Երկու տարի առաջ այս օրը շաբաթ օր էր, և մենք դպրոցում էինք: Երբ աշակերտներից մեկն ասաց, թե պատերազմ է, բանի տեղ չդրեցինք՝ մտածելով, որ կատակ է անում, բայց երբ ֆեյսբուքում կարդացինք, ուղղակի քարացել էինք: Արցունքոտվեցին աչքերս, ձեռքս տարա հեռախոսիս ու զանգեցի Ղարաբաղում գտնվող հարազատիս՝ Զինվոր էր: Օրերն անցնում էին, մենք հույսով լի սպասում էինք լավ լուրի: Բայց վատ լուրերը մութ ամպի պես ծածկում էին քաղաքը: Լավ լուրը կամավորականների Արցախ գնալն էր: Ահել, ջահել. բոլորը համախմբվել էին: Լուր եղավ, որ հերոսաբար զոհվել է Աբաջյանը, և մեկը մյուսի հետևից… Մենք հույս ունեինք, որ կգտնվի Ադամը, որ Նորոն չի տանկում մահացողը։ Բայց հույսներս զոհվածների տան ճրագի պես մարեցին…

Եղբորս հետ հենց առաջին օրվանից չէի խոսել ու շատ անհանգիստ էի: Երբ նրա համարին զանգ գնաց, շատ էի զարմացել, բայց խոսեց նրա ընկերը, ասելով՝ քնած է, արթնանա կզանգի: Բայց էլ չզանգեց… Ինչ ահավոր է, չէ՞, զանգ ստանալ ընկերուհուցդ և իմանալ, որ հարազատդ էլ չկա… Մահացել է…
Ապրիլը ինձնից տարավ քեզ ու էլ հետ չի բերի: Ապրիլը տարավ այն տղաներին, որոնք դեռ շատ անելիք ունեին, որոնք պետք է ապրեին։

Ասում են, թե ուժեղ լինել է պետք, դիմանալ է պետք, բայց ոչ ոք չի ասում, թե մարդու սիրտը ցավում է, արցունքներն ակամայից թափվում են, հոգին քարանում է։
Քառօրյայի հերոսների ծնողները նույնպես հերոս են: Նրանք իրենց որդու կարոտով են զարթնում ու քնում, որդու զանգին սպասելով այդպես էլ հանգիստ չեն առնում։
Չէ, ես եսասեր չեմ, բայց էլի ու էլի քեզ տեսնել ու ձայնդ լսել եմ ուզում, իմ հերոս եղբայր, էլի կատակներդ լսել եմ ուզում։ Կարոտում եմ և այդ կարոտի դեմ ավելին, քան անզոր եմ։ Բոլորս ենք անզոր… Հաճախ եմ գալիս Եռաբլուր, նստում, զրուցում հետդ, զգում ներկայությունդ, Մոշս, բայց միայն բարի ժպիտդ է ինձ պատասխան տալիս, ասելով՝ ես միշտ քեզ հետ եմ, դու մի տխրի…
Ուղղակի ուզում եմ, որ կյանքում ոչ մի ապրիլ էլ չապրենք ազգովի: Հա, ի՞նչ կլինի: Յուրաքանչյուրս մեր ապրիլն ունենանք ու քաղցր ապրիլ…

9-րդ դասարանի աշակերտները գրավել են գիտնականների ուշադրությունը՝ գիտական փորձի միջոցով բացահայտելով  Wi-Fi-ի մասին դառը ճշմարտությունը

Դպրոցական աշխատանքն ավելի հետաքրքիր ու հագեցած դարձնելը, համբերատար կերպով աշխատելն ու մեծ հաջողություններ ակնկալելը  ողջունելի է և քաջալերվում է։

Այս դեպքը տեղի է ունեցել հյուսիսային Ջութլանդում, որտեղ 9-րդ դասարանի աշակերտների մի խումբ վերջերս նախաձեռնել էր կենսաբանական փորձ՝ ոգեշնչվելով կենտրոնանալու իրենց անձնական փորձառությունից։

Աշակերտներից մեկը՝ Լի Նելսենը, բացատրում է․

-Մենք բոլորս այն կարծիքին ենք, որ դպրոցում դժվարացել ենք կենտրոնանալ, երբ քնել ենք՝ հեռախոսները մեր գլխի կողքին դրած։ Պատահել է նույնիսկ, որ քնելիս ևս բախվել ենք դժվարության։

Հետաքրքրված լինելով այս ընդհանուր փորձառությամբ, աղջիկների մի խումբ նախաձեռնել է փորձ՝ պարզելու Wi-Fi-ի ճառագայթման ազդեցությունը կենսական բջիջների վրա։

Մասնավորապես, նրանք որոշեցին օգտագործել ջրկոտեմի սերմեր։ Վերցնելով 400 սերմ, նրանք առանձնացրեցին դրանք 12 տարբեր սկուտեղների վրա։ Երկու սենյակներում տեղադրվեցին վեցական սկուտեղներ։ Երկու սենյակներում էլ պահպանվում էր նույն ջերմաստիճանը, և ամեն սենյակում տեղակայված վեցական սկուտեղները փորձի ընթացքում ստանում էին նույն չափի ջուր և արեգակի լույս։

Միակ տարբերությունը երկու սենյակների միջև (որն էլ հանդիսանում էր փորձի հիմքը) այն էր, որ սենյակներից մեկում սկուտեղները տեղադրված էին Wi-Fi ցրող սարքերի հարևանությամբ։ Այս սարքերը ցրում էին նույն տեսակի ճառագայթներ, ինչպիսիք  ցրվում են մեր հեռախոսների կողմից՝  թույլատրելով աշակերտներին վերստեղծել  ազդեցությունը, որն առաջանում է հեռախոսը, գլխի կողքին կամ դիմացի սեղանի վրա դրած, քնելիս։

Արդյու՞նքը։ 12 օր անց շոկային էր սկուտեղների երկու խմբերի միջև ի հայտ եկած տարբերությունը։ Մինչ առաջին սենյակի ջրկոտեմի սերմերը լավ էին աճում՝ դառնալով առողջ ու փարթամ իրենց միջավայրում, նույնը ասել հնարավոր չէր երկրորդ սենյակի սերմերի մասին։ Wi-Fi-ի ցրող սարքերի հարևանությամբ տեղադրված սերմերը բնավ էլ բնական աճ չէին դրսևորում։ Որոշ սերմեր անգամ ամբողջովին մահանալու նշաններ էին ցուցաբերում:

Փորձը բավական էր՝ բացելու աշակերտների աչքերը հեռախոսների օգտագործման ու դրանց՝ գիշերը անկողնում պահել-չպահելու հարցում։

-Իսկապես սարսափելի է տեսնել այսքան մեծ ազդեցություն, և մենք իրոք շոկի մեջ ենք։ Մեզնից ոչ ոք այլևս հեռախոսը կողքին չի քնում։ Կամ դնում ենք հեռախոսը հեռու մի տեղ, կամ ուրիշ սենյակում։ Իսկ համակարգիչը միշտ անջատված է,-նշում է Նիլսենը։

Աղջիկների փորձը ոչ միայն դրական արձագանքի է արժանացել դպրոցի կողմից, այլև ուշադրություն է գրավել միջազգային ասպարեզում, քանի որ կենսաբաններն ու ճառագայթման գիտակները  մեծ կարևորություն են տվել աշակերտների հայտնագործությանը։

Փորձի հանդեպ մեծ հետաքրքրություն ցուցաբերած գիտնականներից մեկն էլ Օլ Ջոհանսոնն է՝ Ստոկհոլմի Կարոլինսկա համալսարանի դասախոսը։ Նա կսկսի իր գնահատումը աղջիկների հայտնագործության շուրջ՝ կրկրնելով վերջիններիս փորձը իր գործընկեր Պրոֆեսոր Մարի-Քլեյր Քամըրթի հետ Բրյուսելի համալսարանում։

Ջոհանսոնը իսկապես տպավորված էր աղջիկների ջանքերից։ Դասախոսը գովաբանեց նրանց՝ ասելով․

-Աղջիկները մնացին գիտելիքների իրենց շրջանակում՝ հմտորեն նախաձեռնելով և զարգացնելով մի հրաշալի փորձ։ Ճշգրտության և մանրակրկիտության առատությունը խրախուսելի  է, իսկ ջրկոտեմի ընտրությունը խելացի միտք էր, և ես կարող եմ շարունակել։

Ի՞նչ է սպասվում աղջիկներին հաջորդիվ։ Ջոհանսոնը անկասկած պատրաստվում է աշխատել այս տաղանդավոր և բանիմաց աշակերտների հետ՝ առաջ շարժվելով։

-Ես անկեղծորեն հույս ունեմ, որ նրանք իրենց ապագա մասնագիտական կյանքը կանցկացնեն հետազոտություններ անելով, որովհետև վստահաբար կարծում եմ, որ աղջիկները  օժտված են այս ոլորտին բնորոշ բնատուր ունակություններով։ Ես, անձամբ, շատ կցանկանայի տեսնել այս մարդկանց իմ թիմում,-ամփոփում է դասախոսը։

Այս և այլ տեսակի բազմաթիվ փորձերը մեծ ազդեցություն կարող են ունենալ մարդու կյանքի վրա։ Մեզնից շատերը գիտեն, որ հեռախոսը կողքին դրած քնելը վտանգավոր է, բայց ոչ բոլորն են գիտակցում դրա հետևանքներն ու սպառնացող վտանգները։ Իրազեկ լինելը հանդիսանում է այն գլխավոր խթանը, որի շնորհիվ մենք էլ ավելի զգոն և ուշադիր ենք դառնում մեզ շրջապատող իրերի ու երևույթների նկատմամբ։

Այս կարևոր փորձը, որը արժանացել է միջազգային լսարանի ուշադրությանը, կատարվել է իններորդ դասարանում սովորող աշակերտների կողմից։ Որքան էլ զարմանալի է, դպրոցականներն իրենք են բացահայտել այս հիմնախնդրի հիմնական ազդեցությունն ու պատճառը։

Կարծում եմ, որ Հայաստանում ևս կգտնվեն նույնքան բանիմաց և ընդունակ աշակերտներ, ովքեր կկարողանան կենսական նշանակության խնդիրներ հայտնաբերել և աշխատել  դրանց պարզաբանման շուրջ։ Ցավն այն է, որ մեր աշակերտների մոտ կարծես մտավախություն կա միջազգային լսարան դուրս գալու հարցի հետ կապված։ Իրականում այս փորձը հնարավոր է իրականացնել ցանկացած վայրում, իսկ միջազգային լսարանը, կարծում եմ, պատրաստ կլինի ընդունել այս օգտակար տեղեկությունը որպես անվտանգության և ապահովության որևէ տեսակի զգուշացում։ Պարզապես պետք է հնարավորինս լսելի դարձնել խնդիրն ու դրա շուրջ կատարվող ուսումնասիրությունները։ Պետք է նախ փորձել հետաքրքրել լսարանին՝ ընտրելով ընդհանուր և համատարած որևէ խնդիր, որի լուծումը կենսական նշանակություն կունենա։ Նման խնդիրները մեր օրերում, ավաղ, շատ են, իսկ դրանք փնտրողները արդեն նոր սերնդի վառ ներկայացուցիչներն են։ Յուրաքանչյուր մանր թվացող խնդիր անգամ կարող է վճռական ազդեցություն թողնել կենդանի օրգանիզմների վրա։ Այնպես որ, ժամանակն է հետևելու համարձակ աղջիկների օրինակին և բարձրաձայնելու մեր օրերի՝ գուցե թաքնված, բայց կարևոր և նշանակալի խնդիրները։

Հայաստանում ապրելով ու մեծանալով աչքիս առջև միշտ հայ կնոջ կերպարն է եղել՝ խոնարհ, հեզ, օր ու գիշեր մեղվի պես աշխատող, բոլորի հոգսը իր վրա վերցնող կնոջ կերպարը։

Մենք՝ հայերս այսպես ենք չէ՞մտածում. «Կինը պետք է ունենա իրեն սազող աշխատանք, պետք է լինի ուսուցիչ, բժշկուհի, դայակ և այլն։ Կինը պետք է տան բոլոր հոգսերը իր վրա վերցնի։ Կինը պետք է ենթարկվի իր ամուսնուն ու նրա ծնողներին և շարժվի նրանց կամքով ու կարծիքով, և մի շարք այլ «Կինը պետք է» արտահայտությամբ սկսվող նախադասություններ։

Ասում են, որ տղամարդը տան սյունն է, համաձայն եմ, բայց գիտե՞ք ով է ամենագլխավոր պատճառը այդ սյան չքանդվելու, դե իհարկե, կինը։ Մենք միշտ սովոր ենք մտածել, որ կինը պարտավոր է այս կամ այն բաները անելու կամ չանելու, որովհետև կին է։Կանանց կարելի է չհասկանալ, որովհետև նրանք կին են, բայց տղամարդկանց միշտ պետք է հասկանալ, ուղղակի պետք է ու վերջ։

Շատ ընթերցողներ գուցե համաձայն չեն ինձ հետ ու մտքում ասում են. «Կանայք միշտ էլ մեծարվում են»։ Այո, մեծարվում են, բայց ի՞նչ է նշանակում «մեծարել» բառը տարբեր մարդկանց համար, սա մեկ այլ հարց է։

Ինձ համար մեծարանքը չի նշանակում սեղանի շուրջ կնոջ կենացը խմելը, նրան գովաբանելը կամ նվերներ ընծայելը, դա ես երբեք չեմ համարի մեծարանք։ Կամ ինչո՞ւ պետք է միայն առիթ լինի, որ կնոջը ձեր մտածած ձևով մեծարեք։ Քեֆերի, ուրախ ու տխուր առիթների, հա, ու մեկ էլ կանանց միամսյակի ժամանակ։ Կնոջ սիրելու, հարգելու ու նրան գնահատելու համար երբեք առիթ պետք չէ։

Քանի որ հիմա գտնվում եմ ԱՄՆ-ում, ամեն ինչի հետ կապված փորձում եմ համեմատություններ անել, և այս հարցն էլ բացառություն չէ։  Կանայք ու տղամարդիկ այստեղ ունեն հավասար իրավունքներ, ու եթե դու կին ես, չի նշանանկում, որ չես կարող այս կամ այն բանը չանել։ Հասարակ օրինակ։ Կնոջ մեքենա վարելը Հայաստանում շատերի համար տարօրինակ է, քանի որ շատերը մտածում են, որ դա տղամարդը պետք է անի, իսկ երբևէ ձեզ հարց տվել եք, թե ինչո՞ւ, ինչո՞ւ է մեքենա, ավտոբուս, երթուղային վարելը տղամարդկանց հատուկ։ Եվ հակառակը։ Խոհանոցում միշտ պետք է կինը լինի, ինչ խայտառակություն կլինի, եթե տղամարդը խոհանոցում ափսեներ լվանա։ ԱՄՆ-ում այդպիսի բաները երբեք հաշվի չեն առնվում, ոչ մի սարսափելի բան չկա կանանց մեքենա վարելու կամ տղամարդկանց  ափսեները լվանալու մեջ։

Երբ վազքով սկսեցի զբաղվել, մտածում էի, որ եթե տղամարդիկ վազում են 5 կմ, ուրեմն կանայք պետք է 4 կամ առնվազն 3 կմ վազեն, բայց արի ու տես, որ ոչ։

Այս հավասարությունը կարծում եմ շատ կարևոր է, քանի որ այն օգնում է ստեղծել ամուր ու հուսալի հարաբերություններ։

Ես չեմ խոսում չափն անցնելու կամ չափից դուրս ազատ լինելու մասին, ամեն ինչ իր սահմանն ունի, իսկ սահմանն անցնելը դա մեկ այլ հարց է։

Մի քանի օր առաջ պարզեցի, որ շատ ամերիկացիներ նույնիսկ չգիտեն մարտի 8-ի մասին։ Իսկ մարտի 8 այստեղ առհասարակ չեն նշում։ Հետաքրքիր է, չէ՞։ Եթե նրանք մարտի 8 չեն նշում, դա չի նշանակում, որ կանանց չեն մեծարում։ Միգուցե այլևս չեն նշում, որովհետև կանանց իրավունքների համար պայքարելու այլևս կարիք չկա՞: Կարծում եմ, որ մարտի 8-ը և առհասարակ կանանց միամսյակը շատ դեպքերում ձևական բնույթ են կրում։

ԱՄՆ-ում կանանց դերը շատ կարևոր է, ու նրանք մեծ դեր ունեն իրենց երկրի զարգացման ու բարգավաճման գործում։ Հուսով եմ, որ մի օր Հայաստանում էլ կինը կգնահատվի այնպես, ինչպես պետք է, և այդ ժամանակ վստահ կարող եմ ասել, որ շատ բաներ կփոխվեն, և անկասկած, դեպի լավը։