էլ, ընդհակառակը, լցված են լինում աննկարագրելի կենսուրախությամբ, թեև իրենց իրավիճակում շատ մեծահասակներ վաղուց պատշգամբից ցած նետված կլինեին:

Այս խորագրի յուրաքանչյուր գլխում կփորձեմ առանց փոփոխությունների ներկայացնել ինձ հանդիպած դեռահասների պատմությունները` իրենց իսկ մենախոսության տեսքով:

Հոլիվուդյան ֆիլմերում հաճախ է խոսվում ազատ ընտրության և սեփական ճակատագրի կառուցման մասին: Արդեն համարյա տասը տարի այս աշխատանքով զբաղվելու արդյունքում ես շփվել եմ հարյուրավոր փոքր մարդկանց հետ, որոնց կյանքը կանխորոշված է եղել դեռևս իրենց ծնունդից առաջ, ու թեև նրանցից եզակիները, ատամները կրճտացնելով ու մկանները պատառոտելով, կարողացել են հետ խլել իրենց ղեկը, մեծամասնությանը դա չի հաջողվել ու թերևս երբեք չի հաջողվի: Այդ պատճառով, երբ ձեր կրտսեր եղբայրը կամ քույրը բողոքում են, ասենք, տնային աշխատանքի առատությունից կամ իրենց չսիրած ճաշից, մի քիչ հակամանկավարժական, բայց շատ օգտակար խորհուրդ` վզակոթին: Որ ուշքի գա:

 

Ուրիշ տարբերակ չկա

-Կարո՞ղ եմ մի բան խնդրել: Ես չեմ ուզում, որ իմ ազգանունը գրվի ֆիլմում, դա հնարավո՞ր է: Չէի ուզենա, որ ծանոթներս տեսնեին: Շնորհակալություն:

Ես ծնվել եմ մի քաղաքում, որը ժամանակին կառուցվել է բանտարկյալների կողմից: Այնտեղ սովորական օրենքները չեն գործում. թե մեծերը, և թե փոքրերը պարտավոր են ապրել գողական օրենքներին համաձայն: Խուսափել հնարավոր չէ: Ձեր քաղաքներում երեխաները կարող են ընտրել, թե ինչով են ուզում զբաղվել: Կարող են սովորել, սպորտով զբաղվել, համակարգիչ խաղալ: Ոչ ոք նրանց ոչինչ չի ասի: Մեզ մոտ այդպես չէ: Եթե խմբում չես, ուրեմն զոհ ես: Ամբողջ քաղաքում է այդպես: Կային տղաներ, որ փորձում էին հեռու մնալ այդ գործից, բայց նրանց շատ արագ ճնշում էին. կամ ստիպում էին վճարել, կամ չէին պաշտպանում մյուս խմբերից, երբ պատերազմ էր սկսվում, կամ պարզապես ծեծում էին այնպես, որ ամիսներով պառկում էր հիվանդանոցում: Կախված` թե ում տարածքում էր նա ապրում: Ուրիշ ելք չկար, եթե ուզում ես կենդանի մնալ ու պատիվդ պահել:

Ես մեր խմբի մեջ էի շատ փոքր տարիքից: Առաջին անգամ մարդ կողոպտեցինք, երբ ես տասներկու տարեկան էի: Ուրիշ տարբերակ չկար: Դժվար էր: Խմբում հիմնականում ինձանից մեծ էին` տասնչորս կամ տասնհինգ տարեկան: Նրանց արդեն ուրիշ ոչինչ չէր հետաքրքրում: Հետևում էին փողոցներում, սպասում, որ ինչ-որ մեկը միայնակ տուն վերադառնալիս լիներ, ու վերջ: Հիմնականում զոհերն անմիջապես տալիս էին իրենց ունեցած-չունեցածը: Եթե հրաժարվում էին` մերոնք երկար չէին սպասում: Շատ դաժան էին ծեծում: Դուք, երևի, մտածում եք, թե տասնչորս տարեկանները ինչպես կարող են ծեծել հասուն տղամարդու: Դա այդքան էլ դժվար չէ: Խմբով եթե հարձակվեն` երկու րոպեից առողջ ոսկոր չի մնա:

Փողը հիմնականում շատ արագ ծախսվում էր: Գլխավոր բաժինը տալիս էինք մեծերին, մնացածը բաժանում էինք մեր մեջ, բայց տուն չէինք տանում: Հիմնականում խմիչքի վրա էր ծախսվում: Խմբերի մեջ ընդհանրապես «իմը», «քոնը» չկա: Ամեն ինչ ընդհանուր է: Այսօր քո վերարկուն մյուսին պետք է` կտաս: Վաղը քեզ մի բան կտան, եթե պետք լինի: Եթե ինչ-որ մեկը փորձում էր խուսափել մեկ-երկու անգամ` պատժում էին ագահության համար:

Երկու-երեք տարում ես արդեն վարժվել էի ընդհանուր առմամբ: Դպրոց չէինք գնում, դե, պարզ է: Տներ էինք կողոպտում, բայց այդ դեպքերում նախապես տեղեկացնում էինք մեծերին: Եթե ասում էին` այդ տուն չմտնեք` չէինք կողոպտում: Եթե ամեն ինչ խաղաղ էր` կարելի էր ապրել: Եթե պատերազմ էր սկսվում, այդ ժամանակ արդեն վատ էր: Նման դեպքերում ամեն ինչ որոշում էր այն, թե ինչքան ուժեղ է քո խումբը: Միայնակ ինչ-որ տեղ գնալն ընդհանրապես բացառվում էր. կսպանեին: Կամ ավելի վատ: Այդպես էլ էր լինում: Մեր մոտից մեկը կար, տասնչորս տարեկան էր, համարյա շարժման մեջ չէր, բայց հիմնականում մեր հետ էր: Պատերազմի ժամանակ հիմարի պես գնացել էր ուրիշ թաղամասում ֆուտբոլ խաղալու: Վերադառնալիս այնպես էին ջարդել, որ խելքը լռիվ թռցրել էր: Ասում են` հիմա էլ հազիվ է խոսում: Բախտը բերել էր` դանակով խփել էին, բայց մահացու չէր վնասվել: Ուրիշներին, պատահում էր, փրկել չէր էլ ստացվում:

Հայր չեմ ունեցել: Մորս ինչքան հիշում եմ` լաց էր լինում: Ասում էր` փոքր եղբայրս նույն ճանապարհով է գնալու, երբ մեծանա, ու ես եմ ամեն ինչում մեղավոր: Ես ի՞նչ կարող էի անել:

Շարժումից դուրս գալն անհնար էր: Այսինքն` դե, դուք էլ երևի լավ գիտեք: Եթե ուզում ես հեռանալ` քաղաքից պետք է փախչես: Չնայած` դա էլ չէր օգնում: Մեծերից մեկը` մի քսան տարեկան էր արդեն, փոքր չէր: Սիրահարվել էր կարծեմ: Ընդհանուր փողի բաժնից վերցրել էր ու փախել քաղաքից: Գտան ու մահապատժի ենթարկեցին: Կատարողին հետո դատեցին, բայց դե կարգն այդպես էր:

Մայրս երբ կուրացավ, ես ասես ուշքի եկա: Նա տան միակ աշխատողն էր, ուրիշ տարբերակ չկար, կամ պետք է փախնեինք, կամ էլ սոված էինք մնալու: Տեղափոխվեցինք ուրիշ քաղաք: Ես ոչ մի պարտք չունեի մերոնց հանդեպ, բայց դե: Գիտեք: Դե, վախենում էի:

Հիմա շինարարությունում եմ աշխատում: Եղբայրս դպրոց է գնում: Մորս խոստացել եմ` ամեն ինչ կանեմ, որ նա համալսարան ընդունվի: Ես արդեն չեմ կարող, բայց ինքը կընդունվի: Չեմ թողնի, որ կորչի: Կամ որ ինչ-որ մեկը ձեռք տա: Կսպանեմ:

Կոլյա, 17 տարեկան: Դատվել է կազմակերպված կողոպուտի կասկածանքով, ազատ է արձակվել: Հաշվառման մեջ է:

Աննա Մայիլյանը տարիներ շարունակ ներկայացնում է հայ հոգևոր և դասական երգը համայն աշխարհին: Նա ՀՀ վաստակավոր արտիստ է: Մեծ ճանաչում է ձեռք բերել` կատարելով հոգևոր երգ: Երգում է նաև հայ կոմպոզիտորների ռոմանսներ, ժամանակակից ստեղծագործություններ,  արևմտաեվրոպական  կոմպոզիտորների վոկալ գործեր, համագործակցում է ռոք և ջազ ժանրի երաժիշտների հետ:

-Ե՞րբ եք առաջին անգամ լսել հոգևոր երգեր և ե՞րբ եք որոշել դառնալ երգչուհի:

-Չեն որոշում դառնալ, դա ասեմ, որովհետև հիմա շատ ընդունված է երգչուհիներին այդ հարցը տալը: Եվ մեր այսօրվա իրականության մեջ բոլոր «աստղերն» ասում են. «Ես որոշեցի դառնալ»: Դու չես որոշում դառնալ, այդպես ստացվում է, մանավանդ եթե պետք է երգես հոգևոր երգեր: Ինձ թվում է` Աստված է դա որոշում, Ինքն է ուղղորդում քեզ: Առանց Երկնքի այդ գործն անել ուղղակի հնարավոր չէ: Երբ ես փոքր էի, արդեն հանրահայտ էր Լուսինե Զաքարյանը, ով, կարող ենք ասել, առաջինն էր կանանցից, որ բերեց այդ երգը հանդիսատեսին: Ասեմ, որ միջնադարում մեր եկեղեցին արգելում էր կանանց երգեցողությունը: Ընդունված էր, որ պետք է տղամարդիկ երգեն, այսինքն` հոգևորականները: Իսկ արդեն Կոմիտասը մեծ աշխատանք արեց այդ առումով և ստեղծեց երգչախումբ: Իհարկե, այդ երգչախմբում կային թե՛ կանայք, թե՛ տղամարդիկ: Իսկ Լուսինե Զաքարյանը եղավ առաջին երգչուհին, ով հանդիսատես ունեցավ այդ բնագավառում: Եվ լսելով Լուսինե Զաքարյանին` ես չէի կարող չոգևորվել, չվարակվել, չցանկանալ օրերից մի օր այդ երաժշտությունը հնչեցնել իմ ձայնի միջոցով: Իհարկե, երբ փոքր ես, դա չես հասկանում, բայց ես զգացի շատ վաղ տարիքից, որ այդ երաժշտությունը շատ եմ սիրում, այդ երաժշտությունն իմ հոգու մեջ է: Եվ այդպես, կամաց-կամաց եկավ հասավ գիտակից տարիքը: Արդեն ուրիշ ճանապարհ չկար. այդ երգը հնչեց նաև իմ մեկնությամբ, ինչի համար շատ ուրախ եմ, շատ շնորհակալ եմ Աստծուն:

-Ի՞նչ է հոգևոր երաժշտությունը:

-Հոգևոր երաժշտությունը, եթե տեսականորեն բնութագրենք, հոգևոր թեմաներով, աստվածաշնչյան թեմաներով գրված երաժշտություն է: Հայ հոգևոր երաժշտությունը հրաշալի կառուցվածք ունի, այնտեղ կան երգի տարբեր տեսակներ: Զուտ մեծ պոետիկ կտորներն են կոչվում շարականներ: Շարականները բաղկացած են մասերից, դրա համար էլ կոչվում են շարականներ, այսինքն` «շարք» բառից է: Կան պոեզիայի ուրիշ փոքր տարբերակներ, օրինակ` տաղեր: Տաղերն էլ շատ հետաքրքիր են իրենց կառուցվածքով: Եվ քանի որ հոգևոր երաժշտությունը ունի թե կատարման, և թե կառուցվածքային կանոններ, այն  դասվում է մասնագիտացված դպրոց ունեցող արվեստի տեսակին: Դրանք ստեղծվել են պրոֆեսիոնալ մարդկանց՝ բարձրաստիճան հոգևորականների կողմից, ովքեր լիովին տիրապետել են այդ արվեստի ստեղծման օրենքներին:  Հինգերորդ դարում Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Պարթևի շնորհիվ ստեղծված հոգևոր երգի դպրոցը հիմնված է հնագույն հայ ազգային հարուստ ավանդույթներով լի երգի վրա:  Հայտնի են բազմաթիվ հրաշալի հեղինակներ, սակայն որոշ  հոգևորականներ նույնիսկ չէին ստորագրում իրենց անունը այդ երգերի տակ` համարելով, որ դա այնպիսի մի հրաշք է` տրված իրենց երկնքից, որ ի՞նչ է իրենց անունը այդ հրաշքի առջև, և դրա համար մենք ունենք բազմաքանակ անանուն ստեղծագործություններ:

-Ովքե՞ր են հոգևոր երաժշտության նշանավոր դեմքերը:

-Մեսրոպ Մաշտոցը, Սահակ Պարթևը, Կոմիտաս Աղցեցին, Հովհաննես Օձնեցին, Հովհաննես Իմաստասեր Սարկավագը, Գրիգոր Նարեկացին, Ներսես Շնորհալին, Մխիթար Այրիվանեցին և այլոք: Եվ կան, իհարկե, արդեն ուշ շրջանի հրաշալի ստեղծագործողներ, ովքեր արդեն մի քիչ դուրս են հոգևոր բնագավառից, ասենք` Բաղդասար Դպիրը: Բայց Բաղդասար Դպիրի «Ի ննջմանեդ արքայական» տաղը  հաճախ երգվում է որպես մեղեդի:

-Միայն հոգևոր երգե՞ր եք երգում:

-Ո՛չ: Ես շատ բազմաժանր երգչուհի եմ, կատարում եմ նաև ռոմանսներ, հայ կոմպոզիտորների ստեղծագործություններ և, իհարկե, կատարում եմ եվրոպական բարոկկո երաժշտություն` Բախ, Վիվալդի, Մոցարտ: Կատարում եմ ժամանակակից երաժշտություն, նաև համագործակցում եմ, միգուցե ձեզ համար տարօրինակ լինի, ջազ և ռոք խմբերի հետ, և մեր համագործակցությունը շարունակական է: Այնպես որ, միայն հոգևորը չէ, բայց հոգևոր երաժշտությունն այնպիսի բարձունք է, որը տրվում է ոչ բոլորին. շատ բարդ է, հոգևոր երգը կատարելու համար շատ-շատ բաներ են պահանջվում` և՛ կրթություն, և՛ կարողություն, և՛ հավատք, հենց այնպես չես կարող կատարել այդ երաժշտությունը և ոչ ամեն օր կարող ես կատարել: Օրինակ, ես այսօր ձեզ մոտ գալիս եմ ձայնագրությունից: Անկեղծորեն, ես այսօր երկու ժամում կարողացել եմ ձայնագրել ընդամենը երկու երգ, որովհետև պիտի տրամադրված լինես, աղոթքդ պիտի ստացվի: Եթե ուշադրությունդ լինի միայն  կատարման տեխնիկայի վրա, այսինքն` գիտես` ձայնն ուր է գնում, կոկորդդ ոնց պիտի աշխատի,  քիմքդ ոնց բարձրացավ, ռեզոնատորները ոնց աշխատեցին, դա կբերի նրան, որ զուտ լավ, մաքուր կերգես: Բայց հոգեպես պատրաստ չես: Դրա համար պետք է տարիների փորձ ունենաս, նաև միշտ զգույշ լինես քո կյանքի հանդեպ, միշտ կարողանաս լինել երկնքի հետ, որպեսզի Ինքը օրերից մի օր քեզ վրա չբարկանա և ասի, որ վե՛րջ, էլ չես երգում:

-Ո՞րն է տարբերությունը փոփ երաժշտության և հոգևոր երգերի միջև:

-Փոփ երգն ի՞նչ է. պոպուլյար, այսինքն` հանրամատչելի: Փոփ երաժշտության պարագայում, իհարկե, օգտագործվում են ժամանակակից ռիթմեր, գործիքավորում, այդ երգը գրվում է շատ թեթև, որպեսզի շատ մատչելի լինի, որ անմիջապես բոլորին հասու դառնա: Ասացի և մի քիչ մտածեցի… Օրինակ, նույն բանը կարելի է անել հոգևոր երգի ասպարեզում` դարձնելով այն պոպուլյար, բայց դա չի նշանակում, որ ինքը դարձավ ժանրին համապատասխան, այսինքն` հոգևոր երգն էլ պոպուլյար կարող է լինել, օրինակ` «Սուրբ-սուրբ» շարականը, բոլորը գիտեն «Տեր, ողորմյան»: Բայց դրանք չեն մտնում փոփ երաժշտության մեջ: Ժանրերի տարբերություն կա: Էստրադային ժանրն ունի իրեն համապատասխան գործիքավորում, տեքստի կառուցվածք, ժամանակակից ռիթմեր: Շարականն ունի լրիվ ուրիշ կառուցվածք: Մեր շարականների, հոգևոր երգի ավանդույթն է ակապելլան, այսինքն` մեկ ձայն է կատարում: Բազմաձայնվել է շատ ավելի ուշ` Եկմալյանի, Կոմիտասի միջոցով: Գործիքավորում չկա: Տեքստը տարբերվում է պոպուլյար երգի տեքստից: Հոգևոր երգն աստվածաշնչային երգ է: Էստրադային երգն ունի քառյակային կառույց` քառյակ, կրկներգ, քառյակ, կրկներգ: Շարականներում էլ կա նման բան, բայց շարականը մասերից  է բաղկացած: Ինչպես ասացի, գործիքավորման տարբերություն կա: Շարականներ կան, որոնք գործիքավորում են, և ես, այդ ամենը լսելիս, սարսափում եմ: Հիմա փորձում են խառնել ամեն ինչը` հասցնելով պոպուլյարի: Բայց, միևնույնն է, համը կորում է, շարականի այդ գեղեցկությունը մի անգամ դրեցիր այդ ռիթմի տակ, այն արդեն ոչ մի բան է:

-Կպատմե՞ք այլ ազգերի հոգևոր երաժշտության և այդ ասպարեզում ամենանշանավոր դեմքերի մասին:

-Ես երաժշտագետ չեմ, ես երգչուհի եմ: Կարող եմ ուղղակի իմ վերաբերմունքն ասել: Ես շատ-շատ եմ սիրում Բախի երաժշտությունը: Ինձ համար դա ամեն ինչ է: Հաճախ զուգահեռներ եմ անցկացնում Բախի և մեր հոգևոր երաժշտության միջև: Ինձ թվում է, որ Բախը լավ ծանոթ էր հայ հոգևոր երաժշտությանը, որովհետև մեր միջնադարը հայտնի էր: Մենք ունեցել ենք շատ փայլուն մշակույթ միջնադարում, և, իհարկե, այն ժամանակվա աշխարհը գիտեր, որ հայերն առաջին քրիստոնյաներն են: Եվ ես չեմ կարծում, որ աշխարհի երաժիշտները չեն փորձել ճանաչել, իմանալ հայերի երաժշտությունը որպես առաջին քրիստոնյաների երաժշտություն: Ինձ համար Մոցարտի «Ռեքվիեմը» գագաթնակետն է ընդհանրապես ռեքվիեմների մեջ, եթե ոչ ընդհանրապես երաժշտական գրականության մեջ: Կան նաև ժամանակակից ստեղծագործողներ, բայց, ինչպես ասում ենք նաև մեր հոգևոր երաժշտության մասին, աշխարհի մակարդակով էլ հիմա կարծես թե համը կորել է: Գիտե՞ք, կատարման տարբերություն էլ կա հայ և ոչ հայ հոգևոր երգերի մեջ: Իհարկե, զուգահեռները շատ են:  Տարբերությունը կապված է  եվրոպական և արևելյան քրիստոնեական մշակույթների ավանդույթների, լեզվական առանձնահատկությունների, զարգացման տարբեր ժամանակաշրջանների հետ։ Հայ հոգևոր երաժշտությունը բազմերանգ և բազմազգաց է: Մենք` հայերս, տաք ժողովուրդ ենք, շատ հին ժողովուրդ ենք, այնպես որ` չենք կարող շատ հանգիստ, սառած դեմքով կատարել այդ երաժշտությունը:

-Շարականները երգվում են գրաբարով, արդյո՞ք դժվար չէ սովորել երգերի բառերը:

-Դժվար է, իհարկե, բայց տարիների ընթացքում այնքան ես արդեն սովորում այդ ամեն ինչին, որ մեխանիկորեն արդեն բառերը լցվում են քո մեջ: Երբ ձայնագրում էինք Ավագ Շաբաթվա շարականները, երգիչներով իրար հրաժեշտ տալիս արդեն գրաբարով էինք փորձում ցտեսություն ասել: Հաճախ փորձում ենք նույնիսկ ողջունել իրար, ինչ-որ բառեր փոխանակել գրաբարով, դա շատ գեղեցիկ է: Ես միշտ ասում եմ` եթե հայերս առ այսօր շարունակեինք խոսել գրաբարով, մենք կդառնայինք երևի աշխարհի ամենաարիստոկրատ ազգը:

-Դուք ինքներդ սովորաբար ի՞նչ երաժշտություն եք լսում:

-Ես ընդհանրապես չգիտեմ` լավ է, թե վատ, շատ քիչ եմ լսում երաժշտություն, որովհետև ամբողջ օրը երաժշտության մեջ եմ: Բայց դպրոցական տարիներին ես շատ սիրել եմ լսել ժամանակի բարձրակարգ էստրադային  երաժշտություն: Անգիր գիտեի այն ժամանակվա էստրադային երգերը: Մեր դասարանում կար մի դաշնամուր, ես ամեն առավոտ դասի մոտ կես ժամ շուտ էի գնում և դաշնամուրի վրա իմպրովիզներ անում: Ես ստիպեցի այդ դաշնամուրը բերել մեր դասարան: Եվ հաճախ, երբ մենք չէինք ուզում այսինչ կամ այնինչ դասն անել, դասընկերներս ինձ խնդրում էին, որ ես սկսեի երգել, և կային ուսուցիչներ, որոնք շատ էին սիրում ու համաձայնվում էին: Ես սովորել եմ թիվ 20 դպրոցում: Ջազ շատ եմ սիրում, բայց երկար լսել չեմ կարող: Ռոք էլ կարող եմ լսել, բայց ոչ ծանր ռոքը։ Սիրում եմ հնագույն եվրոպական երաժշտություն, գերմանական ռոմանտիկ շրջանի երգեր։ Հայ ազգային երգի հետ մեկտեղ առաջնահերթ է հենց այդ երգի ժանրը ՝ գերմանական երգը։

-Սովորաբար մենք երաժշտություն ենք լսում, երբ ուզում ենք հանգստանալ, այդ դեպքում Դուք ի՞նչ եք անում:

-Ես ուզում եմ հանգստանալ երաժշտությունից: Առաջ շատ էի նկարում: Ցավոք սրտի, հիմա դրա ժամանակն էլ չի լինում: Ես շատ սիրում եմ ձեռագործ, ձեռքի աշխատանք, սիրում եմ գործել, կարել: Ինձ դա հանգստացնում է: Շատ եմ սիրում շփվել մարդկանց հետ, որոնցից ունեմ տեղեկություն ստանալու լավ հնարավորություն: Ամբողջ օրը երաժշտության մեջ եմ: Ես դասավանդում եմ Կոնսերվատորիայում, դա ահռելի քանակությամբ երաժշտական տեղեկություն է, դրա համար էլ տեղ չի մնում տանը երաժշտություն լսելու համար:

-Ինչպիսի՞ն է երաժշտական կյանքը Հայաստանում:

-Շատ բուռն է, բազմատեսակ, ակտիվ ինչպես միշտ: Պետք է իսկապես տեղեկացված լինել և այցելել համերգադահլիճներ. հիմա շատ լավ երաժիշտներ են գալիս Հայաստան հյուրախաղերի, լավ փառատոներ ունենք և ոչ միայն երաժշտական ասպարեզում, նաև կինոյի, թատրոնի: Սա հարցի դրական կողմն է։ Բացասականը ՝ օտարածին երաժշտությունն է, որը գնալով ավելի և ավելի վտանգ է սպառնում մեր ինքնությանը։

-Ի՞նչ կարելի է անել` երաժշտական հեռուստաեթերը փոփոխելու համար:

-Անկասկած, հեռուստաեթերը շատ մեծ դաստիարակչական դեր է կատարում: Բայց ո՞վ ասաց, որ մենք բոլորս պետք է ամբողջ օրը նայենք հեռուստացույց: Ավելի ճիշտ կլինի, որ մենք այցելենք թատրոններ և համերգասրահներ, այդ ժամանակ սրահները լիքը կլինեն: Ինչ վերաբերում է հեռուստատեսությանը, կան ալիքներ, որոնք հեռարձակում են հետաքրքիր հաղորդումներ, համերգներ, բազմաթիվ ինտերնետային օպերատորներ կան, որոնք առաջարկում են հատուկ հեռուստատեսային ալիքների ցանկ, որ կարելի է ընտրել և զերծ մնալ անցանկալի եթերներից։ Բայց ասում եմ` պետք չէ ամբողջ օրը հետևել հեռուստատեսությանը, դա մեզ կկտրի մշակույթի հետ անմիջական, կենդանի շփումից։ Գիրք, թատրոն, համերգասրահ. պետք է աշխատել վերադառնալ դրան:

-Իսկ ինչո՞ւ է Հայաստանում հեռուստացույցը միշտ փոփ ցույց տալիս և ոչ թե հոգևոր երաժշտություն:

-Ես առաջ եթերում շատ էի լինում հոգևոր երաժշտությամբ: Այս վերջին տարիները խայտառակություն է մեր եթերը: Իսկապես, մարդ է մահանում, նոր հիշում են այդ երգերը, բայց այդ երգերի տեքստերը փառաբանիչ են, տխուր չեն: Մանավանդ ես փորձում եմ կատարել պայծառությամբ: Ո՞ւմ մեղավորությունն է նման եթերը. մեր` կատարողներիս մեղավորությունը չէ: Մարդիկ կան, որ այդ ամենը ղեկավարում են:

-Կա՞ն Ձեզ համար երգիչ իդեալներ, որոնց կցանկանայիք նմանվել:

-Ո՛չ, բացառվում է նման բան, նմանվելը սխալ բան է: Իդեալներ կան, ավելի ճիշտ` իդեալներ չէ, այլ սիրած երգիչ-երգչուհիներ, օրինակ` Թերեզա Բերկանցան, Արաքս Դավթյան, Էլիզաբեթ Շվարցկոպֆ, Ֆիշեր Դիսկաու։ Կարևոր չէ` որքան ես մասնագիտացել քո արվեստի մեջ, միշտ սովորելու բան կա: Իսկ նմանվել բացառվում է: Նաև այդ է պատճառը, որ հաճախ չեմ լսում, որովհետև ականջը կարող է կրկնօրինակել, ուսանողներիս էլ թույլ չեմ տալիս, որ հաճախ լսեն: Լսեց մի երկու անգամ, որպեսզի հասկանա` ինչ կա անելու, ասենք, լեզվի հետ կապված, երաժշտական գծերի կառուցվածքը հասկանալու համար և վերջ:

-Ասում են` արտասահմանյան ժամանակակից երաժշտության որակը բարձր է, Դուք համաձա՞յն եք:

-Որակը` տեխնիկական առումով, իհարկե, բարձր է: Երգելու առումով, կարծում եմ, որ ամերիկյան դպրոցը բարձր է, որովհետև ունի էստրադային երգի դպրոց, հստակ գործող դպրոց: Իրենք անպայման ստանում են համապատասխան երաժշտական կրթություն և վոկալ լուրջ դպրոց: Մեզ մոտ «աստղերը», ցավոք սրտի, գտնում են, որ իրենք կրթություն պետք է չունենան: Եթե երկու նոտա կպցրեցիր իրար, համակարգիչն էլ ուղղեց, երգիչ ես: Այնտեղ հստակ դպրոց է գործում: Այնտեղի դահլիճների հնարավորությունն էլ, իհարկե, անհամեմատելի է մեզ հետ: Բայց ասեմ, որ համաշխարհային ընդհանուր անկում կա մշակութային ասպարեզում։ Հիմա ավելի հետ ենք, քան տարիներ առաջ:

-Ի՞նչ երգիչների, երաժիշտների հետ եք համագործակցել:

-Համագործակցել եմ շատ դասական երգիչների հետ, էստրադային երգիչների հետ էլ եմ համագործակցել: Նախ հայ փոփ աստղերից նշեմ, որ շատ հաճելի էր ինձ համար համագործակցությունը Արսեն Սաֆարյանի հետ, մենք երգեցինք Շառլ Ազնավուրի «Ավե Մարիան»: Շատ-շատ գեղեցիկ երգ ձայնագրեցինք` հայերեն թարգմանությամբ, և ներկայացրեցինք հանդիսատեսին մի քանի համերգներում: Ֆորշի հետ ձայնագրել ենք եվրոպական հոգևոր երգերից մեկը: Համագործակցել եմ Արմեն Մարտիրոսյանի ղեկավարած Հայաստանի պետական ջազ նվագախմբի հետ: Իսկ օտար անուններից` «Պրոմեթեո» իտալական քառյակն է, որը եկավ Հայաստան, ես էի հրավիրել, մենք հրաշալի համերգ ունեցանք: Այս քառյակը շատ հայտնի է Իտալիայում, լարային կվարտետ է: Ամբողջ մի բաժին Կոմիտաս միասին ներկայացրեցինք, իսկ առաջին բաժինը եվրոպական երաժշտություն էր: Սաչիո Հայաշիի հետ եմ համագործակցել, ճապոնացի բարոկ ֆլեյտահարուհի է: Համագործակցել եմ ավստրալացի կլառնետահարուհի Ջիլիան Հոուվելի հետ, ամերիկյան կոմպոզիտոր և ջութակահար Քոլին Դիքսոնի հետ: Համագործակցել եմ հրաշալի ֆրանսիացի դաշնակահար Վիլֆրիդ Հումբերթի հետ, Դրեզդենի և Թելավիվի կամերային նվագախմբերի հետ, մաեստրոներ Զավեն Վարդանյանի, Արամ Ղարաբեկյանի, Ալեքսանդր Սիրանոսյանի (Ֆրանսիա), Հովհաննես Չեքիջյանի, Տիգրան Հեքեքյանի, Հայկ Դավթյանի (Ֆրանսիա), Էկկեհարդ Կլեմ (Գերմանիա) և այլոց հետ:

-Հոգևոր երաժշտության փառատոների մասնակիցները պե՞տք է անպայման քրիստոնյաներ լինեն:

-Ո՛չ: Ես մասնակցել եմ բազմաթիվ փառատոների` մրցութային և ոչ մրցութային: Հրավիրվում են պարսիկներ, ադրբեջանցիներ, թուրքեր, եվրոպացիներ, ասիացիներ, ամերիկացիներ, նույնիսկ այնպիսի ցեղեր, որ չենք էլ իմացել` հոգևոր երգ են երգում: Կարող եմ ասել, որ հայ հոգևոր երգը միշտ լինում է բարձունքի վրա: Բացարձակապես խտրականություն չկա: Եթե լսել եք «Ֆես» փառատոնի մասին, շատ կարևոր փառատոն է, Մարոկկոյում է լինում: Ե՛վ քրիստոնյա աշխարհն է, և՛ հրեա, և՛ մահմեդականներն են, այսինքն` կազմակերպիչների նպատակն է մի տեղ հավաքել այդ բոլոր կրոնների ներկայացուցիչներին: Աստված մեկ է, մենք բոլորս հավատում ենք Աստծուն: Ամեն դեպքում իմ նպատակն է պատշաճ կերպով ներկայացնել հայ հոգևոր և դասական երգը, որպեսզի ունկնդիրը երկար ժամանակ հիշի և նորից ցանկանա լսել մեր տիեզերական երգը։

-Եղե՞լ են համերգներ կամ մրցույթներ, որոնցից հրաժարվել եք:

-Մրցույթներ` ո՛չ, որովհետև մրցույթն այնպիսի բան է, որ երգչի կյանքում անպայման պետք է լինի, և հրաժարվել մրցույթից չես կարող, եթե  մասնակցելու համար ոչինչ չի խանգարում: Իսկ փառատոներ եղել են, որ հրաժարվել եմ, այո՛:

-Կոնսերվատորիայի ուսանողները սիրո՞ւմ են հոգևոր երաժշտություն: Կա՞ն ուսանողներ, որոնք տարբերվում են մյուսներից:

-Այո՛, իհարկե: Պարտադիր: Շատ լավ ձայներ կան, հրաշալի ձայներ, բայց ակնհայտ են նրանք, ովքեր պիտի դառնան բեմի մարդ: Ուսանողները կոնսերվատորիայում անցնում են հոգևոր և ժողովրդական երգ որպես պարտադիր առարկա։ Ունենք շատ լավ մասնագետ – ուսուցիչներ, երաժշտագետներ:  Այդ առարկայի քննությունը բավականին բարդ է, քանի որ ուսանողը պետք է բազում երգերի հատվածներ անգիր կարողանա արտաբերել։ Բայց եթե խոսենք այս երգաոճի բեմական կատարման մասին, ապա պետք է ասել, որ բոլորին անխտիր տրված չէ լինել այս ասպարեզում, քանի որ միայն լավ ձայն ունենալը այստեղ շատ քիչ բան է նշանակում։ Այս ժանրը  բացի իրեն բնորոշ երգեցողության ոճական առանձնահատկություններից, պահանջում է հատուկ նվիրում, ճաշակ, հայրենասիրություն, հոգևոր կրթություն։

-Ցանկացած երգիչ կարո՞ղ է շարական երգել:

-Ինչո՞ւ ոչ: Եթե ուզում է, եթե սիրում է… Այնպես չէ, որ ստիպեցիր` երգեց: Եթե սիրում է, իհարկե, խնդիր չկա:

-Իսկ ձայնի առումո՞վ:

- Վերը արդեն նշեցի, թե ինչ է հարկավոր հոգևոր երգը կատարելու համար։ Սկզբնական շրջանում  շատ կարևոր է հմուտ ուսուցչի ուղղորդումը։ Դա, իհարկե, կախված է նաև ուսանող-ուսուցիչ հարաբերությունից, թե ինչքանով է ուսուցիչը ճիշտ բացատրում, ինչքանով է ուսանողը ճիշտ հասկանում:

-Կոնսերվատորիան ավարտող ուսանողները հնարավորություն ունենո՞ւմ են հետո այստեղ շարունակելու իրենց կարիերան, թե՞ գնում են արտասահման:

-Այսպես ասեմ` ով փնտրում է, նա գտնում է: Կախված է, թե ինչքանով ես դու քեզ տեսնում այստեղ, և ինչքանով ես պատրաստ էներգիա, ուժ և ամեն ինչ ներդնելու, որպեսզի մնաս հավատարիմ քո երկրին: Ինձ թվում է` օպերային երգիչը պետք է փորձի անպայման իր ուժերն արտերկրում: Ես ինձ նվիրել եմ իմ ազգային երգարվեստին, և այս առումով շատ կարևոր է, որ ես ապրում եմ իմ հայրենիքում։ Միևնույն ժամանակ դա չի խանգարում լինել տարբեր երկրներում համերգներով։

-Քանի՞ թողարկված ձայնասկավառակ ունեք, և ի՞նչ ժանրի մեջ են:

-Քսան ձայներիզ և երեք տեսաերիզ:  Այն ամենն է, ինչ անմիջապես վերաբերում է իմ գործունեությանը ՝ հոգևոր երգեր, Կոմիտասյան երգեր, հայ կոմպոզիտորների երգեր և ռոմանսներ, գերմանական երգեր, բարոկ արիաներ։

-Գերմանական երաժշտության հանդեպ Ձեր սերն ինչի՞ հետ է կապված:

-Դպրոցում գերմաներեն եմ անցել, միգուցե դա է եղել պատճառը, որովհետև ես շատ էի սիրում իմ ուսուցչուհուն և երբ ավարտեցի դպրոցը, փայլուն խոսում էի գերմաներեն: Հետագայում, երբ ունեցա հնարավորություն խորը ուսումնասիրելու գերմանական երգը, հասկացա, որ երգարվեստի բարձունքներից մեկն է, որը տալիս է երաժշտական լուրջ գիտելիք, և եթե կարողանում ես տիրապետել այդ գիտելիքին և կատարել այդ հրաշալի ժանրը, ուրեմն կարող ես ամեն ինչ։ Գերմանական երգը շատ զուգահեռներ ունի հայկականի հետ։ Մեր լեզուները երգեցիկ հնչողությամբ շատ մոտ են։ Գերմանական երգի կարևորագույն առանձնահատկություններից առաջինն է ՝ բառի ճշգրիտ արտաբերումը մեղեդու միջոցով։ Այս տեխնիկային տիրապետելը ժամանակ է պահանջում և համբերություն։

Ի սկզբանե սիրում էի գերմանական ամեն ինչը, հայկականից հետո, իհարկե։  Բայց հետո, երբ այցելեցի Ֆրանսիա, սիրահարվեցի Փարիզին, հետո Հռոմն էր, հետո այլ հրաշալի վայրեր: Բայց ինչքան էլ մենք սիրենք օտար մշակույթը և երկրները, միևնույնն է, վերադառնում ենք Գեղարդ կամ մեր Ջրվեժի եկեղեցին, միանգամից փոխվում է ամեն ինչ: Ես գիտեմ, որ բոլոր երեխաների ցանկությունն է այցելել Փարիզ և Հռոմ: Դա շատ լավ է, ես ցանկանում եմ, որ բոլորդ հնարավորություն ունենաք ճամփորդելու, այլապես մենք չենք գնահատի մեր սեփականը:  Իսկ հեռվից հայրենիքի հանդեպ սերը  էլ ավելի է ուժեղանում։

-Ինչպե՞ս է գրվում Պատարագը, ամեն մարդ կարո՞ղ է այն գրել:

-Ո՛չ, իհարկե, դա կարող են անել կոմպոզիտորները։ Բայց նմանները շատ քիչ են։  Կարծում եմ դրա համար բացի մասնագիտական հմտությունից  հոգևոր մեծ ներաշխարհ է պետք ունենալ, աղոթքով շնորհ ստանալու կարողություն։ Այսօր ամենաընդունվածը և սիրվածն են Կոմիտասի և Եկմալյանի Պատարագը, սակայն Պատարգ են գրել նաև Էմի Աբգարը, որը ստեղծագործել է Կոմիտասից շատ ավելի շուտ, նաև Կարա-Մուրզան,  Չորեքչայնը, Չիլինկիրյանը,  Մեխանեջյանը և այլոք:

-Նոտայագրությունն ուշ է մտել հայ մշակույթ: Դրանից առաջ եղել են խազերը: Հիմա այդ խազերն օգտագործվո՞ւմ են:

-Կոմիտասը գտավ խազերի գաղտնիքը, բանալին և կարողացավ վերծանել և եվրոպական նոտագրությամբ գրի առնել բազմաթիվ շարականներ և ժողովրդական երգեր։ Ցավոք սրտի մենք՝ սովորական երաժիշտներս, հատուկ դասընթացներ չենք անցնում, որպեսզի կարողանանք կարդալ խազերը, բայց որոշ հոգևորականներ դա կարողանում են անել։ Կան երաժշտագետներ, հատուկ մասնագետներ, որոնք դա կարողանում են անել։

-Ամեն կիրակի Դուք գնում եք եկեղեցի` Պատարագ երգելու: Ինչո՞ւ եք դա անում:

-Անում եմ, որովհետև նախ ես Հայ Առաքելական եկեղեցու անդամ եմ, հավատում եմ Աստծուն, և համարում եմ իմ պարտքը` ամեն կիրակի աղոթքս առ Աստված հղելու, առավել ևս երգեցողության միջոցով: Դա ինձ համար մեծ պարգև է: Մենք հայ Առաքելական եկեղեցու զավակներ ենք, մեր հավատքը քրիստոնեությունն է, և մենք պարտավոր ենք ամեն կիրակի եկեղեցի գնալ: Բացի այդ, դա դառնում է արդեն պահանջ, և եթե չի ստացվում որևէ կիրակի գնալ պատարագի, այդ օրը շատ տխուր և դատարկ է անցնում։ Վերջերս նման կիրակիներ հաճախ եմ ունենում չափազանց զբաղվածությանս պատճառով։ Առաջ բավականին ծանր էի տանում այդ փաստը, բայց հետո հասկացա, որ կյանքս ունի հատուկ փուլեր, և ես հիմա իրավունք չունեմ հոգուս խաղաղությունը խախտել իմ սեփական սխալ զգացումներով։ Եթե Աստծուն պետք է, որ ես այս չափ զբաղված լինեմ, ուրեմն այս շրջանը աղոթքս կանցնի աշխատանքիս հետ զուգահեռ, հենց աշխատանքի ժամանակ։

-Ինչպե՞ս են օտարերկրացիներն ընդունում հայ հոգևոր երաժշտությունը:

-Մեր երաժշտությունը միշտ ընդունվում է մեծ խանդավառությամբ: Օտար հանդիսատեսը հաճախ զարմանում է, թե այս փոքրիկ երկիրը, որ նույնիսկ չգիտեն` որտեղ է գտնվում, այս ինչ մշակույթ ունի: Ախր, մենք մեղավոր ենք, որովհետև մենք մեր երկրի վարկանիշը չենք բարձրացնում: Երբ որ մենք կունենանք միասնական մտածելակերպ, ամեն ինչ լավ կլինի: Այդ գործում շատ մեծ գործ ունի անելու մեր պետությունը, ժողովուրդը:

Հարցազրույցը գրի առավ Գայանե Մարտիրոսյանը, 14տ.