Օգոստոսի 9-29-ը մասնակցում էի եվրոպական ճամբարի Վրաստանում: Սկզբում մտածում էի, որ կարող է չհարմարվեմ կամ ձանձրալի անցնի, չէ որ 20 օրը բավականին շատ էր:

Բայց հենց առաջին օրը, երբ ծանոթացա ճամբարականներից մի քանիսի հետ, զգացի, որ առաջիկա 20 օրերը կյանքիս լավագույն օրերն են լինելու: Հենց այդպես էլ եղավ 20 օրվա ընթացքում։ Հասցրի ծանոթանալ 12 երկրներից եկած 100 մարդու հետ:

Առավոտյան մի կերպ էի արթնանում, իսկ ժամը 9-ին մարզանքն էր: Չնայած, որ բոլորս ատում էինք առավոտյան մարզանքները, մեկ է՝ կարոտում եմ նույնիսկ դրանք: Հետո մասնակցում էինք բազմաթիվ սեմինարների, խաղերի, մշակութային երեկոների… Մի խոսքով, օրերս շատ հետաքրքիր էին անցնում, և օր օրի էլ ավելի էի սիրում ճամբարը։ Ի ուրախություն ինձ, ծննդյանս օրը համընկել էր ճամբարի օրերից մեկի հետ, և ընկերներս այդ օրը լավագույններից մեկը դարձրին։

Ճամբարում ամենից շատ կապվեցի հենց հայերի հետ, ձեռք բերեցի շատ ընկերներ։ Ամենահիշարժան օրերիցս մեկն էլ հենց մեր՝ հայերիս ելույթի օրն էր: 2 օր անընդմեջ պատրաստվում էինք ելույթին, Հայաստանից տարել էինք ազգային սնունդ, հագուստ և այլ բաներ: Եվ իրոք, վստահաբար կարող եմ ասել, որ մեր ելույթը լավագույններից մեկն էր: Բոլորը հավանել էին ամեն ինչ, բայց հատկապես՝ հայկական կերակրատեսակները:

Ճամբարի ընթացքում երեք անգամ գնացինք նաև էքսկուրսիաների դեպի Թբիլիսի, Մցխեթա և Սիղնաղի: Չնայած շատ շոգ էր, այնուամենայնիվ լավագույն տպավորություններով վերադարձանք:

Եվ արդեն վերջին օրը թվում էր, թե մի ողջ կյանք ես ապրել այդ մարդկանց հետ, կապվել ես բոլորի հետ: Դժվար էր պատկերացնել, որ առավոտյան քեզ առաջնորդդ չի արթնացնելու, որ չես լսելու քո «Դեղին» թիմի նշանաբանը, հետաքրքրաշարժ պատմություններն ու կատակները:

Բայց ճամբարի ավարտով մեր բոլորի ընկերությունը չավարտվեց, այն շարունակվում է և դեռ շարունակվելու է շատ երկար ժամանակ։

Մի քանի ժամ ու ես «Մանանա» կենտրոնի իմ լրագրող հինգ ընկերների հետ կլինեմ Գերմանիայում` մասնակցելու «Տվյալների վրա հիմնված պատմություններ մարդու իրավունքների մասին» թեմայով սեմինարներին։ Ասեմ, որ առաջիկա օրերին, մենք 17.am կայքում կվարենք օրագիրը, չմոռանաք հետևել:

Շատ ուրախ ու միաժամանակ շատ լարված եմ: Ինչպես միշտ, ամեն ինչ թողնում եմ վերջին պահի հույսին, ու այս անգամն էլ բացառություն չէ։ Դեռ ոչինչ չեմ արել ու տարօրինակ անհանգստությամբ նստել ու շուրջս եմ նայում. դատարկ ճամպրուկ, կոշիկներ, կիսաբաց պահարան ու մամայի ջղային հայացք: Մինչ ես վեր կկենայի անկողնուց ու հազիվ, մի կերպ ինչ-որ գործ կանեի, մաման ամեն ինչ արել է, ու մի կաթիլ հոգնածություն չկա դեմքին, լուռ համբերում է, թե երբ պիտի անցնեմ գործի: Մի քանի րոպե գրեմ ու սկսեմ իրերս հավաքել:

Երբ իմ ծանոթ-բարեկամներն իմացան գնալուս մասին, բոլորը շատ ուրախացան ու զանգում, շնորհավորում էին: Երբ իմացա, որ հաստատ գնում եմ, մամային խնդրել էի, որ ոչ մեկին չասեր. մի տեսակ և դեռ չէի հավատում, և մտածում էի, որ հենց մեկին էլ ասեմ, չի ստացվելու գնալս: Ինչքան ծրագրի որ դիմել եմ, դեռ չգիտեի՝ կանցնեմ, թե` չէ, բոլորին արագ ասում էի այդ մասին, ու վերջում պարզվում էր` չեմ անցել:

Դե պատկերացրեք ինձ այն պահին, երբ բոլորին պիտի ասեմ, որ` չէ, այս անգամ էլ չստացվեց: Ու քանի որ այս անգամ չէի ուզում էլի անհարմար դրության մեջ լինել, որոշեցի ոչ մեկին չասել:

Ու հիմա, երբ արդեն գնում եմ, իրոք, հավատում եմ ու վերջապես առաջին անգամ անհարմար ու նեղված դրության մեջ չեմ. երազանքս կատարվել է. ես Գերմանիա եմ գնում:

Շատերը ինձնից նեղացել են, ասում են՝ յա, Շուշան, էդ մեզ չես հա՞ վստահում, ինչի՞ չես շուտ ասել:

Հարցը վստահել-չվստահելու մեջ չէ, ուղղակի այս անգամ ուզում էի վերջնական համոզված լինել ու նոր ասել: Ու հետո, ինչ-որ ծրագրով մի երկիր գնալը շատերն են կարողացել ու կարող են, բայց այ, որ տիեզերք թռչեի, նոր մոլորակ բացահայտելու գնայի, հաստատ արժեր այդքան ուրախանալ ու զարմանալ:

Ասելու շատ բան կա հիմա, բայց, այ, ժամանակ չկա: Վերջում միայն մի բան կասեմ. երկու տարի առաջ սենյակիս պատին գրել-կպցրել էի. «Շուշան, դու հաստատ Եվրոպա ես գնալու ինչ-որ ծրագրով»: Գրել, կպցրել էի ու ամեն օր ապրում էի այդ տողերը կարդալով: Իսկ շատերը կարդում ու ծիծաղում էին, ու ասում. «Վայ, Շուշան, դու տենց էլ չմեծացար»…

Սպասեք նյութերիս:

Մեր մեքենան հանգիստ ընթանում էր Տավուշի ճանապարհներով: Ճանապարհներ, որտեղ ծառերի, բնության կարոտ մարդը որքան էլ նայի, չի կշտանա, թեև մեր Լոռին էլ պակաս գեղեցիկ չէ… Մարզ, որտեղ կա իրեն միշտ հատուկ զով եղանակ, որտեղ արևի շողերը երբեմն սպրդում են ծառերի արանքից:

Մարդը անընդհատ փորձում է ինքն իրեն ճանաչել, ես՝ նույնպես, և հաճախ եմ ճանապարհներ անցնում ինքս ինձ հետ: Ինքնաճանաչվելու համար պետք է ճանապարհ անցնես, մի որոշ ժամանակ մնաս ինքդ քեզ հետ, զգաս, հասկանաս, թե դու ինչի ես ընդունակ: Եղանակը մռայլ էր, ու արևին շարունակ խնդրում էի, աղոթում էի, որ հայտնվի: Անտառում կարծում էինք, թե մենակ ենք, ծառերը կորել էին մառախուղի մեջ, կարծես ոչ թե օգոստոսյան եղանակ էր, այլ աշնանային։ Ճանապարհը ձգվում էր երկար, հեռվում մեզ Լաստիվերն էր սպասում։ Որքան քայլում էի առաջ, այնքան լիցքավորվում էի հայաստանյան չքնաղ բնության շնչով, նրա տվածով։ Իսկ ի՞նչ էր տալիս նա ինձ, նրա շունչը։ Շշնջում էր, թե երկիր սիրելը որքան կարևոր է, մի՞թե ինքնաճանաչման ճանապարհներից մեկը քո երկրի ճանապարհներով անցնելը չէ:

Ես երբևէ չէի մտածի, որ գրելու կարողություն ունեմ, դա թաքնված էր իմ մեջ, թաքուն պահված, մինչև մի օր չգտա նուրբ ու բարակ թելը, որը կապում էր ինձ իմ հայրենի երկրի բնությանը: Երբ աշնան պարզ մի օր նայեցի իմ պատուհանից դուրս ու ավելի քան երբևէ զգացի ինձ բնության զավակ: Ճանաչեցի ինձ, թեև մասամբ։ Դեռ որքան տեղ ունենք մեզ ճանաչելու, փոքրիկ քայլերի արվեստը սովորելով՝ կամաց-կամաց կբացահայտենք ինքներս մեզ այլ ճանապարհների վրա ու այլ վայրերում, բայց կա մի բան, որը մեզ թևում է, թե անպատճառ չի փոխվի ու կմնա․ սխալներ գործելը, կատարյալ չլինելու զգացումը, ու ի վերջո՝ հանգիստ թքած ունենալը: Հը՜մ, երևի կմնա:
Զգացողություններիցս մի կերպ ազատվելով՝ նայեցի ձախ կողմս, մշուշը քաշվել էր։ Հիմա իմ առջև ողջ անտառն էր իր փարթամ ծառերով, ու հեռվում լսվում էին ջրվեժի խշշոցը, մարդկանց ձայները… Այո՜, սա Հայաստանն է՝ անբացատրելի շնչով, շատ հայեցի տարրերով: Երբ օդում էի՝ պարանից կախված, թռչում էի անտառի մի կետից մյուսը, ազատությունը զգացի լրի՜վ: Զգացի ինձ բնության հետ ներդաշնակ ու հասկացա, որ ինքնաճանաչման համար մի ողջ կյանքը չափազանց քիչ է… Դա կգա ինքն իրեն, հաճախ քո վերջին ու միակ հույսը հենց ինքդ ես: Հենց դու պիտի լինես ճանապարհումդ իշխողը՝ մի կողմ թողնելով թուլություններդ ու վախերդ:
Բայց և լավ տարբերակ է քաշվել երկրիդ մի անտառում, վրան խփել, թեյ խմել, գիշերել մի քանի օր քո ունեցած վախերի ու մտքերի հետ, նստել ու լռել… Եվ աստղազարդ երկինքը կօգնի թեթև ժպիտ ծռել շուրթերիդ: Հաշվի նստել էն մտքի հետ, որ ինչքան քեզ ճանաչել ես՝ բավ է սկզբի համար… Դեռ էլի կան, անխոս, անեզր թվացող ոլորաններ:

Եթե ինչ-որ բան հիշելու կամ ինչ-որ մեկին կարոտելու կարիք ունես, ապա տանիքն ամենահարմար տեղն է…

Ինչ-որ խորհրդավոր անբացատրելիություն կա տանիքներում, հատկապես` բարձրահարկերի: Եթե դու որոշել ես կտրվել երկրից, դու պիտի սպասես ինչ-որ կարմիր մայրամուտի ու հայտնվես ինչ-որ բարձրահարկի տանիքում: Վե՜րջ, քեզ էլ ոչինչ պետք չէ, մնում է՝ նստես, ձեռքերով գրկես ծնկներդ, աչքերդ փակես ու սկսես ինչ-որ բան հիշել կամ ինչ-որ մեկին կարոտել…

Տանիքներում են հյուսվում մոլորակի ամենագեղեցիկ հեքիաթները, որոնք երբևիցե չեն պատմվում մարդկանց: Տանիքների հեքիաթները հյուսվում են պահի համար ու պահի արագությամբ անհետանում են, խառնվում օդին: Եթե այնպես ստացվի, որ մայրամուտներից մեկի ժամանակ տանիք բարձրանաս ինչ-որ մեկի հետ ու այլևս այդ հեքիաթը կրկնելու հնարավորություն չունենաս, հետո պիտի ինչ-որ կորցրած թանկություն գտնելու հույսով անընդհատ միայնակ բարձրանաս, որովհետև տանիքներն իրենց գիրկը կանչող առեղծվածային հատկություն ունեն: Ու երբ չես գտնի ոչինչ ու կմնաս մենակ, երբ կզգաս, որ մրսում ես, կնստես, ձեռքերով կգրկես ծնկներդ, աչքերդ կփակես ու կսկսես հիշել կամ կարոտել…

…

Հորիզոնում կարմրին է տալիս մայրամուտը, ու դու որոշում ես կորցրած ինչ-որ թանկություն գտնելու հույսով բարձրանալ տանիք: Չես պատկերացնում՝ ինչ է քեզ այնտեղ սպասվում, որովհետև միայնակ դու երբեք տանիքներ չես բարձրացել: Ու երբ առաջին անգամ միայնակ կհայտնվես այնտեղ, ու երբ կհասկանաս, որ բղավոցներդ անարձագանք են մնալու, ու երբ կզգաս, որ լռությունը խլացնելու է, կսկսես մրսել…

Միայնությունի՜ց:

…

Դու բարձր ես, շա՜տ բարձր, դու բարձր ես բոլորից ու ամեն ինչից, դու երկնքի՜ն ես մոտ ու եթե ձեռքդ բարձրացնես, կարող ես ձեռքերով աստղերը խառնել: Դու երկնքի ու երկրի սահմանագծում ես, որ թվում է՝ շուտով կլանելու է քեզ, կամ դու ինքնակամ ես կլանվելու: Աստիճանաբար սկսում ես զգալ սրտիդ աշխատանքը, օդդ չի հերիքում, դու երկնքին այդքան մո՞տ: Առաջ չես գնում, որովհետև վախենում ես, չէ՜, որովհետև մենակ ես: Աչքերդ փակում ես, որ բարձրությունը չտեսնես, բայց չի օգնում, որովհետև բարձրությունները զգալու համար են, ու դու անգամ աչքերդ փակ զգում ես այն: Այդ սարսափեցնող բարձրությունը քեզ կանչում է իր գիրկը: Ուզում ես տրվել նրան, դառնալ նրանը, բայց մի ինչ-որ սառը քամի քո ուղղությամբ պտույտներ է անում, մազերդ խառնում ժպիտիդ ու փաթաթվում է քեզ, իսկույն սթափեցնում: Երբ աչքերդ բացում ես, դու քեզ գտնում ես տանիքի եզրին: Քեզ մի՜ քայլ էր մնացել, որ դառնայիր նրանը, բայց քամին ձեզ բաժանեց: Հետ ես գնում, որ… Երևի որ չընկնես…

Աջ ու ձախ ես նայում, որ կորցրածդ գտնես, բայց իզուր: Շրջվում ես, աչքիդ առաջ տեսլանում է քո՝ այդտեղ երբեք չկայացած ընթրիքն ու գինու այն բաժակը, որ ինքնավստահ կնոջը բնորոշ հպարտությամբ երբեք այդպես էլ չդատարկեցիր, այն տաք հագուստը, որ ձեզ տանիքում չմիավորեց ցրտից պաշտպանվելու համար, այն ծաղիկները, որ այդպես էլ երբեք քոնը չդարձան, այն խոսքերը, որ այդպես էլ երբեք չասացիր… Որովհե՜տև, որովհետև, քո հեքիաթը տանիքում կիսատ է մնացել, որովհետև հերոսներից մեկը ժամանակից շուտ է լքել տանիքն ու երկիր վերադարձել:

Հետո, երբ կզգաս, որ փնտրածներդ իրական չեն, տեսիլքներ են, դու կհասկանաս, որ ավելին ես կորցրել: Ու երբ չես գտնի ոչինչ ու կմնաս մենակ, երբ կզգաս, որ մրսում ես, կնստես, ձեռքերով կգրկես ծնկներդ, աչքերդ կփակես ու կսկսես հիշել կամ կարոտել:

…

Մայրամուտն անհետանում է երկնքի ինչ-որ անկյունում, վերջին կարմիրները դանդաղորեն սուզվում են, ու սկսում է մթնել: Քո բարձունքից գրեթե ոչինչ չի երևում, բացի բարձրահարկերից, որոնց պատուհաններն աստիճանաբար լուսավորվում են: Ամեն լուսավորված պատուհան իր արտացոլումն է գտնում երկնքում՝ աստղերի տեսքով: Գեղեցիկ գիշեր է:

Առաջին անգամ տանիքում մնալով մենակ՝ կհասկանաս, որ քո իմացած աշխարհից դուրս գոյություն ունի այլ աշխարհ, բոլորից հեռու մի տանիքային կյանք, ու գիտակցումը, որ դու արդեն ապրում ես այդ կյանքով, մեջդ տեղավորելու համար երկար ժամանակ է պահանջելու: Առաջին անգամ մնալով տանիքում ինքդ քեզ հետ, կհասկանաս, որ նրանք, ովքեր հիմա միայնակ են մնացել տանիքներում, ժամանակին այնտեղ մենակ չեն եղել: Կհասկանաս նաև, որ երբեմն կորցրածն այնքան թանկ է լինում, որ չի փոխարինվում, այն չեն փոխարինում՝ ո՜չ ժամանակը, ո՜չ մարդիկ, ո՜չ տանիքներն ու ո՜չ էլ կարմիր մայրամուտները:

Դու չես ուզում իջնել, որովհետև նեքևում՝ մարդկանց աշխարհում քեզ չեն հասկանալու, որովհետև այսուհետ դու նրանց նման սովորական կյանքով չես կարողանալու ապրել, քոնը այդ սովորական կյանքի լուսանցքում ստեղծված ու հասունացած տանիքային կյանքն է, որ չի ընդունվելու ներքևում՝ մարդկանց աշխարհում:

Բայց երբ զգաս, որ մենակությունդ աստիճանաբար անտանելի է դառնում, ու որ կորցրածդ թանկությունը տանիքում չես գտնելու, կշտապես իջնել, որ քեզ էլ չկորցնես: Իջնելուց առաջ մի վերջին անգամ կժպտաս, հետո ժպիտդ կթողնես տանիքում, նոր կվերադառնաս երկիր:

Չմոռանա՜ս ժպիտդ թողնել, որովհետև գուցե ինչ-որ մեկն էլ քո ժպիտն է կորցրել, ու մի օր անպայման բարձրանալու է տանիք՝ այն գտնելու անսասան հավատով:

Երկար ժամանակ է չեմ գրել: Կմտածեք` բողոքելու բան չկա, չէ իրականում բողոքելու բան միշտ էլ կա, բայց…

Սեպտեմբերի 23, Երևանի ընտրություններ, նախընտրական քարոզարշավներ, գովազդ և այսպես շարունակ: Երևանից 110կմ հեռավորությունն էլ չի խանգարում, որ ապրենք իր խնդիրներով: Ամենուր կլսես վերջին երկու շաբաթում աֆորիզմ դարձած արտահայտությունները, կտեսնես շենքի տակ և զրուցարաններում հավաքված «քաղաքական գործիչներին», ֆեյսբուք մտնելուն պես ամբողջ էջդ կողողվի քաղաքապետի թեկնածուների նկարներով, ու էսպես շարունակ, մինչև կգա բաղձալի ու սպասված օրը: Երևանը կունենա նոր քաղաքապետ:

Ինձ համար միևնույն չէ, բայց էական էլ չէ, թե ով կընտրվի, որովհետև քաղաքապետը չի լուծելու իմ գյուղի խնդիրները: Նա Երևանն է զարգացնելու, նոր կենտրոններ է կառուցելու, իսկ իմ 1000-ից ավել բնակչություն ունեցող գյուղում անգամ մանկապարտեզ չկա, էլ չեմ խոսում ժամանցի կենտրոնների մասին:

Լոռու մարզում վերջին 3 տարիների ընթացքում միայն մի կենտրոն է բացվել գյուղաբնակ երեխաների համար, այնինչ Երևանում ամեն քայլափոխի նման կենտրոնների կհանդիպես: Իհարկե, բողոքս միայն գրելով չի վերջանում: Շատ ու շատ տեղեր ենք դիմել, բայց ի պատասխան ասել են, որ մեզ ոչ մի կերպ չեն կարող օգնել: Հա, ի դեպ, հաճելի կլիներ, երբ նույն ոգևորությամբ լուսաբանեիք նաև գյուղապետների նախընտրական քարոզարշավները, որովհետև գյուղերում բնակիչները անգամ չեն էլ իմանում, թե երբ և ինչպես է անցել ընտրությունները: