Հայաստանը վաղուց ենք լքել․ չնայած, վաղուց ասվածը շատ հարաբերական ենթատեքստ է կրում։ Հայաստանը լքել ենք ուղիղ երեք եղանակ ու երեք օր առաջ, էլի գարունով, մայիսի ամենաերկար ու գորշ գիշերներից մեկին` օդում մեր վերջին հետքը թողնելով անհետացել ենք։ Իսկ այս տարի գարունս ո՛չ մեր բակի խնձորենու վարդագույն ծաղիկները ազդարարեցին, ո՛չ էլ ձնծաղիկներ վաճառող կարճահասակ, գլխարկով պապիկը։ Չէ, ամենևին։ Գարունս եկավ լոկ հեռախոսիս վրա ամսաթվի փոփոխությամբ միայն․ ու ոչ մի թռչուն էլ ետ չվերադարձավ տաք երկրներից, որովհետև նույն «տաք երկրներ» ասվածը հենց այս կողմերում է հիմա։

Տաք երկրներով հիմա միայն թռչուններին չէ, որ կզարմացնես: Էս տաք երկրներ մարդիկ էլ թռչունների պես ցրտերն ընկնելու հետ թռչում-գալիս են, մի սուր ու տխուր բացառությամբ սակայն․ ետ վերադառնալը թռչուններից չեն սովորում ու բներն էլ այնպես հիմնովին են հյուսում, որ վերադառնալու մասին մտածելն անգամ սեփական աչքին ծիծաղելի է թվում։ Կյանքը դարձնում են ծանծաղուտ, ընկնում սեփական կարճատև երազանքների ծուղակն ու ամեն հաջորդ քայլով ավելի ու ավելի են խրվում դրա մեջ, սխալ ու նյութական երազանքների ետևից վազելու պարզ հետևանքով։

Գարունովս հիմա ոչինչ չփոխվեց․ էստեղ տարվա ամեն օրն էլ գարուն է, ու միևնույն է, գարուն լինի, թե ձմեռ, մարդիկ ո՛չ մեքենաներն են լքում, ո՛չ էլ տները: Սիրով չեն լցվում գարնանամուտին ու գարնան ամիսներն անիծող բառակապակցություններ անգամ չունեն հնարած։

Իսկ ես․․․ Իսկ ես դեռևս էստեղից չեմ։ Ես «տաք երկրներում» մրսկան եմ դարձել ու անգամ այն ժամանակ, երբ արևին դեմքիս դիպչել է հաջողվում, ես փշաքաղվում եմ միայն, բայց չեմ տաքանում։ Չէ, այնուամենայնիվ, հոգի տաքացնողը ամենևին էլ այս արևը չի։ Էստեղ մարդիկ ջան, ջիգյար չունեն, ու կպատկերացնե՞ք, անգամ սեփական բախտը վիրավորող արտահայտություններ չունեն։ Էստեղ «քաղաքից դուրս»-ում կենդանիների փոխարեն հոլիվուդյան ֆիլմերի երկնաքերերն են, որոնք իրականում անչափ անշունչ են ու ամայի։

Հիմա կողքից եմ Հայաստանին նայում, 10540 կմ հեռվից, մի օվկիանոս ու կես մայրցամաք հեռվից ու թեև, էդտեղ մենք սովոր ենք կյանքից դժգոհել՝ գոնե երջանիկ եմ, որ կյանքից ենք դժգոհում․․․ Կյանքից, ապրելուց, թեկուզ երբեմն վատ, բայց զգացմունքներից ենք դժգոհում։ Էստեղ ոչ մի զգացմունք չկա, չկա նաև ոչ մի ապրող: Էստեղ նյութից կախված գոյատևում է միայն՝ անզգացմունք, անկյանք ու անշունչ։ Էստեղ գարուններս երբեք չեն էլ բացվելու․․․

Ժպի՞տ, չէ, ժպիտ չէի ասի, կասեի` գեղեցիկ մի դիմակ, հեռախոսակենտրոն հասարակության մնացուկներս ամեն առավոտ անկողինը լքելուց առաջ էդ նույն սմարթֆոնի միջից մի սիրուն, կլոր, դեղին, անուշիկ, ժպտացող, նույնիսկ ծիծաղից լացող էմոջի ենք գտնում ու լղոզում առանց այն էլ բարձի վրա շուռումուռ գալուց լղոզված դեմքերիս։

Վերջ, էսօր էլ ունեցանք մեր ժպիտ-դիմակը։ Հասա դպրոց, ճամփին դեմքիս մի սառած էմոջի էր լղոզվել, մտա դպրոց, էլի պիտի ներկեմ էն առավոտվա սիրուն ծիծաղող էմոջիով, հասա դասարան, ծիծաղողը էլ չի հերիքում, արդեն պիտի ծիծաղից լացես, որ նորմալ լինի։ Մի քիչ հոգնած, էլի դուրս եկա փողոց՝ մի տեղ, որտեղ կարող ես քայլել՝ ոնց կուզես, բայց ամեն դեպքում արժի «չափի մեջ» ժպիտ լղոզել, չմտածեն՝ էս նամռոտ դեմքն ո՞վ է։

Հասա պարապմունքի, մի գիտունիկ էմոջի պետք եկավ լղոզել, էդ էլ արեցի։ Հասա տուն, չեմ ուզում մերոնց դեմքերի առանց էն էլ հոգսաշատ դեմքի իբր ժպտացող էմոջին մաքրել։ Իրենց տղան տխուր էմոջիով եկավ, իրենք էլ տխուր կլինեն, մի խոսքով՝ էլ էմոջի է պետք, էլի ծիծաղող։ Ու վերջապես եկավ գիշերը՝ պահ, երբ կարող եմ մաքրել էդքան լղոզածը։ Ու վերջում կմնա դեմք-էմոջին՝ էն ծորակի պես հոսող արցունքներով, բայց արցունքները դուրս չեն հոսում իմ դեպքում, այլ ներս։

Լացում էի, փորձեցի աչքերս սրբել, բայց դրանք թաց չէին։

Նորից գիշերը եկել է ինձ հյուր

Նորից թակում է դռներս խախուտ,

Փորձում է պոկել կողպեքս փտած,

Որ պաղ սենյակի մութ անկյունից

Լացս դուրս հանի:

Դուռս՝ քանդված, կողպեքս՝ փտած,

Թվում է՝ հեշտ է քանդել, ներս մտնել,

Բայց թե կարող է, անզոր է

Ներսից մի բան դուրս բերել:

Ներսում լաց չկա, կամ թե դեռ կա էլ,

Երբեք դուրս չի գա։

Անձրև չի գալիս, աշուն չէ։ Խորթ է թվում, բայց տերևաթափ էլ չկա։ Առհասարակ, ժամանակներն են փոխվել։ Հիմա տերևները հաղթում են քամուն, պնդերես են կամ երևի չափից դուրս շատ են վախենում թափառականի՝ ճակատագիր դարձած իրենց ուղուց։ Ոչինչ չի հուշում, որ այսօրը նման չի լինելու միլիոնավոր անցածներին ու մի այդքան էլ սպասվողներին․ ամեն բան սովորական է։ Հետո՞ ինչ, որ այսօրը հայտնվել է այստեղ, արտասովոր ոչինչ չկա, երեկվա մասին էլ մեկ ուրիշն էր պատմել, վաղվա մասին խոսողների պակաս էլ վախենամ՝ չզգացվի։ Ոչ մի օր անտարբերության չի մատնվի, բայց դրանց նույնության ծանրությունը կշարունակի կախված մնալ քաղաքի վրա, մի քիչ էլ աշխարհի ու եթե բախտը բերի, մոլորակի վրա… Ապա նաև կրկնությունից փախչող մեկի որբացող հոգում։ Մոլորակի վրա կախված էդ ծանրությունը քչերը կնկատեն․ թեթևների դարն է, չէ՞ վերջապես։ Բայց դու՝ իմ լավ ու հիմար ընկեր, դու ինչպես միշտ առաջինը կզգաս էդ ծանրությունն ու մի պահ կթվա, թե ահա, խեղդվում ես դրա՝ ժամ առ ժամ խտացող գոլորշիներից, դու էդպես էլ չսովորեցիր թեթևների օրակարգը, էդպես էլ չմտար նրանց դարաշրջան։ Ինչ է թե տարբերվո՞ւմ ես, գրողը տանի քեզ, խելագար, վերջ տալ է պետք, էդ ծանրությունները կյանքից դուրս շպրտելու անպատկառություն ունեցիր… Իսկ եթե չէ, ուրեմն մի դժգոհիր, որ լուսանցքում ես մնացել։ Անառակները մեղավոր չեն քո թուլամորթ բարոյականության համար։ Իսկ եթե իրոք կոկորդ ճանկռող ծանրությունից շնչառությունդ դադարեցնի իր տարիներ տևող անմիտ պայքարը, ի՞նչ ենք անելու, տապանաքարիդ վրա մեծ ու խոշոր տառերով գրելու ենք․ «Մեռավ, որովհետև տարբերվո՞ւմ էր, որովհետև այնքան ուրիշ էր, որ խեղդվեց ձեր միօրինակության խղճուկ ջրափոսո՞ւմ»։ Վերջացրո՛ւ ու ապրի՛ր, ինչքան հնարավոր է՝ արագ-արագ ապրիր։

Սովորական օր է։ Ու հենց դա է «անհամակերպվելին», ախր էդ սովորականությունը հավերժություն ենթադրող սարսափելի անհավասարություն է ամփոփում իր մեջ։

Հերթական մի օր է՝ մեկի համար ազատության մեջ նվնվալու, մյուսի համար՝ մի տեղ փակված՝ հանուն դրա պայքարելու, մեկի համար՝ սիրելիին գրկելու, մյուսի համար՝ նրան անվերջ կարոտելու սովորական կոչվող ու հոգի մաշող մի օր։

Սովորական է, իսկ մենք դրանից հրճվում ենք։ Մեր մեղքը չէ, գոհանում ենք նրանով, որ այսօրը երեկվանից մի քայլ էլ հետ չէ, ինչքան էլ կոկորդ պատռենք, մեկ է՝ մենք վախենում ենք այն ամենից, ինչ նոր է… Սովորել ենք հնի տաղտկալի կանոններին, վախենում ենք, որ մի թեթև փոփոխությունից հետո կկորցնենք այն ամենը, ինչ երբեք չհասցրինք վաստակել։ Ահա՝ ինչու սովորականության գիտակցումով սրտի մի ծանր բեռից ենք ազատվում կարծես, որը գուցե ամբողջ գիշեր տանջել է մեզ։ Սովորակա՞ն, չէ, մեզ աշխարհ է պետք, որում երջանկության հերթափոխ կլինի, որ ի վերջո ամենօրյա երջանիկների ու տարաբախտների միջև մի քիչ համաչափություն մտնի։

Լավ է, որ գոնե անձրև չի գալիս, թե չէ նա, ով կարոտում է, հաստատ կտխրեր, ախր իր անձրևանոց բռնողը չկա ու չկա, իսկ ինքը այդքան ուժ չունի միաժամանակ կարոտելու ու անձրևանոց քարշ տալու համար։ Ինքը պիտի թրջվի ու թրջվի այնքան, մինչև անձրևը հոգնության կամ խղճահարության բեռան տակ մարդանա ու հանձնվի, հետո փակվեն մոլորակի բոլոր անձրևանոցները, բոլորը՝ բացի մեկից, որն էդպես էլ չէր բացվել…

Ֆրանսիական օրագրի էջերում արդեն գրում եմ Հայաստանից՝ իմ սիրելի բազմոցին նստած, կողքս բաժակ ու ուտելիք, ոնց միշտ։ Մինչ այդ՝ 2 ամիս շարունակ մենք շատ զգոն էինք և ուշադիր, դրան զուգահեռ շատ ազատ խոսում էինք դրսում հայերենով ու քննարկում էինք բոլոր կողքիններին։ 2 ամիս ես շատ վստահ էի, որ եթե վերցրել եմ դրամապանակս ու միջի քարտերը, ուրեմն դուրսը չեմ մնա։ Փարիզյան օրագիրը վարելու համարյա ողջ ընթացքում մենք անընդհատ շտապում էինք ինչ-որ տեղ. ես հիմնականում ուշանում էի աշխատանքից, բայց ինչ-որ հրաշքով ժամանակին հասնում։ Էդ ընթացքի համար հատուկ քաշել էի ֆրանսիական ստեղնաշար, որ ավելի հեշտ գրեմ բառերը, ու վարժեցնում էի ինքս ինձ, որ «մ» տառը ներքևի տողում չէ, այլ վերջակետի փոխարեն։

Ինքնաթիռով թռնելու 3-4 ժամվա ընթացքում էս ամեն ինչը պիտի հետևում թողնեինք ու նոր համակարգով ապրեինք։ Էսօր դեղատանը զգացի, որ կողքից հասկանում են, թե ինչ եմ խոսում հայերեն։ Երեկ նկատեցի, որ տուն մտնելու համար նախ մուտքի, հետո նաև դռան բանալի է ինձ պետք։ Իսկ օրինակ, երբ Փարիզում էի (պիտի մի տեղ ասեմ էս արտահայտությունը), իմ սենյակի դուռը քարտով էր բացվում։ Հիմա շտապելու տեղ չունեմ, գործից չեմ ուշանում, որովհետև տնից եմ աշխատում։ Ստեղնաշարս միշտ հայերենի վրա է դրված, որովհետև վերջ, էլ ի՞նչ ման գամ ֆրանսերենով, էլ ո՞ւմ համար գործ անեմ էդ լեզվով։

Ընդհանուր առմամբ, լիքը մանր բաներ են փոխվել, ու չպիտի անսովոր լինի, որովհետև քանի տարի էսպես եմ ապրել, մնացածն էլ իրենց սովորական կյանքն են ունեցել։ Բայց հիմա ամեն առավոտ հաստատ ամեն մեկս մտածում է, թե սենյակակիցը ոնց քնեց։ Ինձ էլ Մերին չի արթնացնում, մնացել եմ իմ հույսին։ Վստահ եմ, որ հանրակացարանի փոքր քառակուսիներից հետո բոլորիս տները պալատ են դարձել։ Էնտեղի տեսածներից հետո՝ մեր խոհանոցը ամենամաքուրն ու ամենասիրունն է իմ աչքին։

Բայց եկեք հանրակացարանից դուրս գանք, քաղաքով անցնեք։ Եթե շեֆիս, մամայիս, մորաքրոջս կամ ուրիշ մեկին թվում է, որ ես զզվում եմ Փարիզից, կամ որ առհասարակ չեմ հավանել, չէ, ժողովո՛ւրդ, նման բան չկա։ Փարիզը քաղաք էր մնացած բոլոր քաղաքների նման։ Մի քիչ ավելի կեղտոտ, մի քիչ ավելի սիրուն շենքերով, մի քանի ավելի հրաշալի կառույցներով ու բերանը բաց մնալու թանգարաններով։ Փարիզի տեմպը շատ հարմար էր իմ կյանքի տեմպին․ ոչ շատ արագ, ոչ էլ հոգնեցնող դանդաղ։ Փարիզի շենքերը իմ վերարկուների պես բեժ էին, ու ես մտածում էի, որ սազում եմ քաղաքի պատերին։ Փարիզում մենք լիքը նոր բաներ ենք սովորել, սովորել ենք թեկուզ հենց իրեն` քաղաքին, նոր հմտություններ ենք զարգացրել, լեզու ենք բացել, ձրի գնացել ենք աշխարհի ամենաճոխ թանգարանները, տնօրենների հաշվին հաց ենք կերել իրենց տված տալոններով, մնացել ենք անձրևի ու կարկուտի տակ, գնացել ենք ուրիշ քաղաքներ, ուրիշ երկրներ, լսել ենք «ֆրանգլերեն» ու փոշմանել դրա համար, ինձ անգամ հայհոյել են դրսում, որ փող չեմ տվել մուրացկանին։ Հանդիպել ենք հայերի, լսել ենք հայկական մունաթ, կարոտել ենք Հայաստանը, ուզեցել ենք հետ գալ։ Կերել ենք համով, կերել ենք ֆասթֆուդ, կերել ենք անկապ, դրսում, տանը, ռեստորանում։ Երգել ենք հայկական ռաբիզ, ոչ ռաբիզ, տխուր կամ ուրախ երգեր։ Փորձել ենք ինտեգրվել միջավայրին, համակերպվել ենք էն մտքի հետ, որ կիրակի խանութ չենք կարող գնալ, փակ են։ Ինձնից հեռախոս էին փորձում գողանալ, հետ եմ խլել սեփական հեռախոսս ինչ-որ չաղ պապիից։ Հայերեն գոռացել եմ վրան, գիտեմ, որ չի հասկացել բառերը, բայց միտքը պարզ էր։

Փարիզում մենք տարբեր բաներից անընդհատ զարմանում էինք ու ասում, որ սրանից հետո երևի ամեն ինչ տեսել ենք արդեն, էլ ո՞ւր ավելի։ Բայց ամեն անգամ կար ավելին։

Տեսել ենք անսահման սիրուն բաներ՝ շենքեր, նկարներ, պատկերասրահներ, ցուցադրություններ, թեմատիկ ու առանց թեմայի սուվենիրներ։ Առել ենք ահավոր շատ նվերներ, կռահել ենք համարյա բոլորի չափսերը, ապրենք։ Դժվար էր ինչ-որ պահերի, բայց հաստատ արժեր, թե չէ` էլ ե՞րբ պիտի հասցնեինք ուրիշի հաշվին էսքան ման գալ։

Ճամփորդական օրագրերը միշտ ավարտ են ունենում, անընդհատ չես մնա ճամփորդ։ Ես իմն ավարտել եմ փետրվարի 29-ին, երբ իջա ինքնաթիռից։ Վերջին էջերին նայում եք հիմա։ Խոստացել եմ, որ մոտ ժամանակներս էլ տեղ չեմ գնա, որ կարոտս առնեմ։ Բայց եթե մի բան մտքիս գա, նոր օրագրում կհանդիպենք։

Bien à vous,

Փարիզից նոր եկածներ`

Անուշ Դավթյան

Անետա Բաղդասարյան

Մարիամ Նալբանդյան

Բարև, բարեկամս: Քեզ գրում եմ Գերմանիայի արևելքից: Անցյալ կիրակի առավոտյան ես ու Շուբաշրին շուտ արթնացանք, որովհետև երկուշաբթի մաթեմի քննության էինք ու պիտի հասցնեինք կրկնել հավանականությունների տեսության բաժինը: Իսկ քննություններն ավարտելուց հետո (փետրվարի 29-ին), ես պիտի մեկ շաբաթով գնայի Սերբիա, Շուբաշրին՝ Ավստրիա, ուսանողական ծրագրերի շրջանակներում։ Իրար հույս տալով պարապում էինք, թե բա` բան չմնաց, մաթեմի երկու քննություն, անգլերեն, մնացածը անցած շաբաթ հանձնել-վերջացրել ենք, ու արդեն գնում ենք հավես ճամփորդության: Էս ամենից մենակ մեկը ստացվեց․ եկա հավես ճամփորդության։

Կորոնավիրուսի՝ Իտալիայում գտած անսպասելի տարածումից ելնելով, քոլեջի բոլոր ուսանողները հիմա կամ վերադարձել են իրենց հայրենի երկիր, կամ հյուրընկալվել մոտակա եվրոպական երկրներում ապրող համակուրսեցիների տներում։ Ես ու մեկ այլ ուսանողուհի արդեն մի շաբաթ է՝ Գերմանիայում ենք, իմ մտերիմ ընկերուհու տանը: Առանց չարիքի բարիք երևի իսկապես չկա: Գերմանական մշակույթում առաջին անգամ եմ։ Բնակավայրը շատ գողտրիկ ու հավես տեղ է, պատմությամբ, համեստությամբ ու մաքուր օդով լիքը։ Նույնիսկ ձյուն եկավ։ Գերմանական ճշտապահության մասին բոլոր կարծրատիպերն այս մի շաբաթվա ընթացքում հասցրին ամրանալ իմ մտքում․ էս մարդիկ իրոք չափազանց ճշտապահ են ու կազմակեպված։ Ընկերուհիներիս հետ միասին ամեն օր ճաշ ենք պատրաստում։ Մի քանի օր առաջ պոմիդորով ձվածեղ ու տապակած կարտոֆիլ էի պատրաստել, եկող շաբաթ էլ տոլմա կպատրաստեմ։ Հա, հիմիկվա դրությամբ որոշված է, որ մինչև եկող շաբաթվա վերջ դեռ չենք վերադառնալու` Իտալիայում կրթական հաստատությունները կորոնավիրուսի պատճառով փակ են։ Ընկերուհուս ընտանիքն ինձ շատ հետաքրքիր է։ Մաման ջանք չի խնայում՝ մեզ հետ անգլերեն հաղորդակցվելու, ու պիտի ասեմ՝ ստացվում է։ Ինձ ու եգիպտացի համակուրսեցուս, ում հետ միասին հյուրընկալվում ենք էստեղ, անընդհատ հարցեր է տալիս մեր մշակույթից, մեր սովորույթներից, մեր երկրների մասին հայտնի կարծրատիպերից։ Ասաց՝ Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան 40 օրը» կարդացել է, ավելի սիրեցի։ Մենք էլ իրենց ենք հետաքրքիր, համենայն դեպս, էդպես եմ զգում։ Հայերենով ու արաբերենով գրեցինք ընտանիքի բոլոր անդամների անունները, խոսեցինք մանկությունից, ապագայի ծրագրերից:

Էստեղ փոքրիկ լիճ կա։ Չգիտեի, որ ջուրն էսքան շատ եմ սիրում, էսքան հարմոնիկ է ինձ համար (երկու տարի Ադրիատիկի ափին ապրելուց հետո պիտի որ հասկացած լինեի)։ Ուրախ եմ, որ չսպասված էս ձևով եմ բացահայտում էս երկիրը, հնարավորություն եմ ունենում ծանոթանալու նոր մշակույթին ու հյուրընկալվելու նման դրական միջավայրում։

Դուինոյից մեկնելու նախորդ օրը ծովափ էի գնացել: Երկար նայեցի ծովին, շա՜տ երկար։ Անսպասելի պիտի մեկնեինք, ու, դեպքերի ընթացքից կախված, վերադարձի ժամանակը անորոշ էր թվում։ Էլի մի անգամ գնահատել սովորեցի։ Գնահատել սովորեցի էնպես, ոնց հիմա գնահատում եմ էս հետաքրքիր ու ինչ-որ առումով արկածախնդիր փորձառությունը, էս ոչ ստանդարտ ու ինչ-որ տեսակետից անժամկետ արձակուրդը։ Տարիները կանցնեն, ու ես մի օր երևի թեթև ժպիտով կհիշեմ, թե ոնց երկու ժամում որոշեցի, հավաքվեցի ու մեկնեցի մի երկրից մյուսը: Թե ոնց 15 ժամ ճանապարհ եկա,  ոնց ավտոբուսում գիշերով արթնացա Ավստրիայի ցրտից ու ոնց պատուհանից աչքերս խուտուտով բացեց Պրահայի արևածագը․․․ Խաբեցի, ես ճանապարհներին չեն քնում, և հետևաբար, բաց են աչքերս միշտ: Ծիծաղով հիշեմ երևի, թե ոնց մի առավոտ մաթեմը թվում էր դժվար, իսկ հաջորդ առավոտ խառը իրավիճակի պատճառով մոռացել էի մաթեմի՝ էդպես էլ չկայացած քննության մասին։

Լինող ամեն բան իր պատճառն ունի, և գեղեցիկ ու տպավորիչ կմնա էս յուրահատուկ ճամփորդությունը իմ հիշողության մեջ։ Սիրուն գույներով ու վառ ժպիտներով կհիշեմ Բլենքենհայնը, Սաքսոնիան, Գերմանիան ու Յորդիսենց ընտանիքին․․․

Հ․Գ․ Թանկ օրերի մի մե՜ծ փունջ ու իմ ամենասիրած փափուկ խաղալիքը թողել եմ Դունիոյում: Տունը թող տաք մնա, մինչև ես վերադառնամ:

Ամենալավ և ամենամեծ բանը, որ ես ունեմ իմ կյանքում, իմ ծնողներն են։ Հայրս՝ առատաձեռն և անչափ բարի մարդ է։ Իսկ մայրս ազնիվ կին է, չափազանց մարդասեր և հետաքրքիր բնավորության տեր։

Ահա այս ծնողներից ես ծնվել եմ 2002 թ. հունվարի 20-ին, Արագածոտն մարզի Մաստարա գյուղում։

Մաստարան իմ ծննդավայրն է: Գյուղս գեղեցիկ է տարվա բոլոր եղանակներին։ Մաստարան չքնաղ է իր բոլոր գույներով։ Համայնքի յուրաքանչյուր բնակիչ գիտի քարից հաց քամել, կառուցել ու շենացնել իր հայրենի ծննդավայրը։ Շատ է զարմացնում համայնքի հոգևոր-մշակութային նշանակություն ունեցող բազմաթիվ կառույցները։ Օրինակ՝ Սբ. Հովհաննեսը (5-րդ դար), Սբ. Ստեփանոս Նախավկան (17-րդ դար) և այլն։

Ես ապրում եմ մի գյուղում, որտեղ կարևորվում է կրթությունը։ Իսկ կրթության մեջ մեծ դեր ունի համայնքի դպրոցը: Բայց միայն դպրոցի կրթությամբ չի սահմանափակվում գիտելիքներ ստանալու մեր հնարավորությունը։ Գյուղում գործում են տարբեր ոչ ֆորմալ կրթական ծրագրեր։ Օրինակ՝ IMPATC-ը, բանավեճի ակումբը և նմանատիպ շատ այլ ոչ ֆորմալ կրթական ծրագրեր։ Այս ոլորտի բարեփոխումները սկսվել են իրականացվել 5-6 տարի առաջ։ Ավելի քան 5 տարվա ընթացքում իրականացված բարեփոխումները հնարավորություն տվեցին լուծելու համայնքում առկա շատ խնդիրներ։ Օրինակ՝ լուսավորությունը եկեղեցու բակում, տաղավարների,  նստարանների, աղբամաններ տեղադրումը տարբեր վայրերում։

Մեր ոգևորվածությունը խոսում է կրթության ոլորտի արդյունավետության մասին, իսկ մեր ազատ ժամանակը փոխարինվել է գիտելիքներ ստանալու նոր հնարավորությամբ։ Մաստարայում կրթության ոլորտը կարևորվում է որպես համայնքի կայուն զարգացման, ինչպես նաև մարդկային կապիտալի պահպանման և վերարտադրության նախապայմաններից մեկը։ Գիտելիքի կարևորության գիտակցումն այսօր անվիճելիորեն առկա է թե՛ յուրաքանչյուր ընտանիքում, և թե՛ ողջ համայնքում։

«Գիտելիքն ուժ է և այն կարող է հարկադրել ենթարկվել իրեն։ Գիտելիքի տիրապետող մարդն իր կյանքի ընթացքում կարող է հարկադրել մարդկանց հնազանդվել իրեն և հետևել։ Հիշե՛ք, գիտելիքը կառավարող է, իսկ հարստությունը՝ հպատակը»: Ահա այսպիսի գաղափարախոսությամբ է զինված Մաստարա համայնքի յուրաքանչյուր բնակիչ։

Իմ հարազատ գյուղ, ես սիրում եմ քեզ։