1920-ական թվականներին բոլորս էլ գիտենք, թե ինչ էր կատարվում Հայաստանում: Պատերազմական լարված իրավիճակում բոլոր տղամարդկանց տանում էին պատերազմ: Նրանցից շատերը հետ չէին վերադառնում, իսկ վերադարձողները բոլորը վիրավոր էին լինում: Լինում էին դեպքեր, երբ ինչ-որ հանգամանքների հիման վրա տղամարդկանց պատերազմ չէին տանում: Առաջին պայմաններից մեկը չորս տղա երեխա ունենալն էր: Գարսևանը մեր Կողբի գյուղի սովորական գյուղացի մարդ էր, որն ուներ երեք տղա և եթե մի տղա էլ ունենար, նրան պատերազմ չէին տանելու: Եվ հետաքրքիր պատմությունն էլ սկսվում է հենց այստեղից: Նա և իր կինը որոշում են ևս մեկ տղա ունենալ, որպեսզի Գարսևանը կռիվ չգնա, բայց նրանց չորրորդ երեխան աղջիկ է ծնվում: Այսինքն՝ նրան կռիվ էին տանելու: Ամուսիններով որոշում են իրենց աղջկա անունը դնել Հրաչիկ: Իհարկե, մի քիչ անհավանական է թվում ծնվել աղջիկ ու մինչև կյանքի վերջը ունենալ տղամարդու անուն, բայց դա իրականություն է: Դրանից հետո Գարսևանին կռիվ չեն տանում, իսկ նրա աղջկա անունը դառնում է Հրաչուհի:

Նա իննսուն անց կին էր, երբ մահացավ, բայց իմ ճանաչած ամենաբարի և նույնիսկ այդ տարիքում հումորի անսպառ պաշար ունեցող տարեց մարդկանցից էր: Չմտածեք, որ Գարսևանը վախենում էր կռիվ գնալուց, նա մտածում էր իր տղաների ու աղջկա մասին, որոնք մեծանալու էին առանց հոր:

Ես ուսուցիչների զարմից եմ. մայրս, տատիկս ու նրա մայրը՝ մեծ տատիկս, ուսուցիչներ են, պապիկս նույնպես ուսուցիչ է եղել, աշխատել է նաև որպես տնօրեն: Ուսուցչի աշխատանքը, այո՛, դժվար է, բայց այնքա՜ն հետաքրքիր է, այնպե՜ս գրավիչ: Նախկին ուսուցիչ մեծ տատիկս արդեն բոլորել է իր կյանքի 93-րդ տարին, սակայն միայն տեսնել է պետք, թե նա ինչպես է արտասանում Ե. Չարենցի «Ես իմ անուշ Հայաստանի» բանաստեղծությունը: Նույնիսկ հիշում է դեպքեր իր ուսանողական տարիներից: Երբեմն-երբեմն նրան են այցելում իր նախկին աշակերտները, իրենց՝ արդեն տարիքն առած և կյանքի վերջաբանին կանգնած ուսուցչին տեսնելու:

Մի փոքր խոսեմ ուսուցիչ-պապիկիս մասին: Նրան տեսել եմ, երբ ընդամենը 4-5 տարեկան էի կամ ավելի փոքր: Ես հպարտություն եմ ապրում, երբ տարբեր առիթներով բարձր գնահատանքի խոսքեր եմ լսում ուսուցիչ-պապիկիս վարած աշխարհագրության ինքնամոռաց դասերի մասին: Բժիշկ հայրիկս նույնպես նրա աշակերտներից է եղել և ամեն անգամ մեծարանքով է խոսում պապիկիս և իր մյուս ուսուցիչների մասին, որոնցից խորը գիտելիքներ է ստացել (դպրոցը ոսկե մեդալով է ավարտել):

Ամիսներ առաջ մի խոսակցություն լսեցի: Տատիկս էր պատմում մայրիկիս: Տատիկս ուսուցիչներին նվիրված ասմունքի միջոցառում էր կազմակերպել, որին մասնակցում էին բազմաթիվ տաղանդաշատ երեխաներ: Միջոցառումը սկսելուց րոպեներ առաջ տատիկիս է մոտեցել միջոցառմանը մասնակցող երեխաներից մեկի մայրը և ասել.

-Դահլիճում կան այնպիսի ուսուցիչներ, որոնք արժանի չեն իմ երեխայի հնչեցրած գովեստի և շնորհակալական խոսքերին:

Պատկերացնո՞ւմ եք՝ ինչքան մեծ է եղել ծնողի հիասթափությունը:

Ես շատ ուրախ եմ, որ չեմ հանդիպել այնպիսի ուսուցիչների, որոնք արժանի չեն գովեստի խոսքերի և հուսամ՝ չեմ էլ հանդիպի:

«Կյանքս, սիրելիս, անգինս ու թանկագինս»: Մայրս միշտ ասում է, որ պետք չէ նման թանկ բառերն ասել ամեն երկու օրվա ծանոթ-անծանոթին. իմաստազրկվում են բառերը: Վերջապես հասկացա: Գիտե՞ք, ես էս բառերն ուզում եմ ասել մի այնպիսի մեկին, ով իսկապես իմ կյանքի մի մեծ կտորն է, իր սիրով՝ իմ ամենասիրելին, իր ներկայությամբ՝ իմ մանկության հուշը:

Տա՜տ ջան:

Ես երևի աշխարհի ամենաերջանիկներից մեկն եմ, որ իմ կյանքի ամեն դրվագում ես նրան գտնում եմ, կամ էլ ինքն է ինձ թաքուն պահում իր թախտի մեջ. էնտեղ, որտեղ մի ժամանակ մեզ համար ծամոն ու կոնֆետ էր պահում, էն համովներից: «Բիգ-բաբլ»: Հիշո՞ւմ եք: Ես չեմ մոռացել:

Տատիկը՝ բարի էակը, իր գոգնոցի տակ թաքցնում էր, երբ մայրիկին ջղայնացնում էինք: Տատիկների համար մենք ոչ մի անգամ մեղավոր չենք:

Ես միշտ ունեմ նրա կարիքը՝ թեկուզ չունենամ ոչ մի բանի կարիք:

Գժություն է, երբ գալիս քեզ արթնացնում է գարնան էն անուշ մանուշակի բույրով:

-Կյանքս, առավոտ վեցին քեզ համար ծաղիկ եմ քաղել:

-Տա՜տ:

Աշխարհի ամենապինդ գրկախառնությունը հենց էս րոպեի մեջ է: Զգում եմ, որ էս մի փնջով նա բերեց իմ գարունը: Բերել է, ու քանի դեռ ես զգում եմ նրա ձեռքերի ջերմությունը, ես ծաղկում եմ:

Ինձ համար իմ տատիկը աշխարհի լավագույն նկարիչն է. նա էնքան սիրուն ու գունավոր է ստեղծել իմ մանկության պատկերը, որ կա, էլի կա ու միշտ կմնա քայլերիս ու խոսքերիս մեջ:

Փրկվում եմ ամեն ինչից, երբ հեռախոսս զնգում է, ու ես այդ անտանելի ձայնից արդեն քիչ է մնում, որ գրողի ծոցն ուղարկեմ քննության բոլոր նյութերը: Բայց ես պատասխանում եմ. տատիկն է զանգում: Նա այնքան գունավոր է խոսում, որ ես ինձ զգում եմ արդեն քննությունս հանձնած, ու քսանը գրքույկիս մեջ ստորագրած:

Տատս իմ գտնված երազն է:

Լուսանկարը` Ռուսլան Ալեքսանյանի

Վարդավառին հաջորդեցին նորից ու նորից շարունակվող աշխատանքները: Մի պահ, երբ աշխատանքից հոգնած գլուխդ վեր ես բարձրացնում, թվում է, թե այդ աշխատանքներին վերջ չկա: Վարդավառից հետո էլ եկավ հացահատիկը հնձելու ժամանակը:

Լուսանկարը` Ռուսլան Ալեքսանյանի

Այրող արև, կոմբայնի խլացուցիչ ձայն և իրար հետ վեճի բռնված գյուղացիներ: Իմ ընտանիքը նույնպես մտնում է այն ընտանիքների թվի մեջ, որոնք հացահատիկ են ցանել: Մեր հողերն այդքան էլ մեծ չեն՝ իրար հետ վերցրած՝ 10 հեկտարին մոտ: Ճիշտ է՝ միշտ չէ, որ առատ բերք ենք ստանում, բայց ինչպես գյուղացիներն են ասում՝ էլածից գոհ կլինեն:

Լուսանկարը` Ռուսլան Ալեքսանյանի

Առաջին օրվա հունձը լավ ստացվեց, կոմբայնավարը գրեթե ավարտել էր իր աշխատանքը, սակայն մութը վրա հասավ: Գիշերն էլ անձրև եկավ և հաջորդ օրը անհնար էր հունձ անել:

Լուսանկարը` Ռուսլան Ալեքսանյանի

Երկու օր անց հունձը նորից վերսկսվեց, սակայն այդ օրն էլ չավարտվեց, քանի որ կոմբայնավարն իրեն լավ չէր զգում: Հաջորդ օրը վերջապես ավարտվեցին այդքան ձգձգվող աշխատանքները:

Ամռան գալստյան հետ, ինչպես շատ ուսանողներ, ես ևս որոշեցի աշխատել, բայց նախևառաջ պետք է գտնել աշխատանք: Աշխատանքի փնտրտուքներով տարված` քայլերս ինձ տարան դեպի «Տաշիր» առևտրի կենտրոն, որտեղ ինչ-որ գործատուի գրասենյակ պիտի այցելեի: Առաջին հարկում ընդարձակորեն ծավալվում է ոսկու շուկան: Ներս մտնելով` շուրջբոլորս փնտրում էի անվտանգության որևէ աշխատակցի, որն ինձ կուղեկցեր վերոնշյալ գրասենյակը: Հայացքս, շուրջս ծփացող թանկարժեք փայլփլումներից երեսուն սանտիմետր բարձրության վրա զննելով մարդկանց դեմքերը, փորձում էր գտնել պահանջված անձին: Օրը բավականին շոգ էր, և ես փոքր-ինչ հոգնած տեսք ունեի, մազերս անփութորեն փռված էին ուսերիս (առհասարակ՝ մազերս հարդարել չեմ սիրում, գուցե դա իմ թերություններից մեկն է), և երբ ավելացնենք դեմքիս անորոշ արտահայտությունը, գուցե ստեղծվի մի տպավորություն, որը, հավանաբար, վաճառողներից մեկին առիթ տվեց ենթադրություններ անելու: Այդ մարդը, մի պահ միայն գրավելով հայացքս իր մի քանի բառով, կարողացավ բավականին խորը տպավորություն թողնել: Դա մոտ 50-55 տարեկան, միջահասակ, ցցուն, լերկությունից փայլող ճակատով, սպիտակամազ մի տղամարդ էր, կլորիկ կարմիր այտերն ու փոքր փորը հուշում էին բավարարված կյանքի մասին, իսկ կտավն ամբողջացնում էին փոքրիկ աչքերը, որոնք վայրկյանում կարողանում էին ֆիքսել քառակողմ աշխարհի բոլոր շարժումները: Ինձ նետված կես հայացքն էլ բավական էր հասկանալու, որ ես ոսկի գնելու ոչ մի նպատակ չունեմ: Երբ անցնում էի նրա կողքով, ինձ հառելով խորամանկ ժպիտից ծամածռված իր դեմքը, երգեցիկ ձայնով շպրտեց. «Կգնե՜մ ոսկի…»: Եթե շանթը հարվածեր, ավելի չէի էլեկտրահարվի, քան այդ պահին: Ինչո՞ւ նա չգոչեց. «Գնեցե՜ք ոսկի»: Այս արտահայտություններից յուրաքանչյուրն այդ պահին խորը ենթատեքստ ուներ: Հեգնելը վատ բան է, բայց, կարծում եմ, նա արժանի էր այն խոր հեգնական ժպիտին, որն այդ պահին առկայծեց դեմքիս: Աչքերիս առջև այդ էակն իր մեջ խտացրեց խորամանկը, խարդախն ու վաշխառուն և դարձավ կերպար: Արդյոք ի՞նչը ինձ այդպես հուզեց այդ մարդու երկու խոսքի մեջ. դա ոչ թե այնտեղ այցելելու իմ նպատակի մասին նրա ստացած սխալ տպավորությունն էր, այլ այն գիտակցումը, որ հասարակության մեջ կան այնպիսի արարածներ, որոնք օգտվելով մարդկային դժբախտություններից, կարիքից, անմեղությունից` իրենց կանչող ժպիտով ծուղակում են մարդկանց, որոնցից մեկին այդ պահին նա տեսավ իմ մեջ:

Աշխարհը տհաճությամբ ընդլայնվեց առջևս: Կյանքում այնքան շատ են անելանելի վիճակում գտնվող մարդիկ, որոնցից էլ հմտորեն օգտվում են «բարիները»: Ամեն օր մենք բազմաթիվ դեպքերի մասին ենք կարդում, լսում հեռուստացույցով, որոնք իրենց շատության պատճառով երբեմն կորցնում են հուզելու ընդունակությունը: Ասում են` մարդկային դժբախտություններն են սնում հեռուստատեսությունը: Բայց կենդանի մի դիպվածը կարող է ավելի լայն հասկացողություն ընձեռել, քան լրատվության բազմազան միջոցները: