Հովնանի ճանապարհորդական նոթատետրում 12.11.2018- 19.11.2018-ի կողքին ինքնաթիռում վերադարձից տասը րոպե առաջ գրվեցին Բեռլին ու Պոտսդամ քաղաքների անունները։ Հետո՝ մեկ-մեկ բոլոր, իսկ իրականում ընդամենը 20%-ն այնտեղ ապրած ուրախ ու տխուր պահերի։

Հետո ինքնաթիռն օդ բարձրացավ։
Իսկ ներքևում մեկշաբաթյա, բայց մեկ ամիս թվացող կյանք մնաց։ Բեռլինի` լաբիրինթոս հիշեցնող կայարանները, գնացքները, որ մեկ քեզ տանում են ուզածդ վայրը, մեկ լրիվ հակառակ ուղղությամբ։ Պապիկը, որ փորձում էր մեզ օգնել ու Մարիամի հայացքը, որ փորձում էր հասկանալ նրա գերմաներենը։
Մարդիկ, որ անգլերեն էին խոսում առանց բացառության, մինչդեռ փողոցներում ու կայարաններում անգլերենով մի ցուցանակ անգամ չկար։ Իսկ գնացքի վերջին կայարանն անգլերենով էին հայտարարում, դե հո մարդ չպիտի՞ մնա ներսում։
Մաքուր փողոցներն ու ծխախոտի մնացորդները ձեռքով հավաքող աշխատողները։
Աղբը տեսակավորող աղբամանները, որի վրա էլի գերմաներեն էր գրված։ Կարելի է կարծել` տուրիստներին թույլատրված է խախտել կանոնները։ Այնինչ` ոչ։
Հետո տարածական պատկերներն ավելի են փոքրանում, ու հայտնվում ես հոսթելում, որտեղ 40 կամ ավելի երիտասարդներ են։ Սեմինարի են եկել։
Խոսում են, պատմում, քննարկում։ Քաղաքականություն, մեդիա, մշակույթ ու էլի ինչեր ասես։ Հետո զարմանում են` ոնց ենք մենք` հայերս, կարողանում գրել երեք այբուբեններով։ Զարմանում են նրանք, ովքեր գիտեն եվրոպական 3-4 լեզու։ Բայց կապ չունի, իրենք միայն լատինական այբուբենը գիտեն։
Հետո զարմանում են, թե ինչու հինգ հայից երկուսը ֆրանսերեն գիտեն, կամ թե` ինչու են հայերը ֆրանկոֆոն (դե, մեր հինգից Մարիամն ու Սիրանը գիտեին, էլի): Հետո ավելի են զարմանում, երբ իմանում են, որ մենք ֆրանսիական համալսարան ունենք։ Էլ չասեմ` ինչ է լինում, երբ լսում են ռուսականի ու ամերիկյանի մասին։
Հետո խոսում եք քաղաքականությունից, ու հասկանում ես, որ նրանք կա՛մ լավ են պատրաստվել, կա՛մ ծանոթ են Հայաստանին, Հայաստանում տեղի ունեցողին։ Չնայած, առաջինի մասով կասկածում եմ։

Եվ դու կարող ես նայել մեծ քաղաքի մեծ գնացքների պատուհաններից ու մտածել։ Ու ընդհանրապես էլ էական չէ` ինչի մասին։

Ասենք, ինչո՞ւ քննությունները խանգարեցին, որ մի լավ ուսումնասիրեմ քաղաքի պատմությունը։ Կամ` ինչ լավ է, որ չհասցրի. էսպես ավելի հետաքրքիր է, երևի։ Հետո կանեմ։ Ուղղակի հետո էլի քննություններ են։ Կամ` ինչի՞ համար են մարդիկ մեզ մոտ այսքան տարբեր։ Այստեղ` Հայաստանում։ Դա անգամ բարձրաձայն քննարկել կարող ենք։ Ուղղակի էդպես էլ չհասկացա` լա՞վ է, թե՞… Բայց լավ է, երևի։

Գուցե թե ազգային առանձնահատկություններից բացի ինչ-որ ուրիշ բան կա։ Չգիտեմ։

Բայց կա այն, ինչ կա։

Հետո կանգառ։
Մտքերում էլ։

Ու մեկ շաբաթում վերջին` երևի հարյուրերորդ անգամ Բունդեսթագի կողքով քայլելիս կմտածես, թե ինչքան քիչ ժամանակ էր պետք՝ ձուլվելու օտար քաղաքին։ Ու կմտածես` ի՞նչ եղավ, ո՞նց։ Բայց չես ծանրաբեռնի կյանքդ դրանցով։ Բան չմնաց։

Ինքնաթիռը վայրէջքի կպատրաստվի, լույսերը կանջատվեն, ու Հովնանի նոթատետրում պակաս բաներ հաստատ կմնան։

«Արագածի չարիք» հոդվածս գրելուց հետո շատ քննադատություններ լսեցի։ Գյուղացիներից մեկը ինձ անվանում էր «ապատեղեկատու»։ Որպեսզի մարդկանց կողմից չլսեի մեղադրանքներ, որ հոդվածս կեղծ է, ես ինձնից եմ հնարել, որոշեցի գյուղացիներից հարցնել, թե ինչ են մտածում այդ խնդրի մասին։

-Դու շատ ճիշտ հոդված ես գրել, քանի որ որպես նոր սերնդի ներկայացուցիչ՝ մտահոգվում ես քո գյուղի ճակատագրով, քո գյուղացիների ճակատագրով և այդ քո մտահոգությունների հիման վրա գրել ես այդ հոդվածը։ Գովելի է այդ արարքը, և քո գրած հոդվածը տեղին է, քանի որ մենք բոլորս տեսնում ենք, թե ինչ է կատարվում մեր գյուղում, ջրի աղտոտվածությունը տեսնում ենք բոլորս։ Ով կքննադատի քո այդ հոդվածը, կարող ենք իրեն ցույց տալ հենց ջուրը, որը իրոք չարիք է դարձել մեր գյուղում։ Մենք չենք ասում՝ թող չաշխատեն, բայց աշխատելու դեպքում էլ թող աշխատեն այնպես, որ ո՛չ մեզ վնաս լինի, ո՛չ էլ իրենց։

Մեկ ուրիշը պատասխանեց այսպես.

-Հէկ-երը, ճիշտ է, չարիք են մեր գյուղի համար, բայց շահագործումից հանելն էլ հարցի լուծում չի։ Դա կարող է մի որոշ ժամանակ տևել ու դրանից հետո նորից կսկսեն շահագործումը։ Մենք պետք է ուրիշ լուծում գտնենք, որովհետև հասկանում ենք՝ եթե դադարեցնենք շահագործումը, մի շարք մարդիկ կզրկվեն իրեն աշխատանքից։ Այդ իսկ պատճառով պետք է ճիշտ գործի դնեն այդ ամենը։ Պետք է ջուրը ֆիլտրման ենթարկվի, որ մեզ հասնի մաքուր ջուր, չէ՞ որ կյանքի կենարար աղբյուրներից մեկը հենց ջուրն է։ Ուղղակի մարդիկ պետք է իրենց խիղճը չկորցնեն և աշխատեն օրենքի համաձայն, ամեն ինչ պետք է անեն, որպեսզի հա՛մ գյուղացիները գոհ մնան, հա՛մ իրենք։ Թե չէ հիմա ինչ անում են, իրենց համար են անում, չեն էլ մտածում գյուղացիների մասին։

Ժամեր հետո իմացա, որ Արագածոտն մարզի մարզպետը եկել էր գյուղ, որպեսզի լսեր գյուղացիների պահանջը։ Մարզպետի հետ հանդիպման էին եկել նաև կողքի գյուղի բնակիչները։ Մարզպետը լսեց գյուղացիների պահանջը և արեց այն, ինչ պետք է արվեր դեռ տարիներ առաջ։ Մարզպետը ստորագրեց փաստաթուղթը, որում նշված էր գյուղի երկու հէկ-երի շահագործման դադարեցման մասին։ Գյուղացիները ուրախությունից ուզում էին արդեն պարել, նրանց ուրախությանը չափ չկար։ Գյուղացիներից մեկը նույնիսկ ասաց.

-Այ, հիմա կարամ հանգիստ մեռնեմ։

Գյուղացիների պահանջը տեղ հասավ, և նրանք հասան իրենց նպատակին․ հէկ-երի աշխատանքը կասեցվեց։

Մարդաշատ օդանավակայանում գտել եմ մի անկյուն, որտեղ և՛ վարդակ կա, և՛ նստելու տեղ, և՛ ինտերնետ՝ օդանավակայանի դրախտը։ Ու քանի որ այս փոքրիկ դրախտը հնարավորություն է ընձեռում կապ հաստատել ընկերներիս հետ, դրանով էլ զբաղված եմ։ Մատներս արագ-արագ հպվում են հեռախոսիս էկրանին ու հաղորդագրություններ ուղարկում տարբեր երկրներ։

-Լա՛վ, մի հատ ասա` ինչի՞ մասին նյութ գրեմ։

Պատասխանը երկար չի սպասեցնում։

-Նորմալի։

-Այսի՞նքն։

-Նորմալ երևույթի մասին։ Թե ով ա ասել, ինչն ա նորմալ։

-Լավ, իսկ քո համար ի՞նչ ա նորմալը։

-Ցանկացած բան, որից ոչինչ չի տուժում։

Նույն հարցը տալիս եմ ինձ։ Պատասխանը չի տարբերվում։ Փորձում եմ հիշել երևույթներ, որոնք ինձ համար եղել են աննորմալ։ Հիշողություններս արդեն տասնմեկերորդ անգամ ընդհատվում են օդանավակայանի աշխատակցուհու ձայնով, որը խնդրում է դեպի Թել-Ավիվ թռչող ինքնաթիռի վերջին ուղևորուհուն մոտենալ տերմինալին։ Հասկանում եմ, որ այս երևույթը հաստատ նորմալ չէ։ Հարյուրավոր մարդիկ օդանավում նստած սպասում են ինչ-որ կնոջ, որը հայտնի չէ` կժամանի՞, թե՞ ոչ։ Գեղեցիկ երևույթ չէ։ Բայց եթե Սևակը, չիբուխը բերանին,  կողքիս նստած լիներ, կասեր.

«Ամեն ինչ չափի մեջ է գեղեցիկ,

Իսկ ո՞րն է չափը, ո՞վ է սահմանել,

Ո՞վ է այդ չափը չափել ու կտրել․․․»։

Ես էլ լուռ կլսեի ու չէի իմանա՝ ինչ պատասխանել։ Շուրջս Սևակի տված հարցն ու նորմալի սահմանումն է։ Նորմալի սահմանումից որոշում եմ ազատվել։ Ինքս նոր սահմանում հորինել։ Որոշում եմ, որ նորմալը քայլերն ու երևույթներն են, որոնք կատարելիս ստանում ես ուզածդ, բայց չես խախտում դիմացինիդ իրավունքները։ Նորմալ եմ համարում դասից ուշանալը, ավտոբուսում տարեցներին տեղդ զիջելն ու ուրիշի հետ չհամաձայնվելը։ Հարցը համարում եմ փակված։ Մնում եմ Սևակի հետ մենակ։ Մնաց պարզեմ, թե ո՞վ է չափը սահմանել։ Չափը սահմանել է հասարակությունը։ Կազմված հազարավոր հասարակ մարդկանցից, որոնք վախենում են իրենց իրական կերպարներից։ Վախենում են դիմացինի կարծիքից ու կողքինի հայացքից։ Հասկանում եմ, որ Սևակի նման անչափ նվիրվել ու ուրախությունից գոռալ եմ ուզում։ Բայց անչափ նորմալ ապրել կլինի՞։

Օդանավակայանի աշխատակցուհին արդեն հիսուներորդ անգամ խնդրում է դեպի Թել-Ավիվ թռչող ինքնաթիռի ուղևորուհուն մոտենալ տերմինալ։ Հետո էլ նույն բանը խնդրում է դեպի Երևան չվերթի բոլոր ուղևորներին։ Հանգցնում եմ Սևակի չիբուխը, վերցնում եմ հեռախոսս, վերջին տխուր հայացքը նետում վարդակին ու գնում եմ նորմալ անչափ կյանքս շարունակելու։

Ես շատ եմ լսել դասից փախչելու մասին: Բոլոր փախչողները պատմում են, որ հուզվում են. հանկարծ միջանցքում կամ դպրոցի մուտքի մոտ ուսուցիչը չհանդիպի: Սիրտդ սկսում է արագ աշխատել: Խիղճդ ասում է. «Դու պետք է գնաս դասի և ուշադիր լսես ուսուցչիդ»: Մանկական չարաճճիությունը մյուս կողմից հորդորում է. «Հետաքրքիր է, փախի՛ր, գնա՛ թեկուզ տուն, ոչ մի վատ բան էլ չի լինի»: Ես էլ եմ ցանկանում ապրել այդ զգացմունքները: Եվ ահա…

-Էրեխե՛ք, էսօր անպայման թռնում ենք,- ասաց Աննան:

-Ո՞ր դասից,- հարցրեց Կարենը:

-Ռուսերենից:

-Հաստա՞տ, թե՞ էլի դասարանի կեսը մնալու է:

-Չէ, բոլորով:

-Բա մատյա՞նը,- հարցրի ես:

-Կտանեմ ուսուցչանոց:

-Բայց ի՞նչ կասես:

-Մի բան կհորինեմ:

-Օրինակ՝ ի՞նչ:

-Դե…

-Ավելի լավ է` մատյանը չտանենք, թո՛ղ դասարանում մնա: Պահարանում կդնենք:

-Հետո ո՞վ է հետ գալու, որ մատյանը տանի ուսուցչանոց:

-Ես պարապմունքի եմ, կտանեմ:

Զանգը հնչեց: Պատմություն էր: Չնայած դասարանում տաք էր, բայց մենք արդեն հագել էինք վերարկուները, դրել գլխարկները և ձեռնոցները, որպեսզի դասամիջոցին դրա վրա ժամանակ չկորցնենք: Իմիջիայլոց, պայուսակներն էլ էինք գցել մեր ուսերին: Այդպես 40 րոպե արևոտ դասարանում վերարկուներով նստելուց հետո վերջապես զանգը հնչեց: Մենք մի վայրկյանում դուրս եկանք դասարանից: Դասարանում մնացել էին մի քանի հոգի, որոնք դեռ հագնվում էին: Մենք նրանց շտապեցնում էինք: Վերջապես բոլորով, կազմ ու պատրաստ, կանգնած էինք աստիճանների վրա` ամենավտանգավոր մասում, որտեղից ուսուցիչը հեշտությամբ կարող էր մեզ տեսնել: Որոշեցինք դպրոցից դուրս գալ խմբերով:

Վերջապես բակում ենք: Որոշեցինք արագ հեռանալ, քանի չենք փոշմանել, բայց…

-Երեխե՛ք, բա որ բարկանա՞ն:

-Վերջ, ես գնացի, ինչ ուզում եք, արեք,- զայրացա ես:

Այսքան կազմակերպված փախուստ և հետ վերադառնա՞լ, երբե՛ք: Սակայն, քանի որ նրանք բոլորը նորից դասարան գնացին, ուզած-չուզած ես էլ գնացի: Երևի ամեն օր այս սցենարը կրկնվում է: Ես ամեն օր որոշում եմ, որ հաջորդ օրը անպայման փախչելու եմ, սակայն միշտ հետ եմ կանգնում այդ որոշումից: Ինչո՞ւ: Ես էլ չգիտեմ: Բայց համոզված եղեք, վաղն անպայման պիտի փախչեմ, թեկուզ` մենակ: Երևի միտքս չեմ փոխի:

Նարինե Դանեղյան 13 տ., 2004թ.