Նա վազեց խոհանոց, բացեց սառնարանը, հետո վառարանը, հետո կռացավ, բացեց պահարանը, հուսահատված վազեց դուրս: Գնաց լողասենյակ, նայեց լվացարանի մեջ, տեսավ չկա՝ գնաց ննջասենյակ:

-Կարոտել եմ նրան, քանի օր է՝ պաղպաղակ չեմ կերել, ավազից պալատ չեմ սարքել, ցեխից տորթ չեմ թխել, գնացքս չեմ աշխատացրել, բայց ուղևորները սպասում են, չէ՞: Ո՞ւր է նա, գտեք նրան, հետ բերեք, կարոտել եմ,- տղան լալիս էր, ոտքերը խփում գետնին:

Մեկ էլ ներս մտավ տղայի մայրիկը՝ նրա հետ.

-Առ, վերցրու քո արջուկին, նա բազմոցի տակ էր:

Ժպտո՞ւմ եք: Լավ է, չէ՞: Իսկ հիմա պատկերացրեք մի կնոջ, որը սեղանի առաջ նստած նայում է իր որդու լուսանկարին: Վերջ չկա արցունքներին: Նա չի կարող այս մանկան պես փնտրել ամենուր և գտնել իր որդուն, ով գնացել է ռազմաճակատ և հրացանը ձեռքին սպասում է թշնամու հարձակմանը: Գուցե և՝ վերջին ճակատամարտին: Ինչո՞ւ, որովհետև ինչ-որ նախագահի աչքը մեկի նավթի, կամ բարեբեր հողի վրա է:

Իսկ եթե խեղճ մոր կորցրածն արդեն չկա՞ և անօգնական ընկել է մարտի դաշտո՞ւմ, աչքերը հառած դեպի երկի՞նք.

«Աստված, տեսա՞ր, ես մեռա մի կաթիլ նավթի համար, իսկ մայրս վճարում է միլիոն կաթիլ դառն արցունքով»: Պատերազմի ժամանակ ամեն բան արյան գին ունի:

Հուզվեցի՞ք, այդպես էլ գիտեի:

Անուշ Մուրադյան 14տ., 2003թ.

Կաթնատամների փոխարինման տարիքում ատամնաշարից պակասող ամեն մի ատամիկի հետ կորցնում էի մի ժպիտ. նեղանում, աստիճանաբար փակվում էր ժպիտիս բացվածքը կամ էլ քողարկվում ձեռքով` վախենալով քույրերիս, եղբայրներիս կամ էլ ընկերներիս կողմից արժանանալ «սեպռիկ» մականվանը: Լուսանկարչական ալբոմում սկսում էին նվազել նկարները, որտեղ լայն ժպտում եմ, կամ էլ որոնց նայելիս հասկանում ենք, որ զոռով են նկարել:

Ա՜խ, այդ ատամը, որի պակասը ինձ ստիպում էր ամաչել: Որտեղի՞ց իմանայի, որ տարիներ անց կարոտելու եմ անատամ ժպիտներս:

Բայց անատամության դեմ պայքարում ես ունեի մի հավատարիմ ընկեր, որին թերևս ճիշտ կլինի կոչել դաշնակից: Նա մեր տան մուկն էր, որն ապրում էր ներքնահարկում: Երբ ընկնում էր հերթական ատամս, այն բռանս մեջ սեղմած` վազում էի, գտնում հատակի մի ճեղք, որտեղից ցած էի գցում ու արտասանում.

-Մո’ւկը, մո’ւկը,
Ա’ռ իմ փչացած ատամը,
Տու’ր ինձ քու ոսկի ատամը:

Այսպես տեղի էր ունենում վաղ շուկայական հարաբերություններին բնորոշ փոխանակման պես մի բան. ես տալիս էի ընկած ատամս` ակնկալելով նրանից ստանալ «ոսկի ատամ»: Եվ ատամը չէր ուշանում:

Այս ամենը սովորեցրել էր տատիկս, և նրա յոթ թոռներն էլ այս դժվարությունները հաղթահարել են մեր մկնիկի միջոցով:

Այսօր էլ ես ունեմ քո օգնության կարիքը, մո’ւկ: Երևի մոռացել ես ինձ ու չգիտես, որ ես  արդեն մեծ եմ, ու ժամանակն է, որ իմաստության ատամներս բերես: Բայց ի տարբերություն այն Աստղիկի, որին լավագույնս բնութագրում էր իր անվան վերջին մասնիկը, ես քեզ տալու ոչինչ չունեմ: Իսկ դու երևի սպասում ես, որ առաջին հերթին ստանաս, ապա տաս: Ու ցավալին այն է, որ մարդիկ էլ են քեզ պես մտածում:

Մո’ւկը, մո’ւկը…

Քեզ չէին խաբել:

Ի սկզբանե ասել էին` կյանքը նվեր է:
Երևակայությունդ է մեղավոր, որ նվերը կարմիր ժապավենով զարդարած ես պատկերացնում: Բայց, այնուամենայնիվ, կարմիր ժապավենի առկայության բացակայությունը թող չխանգարի քեզ հստակ իմանալ, որ կյանքը նվեր է, պարգև:
Նվերդ վերցրու, սիրածդ ֆիլմի անունը տուր նրան, վրան փորագրիր սիրածդ գրքի տողերը և վայելիր այն քո սիրած երգի հնչյունների ներքո:
Կյանքդ վերցրու քեզ հետ քաղաքում զբոսնելիս, բայց յուրաքանչյուր անկյունից լսվող նույն անճաշակ երգերը թող չխանգարեն կարծել, որ քո երգերը քոնն են, այնտեղ դու ես և դրանց հայտնիության ու արժեքի մասին քչերը գիտեն:
Երգեր կան, որի մի կտորն ենք մենակ սիրում, բայց առաջ չենք տալիս ու համբերատար սպասում ենք այդ կտորին: Թող այդ մի քանի «երկար ու ձիգ» րոպեները չխանգարեն սպասել ու սրտի թրթիռով լսել այն սպասված ու սիրելի կտորը:
Կյանքդ գրկած մտիր որևէ ուսումնական հաստատություն, ուսումնասիրիր ամեն ինչ: Եթե, այնուամենայնիվ, սիրես մաթեմատիկան ու լինես ռեալիստ, խնդրում եմ, թող մաթեմատիկական հմտություններդ չխանգարեն եղելության ու հորինվածքի միջև մեծի նշանը դնել հորինվածքի դիմաց. դա քեզ կապրենցի:
Կյանքդ շալակած կքայլես արդեն: Այն լցված կլինի հազար ու մի անուններով: Մի հարց կգա ու կկանգնի քո ճանապարհի վրա. իսկ ո՞ւր է հիմա նա: Մինչև դու շփոթված շուրջդ կնայես, իբրև թե քեզ բռնացրել են հանցանքի վայրում, ես կամաց կասեմ ականջիդ` թող անունների բազմությունն ու ծանրությունը չխանգարի քեզ հիշել նրան, ում անվան բոլոր տառերն են գրված մեծատառ ու սիրուն ձեռագրով:
Թող չխանգարեն հիշել նրան, թող չխանգարեն:
Չխանգարեցին:

Մեծ քաղաքում կարծես բոլորն են շտապում: Բայց գիտես, շատերը իրենց մտքերից են շտապում հեռանալ, շատերը ուշանալու պատճառով են շտապում, և շատերն ու  ես, պարզապես չենք կարող սպասել:

Երբ հոգեբանության դասախոսը ծանոթանում էր առաջին կուրսեցիների հետ, առաջին իսկ նստարանին նստած սևահեր աղջկան հարցրեց, թե ինչ կուզենար հիմա՝ հոգու անդորր  ունենալու համար, աղջիկը պատասխանեց.

-Կուզեմ սպասել սովորեմ,- ու մեղմ ժպտաց՝ հայացքը դրսից լսարան բերելով:

Դասախոսը փորձեց կատակի վերածել:

-Իսկ դու սպասելու փոխարեն մետրոյի հետևի՞ց ես վազում:

Նա չհասկացավ գուցե, որ այդ հարցով դասախոսը  չօգնեց, ու մնաց անպատասխան: Ուսանողուհին չհասկացավ՝  ինչու հենց մետրոն, հարվածելով ցավոտ տեղին:

Այդ աղջիկը ես էի, տեսնելով, որ այստեղ էլ չհասկացվեց սպասելու կարողության կարևորությունը, ես հայացքովս էլի դուրս եկա լսարանից ու կանգ առա մի հաստ  խողովակի վրա, որից ծուխ էր դուրս գալիս քուլա-քուլա, ու որն այդ պահին  ավելի օգնեց:

Ես երբևէ չեմ մտածել մետրոյի հետևից վազել՝ սպասելու փոխարեն, բայց երբ կանգնում եմ կայարանում, ավելի շատ սպասում  եմ ոչ թե մետրոյին, այլ էն մեղմ քամուն, որ վագոնին է առաջնորդում, ու որը  կոնկրետ այդ պահին հույս է՝  դեպի վագոնի լույսերը:

Սպասելը դա հեռավորության հաղթահարումն է ժամանակի տեսքով, սպասելը դա  շարունակելն է չշտապելը, երբ շուրջդ բոլորն ու ամեն ինչ շտապում են:

Կյանքը անցնում է միշտ ինչ որ բանի սպասելով: Սպասում ենք գնացքը շարժվի, ապա կայարանից կայարան հասնի ու վերջում մեր կայարանին, կամ կանգառից կանգառ, ու այսպես  շարունակ: Այս ամենի մեջ կարևորը չհաշվել ակնթարթները, չսպասել, որ վայրկյան անց ինչ որ բան կփոխվի: Կյանքը սպասել է թելադրում, ու ինձ, արդեն թվում է, թե դա է կյանքի «շարժիչ ուժը»:

Գնում են, հարցնում եմ՝ ինչի՞ եք գնում, ասում են՝ դու փոքր ես: Գնում են, հարցնում եմ՝ ինչնե՞րդ է պակաս, ասում են՝ չես հասկանա: Գնում են, ասում եմ՝ չեք կարոտի՞, ասում են՝ քո գործը չի:

Համ հասկանում եմ, համ էլ՝ չէ: Անապահով ընտանիք լինի՝ թող գնա, կասեմ՝ լավ չեն ապրում: Բայց դու ինչի՞ ես գնում: Դուռդ ինչի՞ ես փակում: Բա հարևանիդ մասին մտածե՞լ ես, որտե՞ղ պիտի «կոֆե» խմի: Մտածե՞լ ես նորություններն ու մեջի եղած հիասթափությունը ում պիտի պատմի: Էգոիստ ես, էլի:
Հիվանդություն է, ու դրսի աշխատանքն էլ փռթած մածուն է երևում: Դե, եթե փռթած է՝ գնա կեր, ինչ ասեմ: Էստեղ քեզ հարիր չի շինարարություն անել, գնա փողոց մաքրիր: Դրսացավ ենք կպել, պիտի ուրիշի մոտ աշխատենք ու ուրիշի երկիրը շեն դարձնենք: Հետո էլ կասեն՝ գնում են ու քաղաքացուն հավասար իրավունքներ պահանջում: Բա իրենց ստեղծածն է, էլ ո՞ւմ տան իրենց իրավունքները: Հայի սովորույթ է` դարերից եկած: Պիտի միշտ տանջվենք, որ պատմության էջերում գրեն՝ հայը աշխատասեր ազգ է: Մեզ դուր է գալիս ուրիշի երկրի տերը լինելը: Ձեզ թուլացրեք, մեկ-մեկ ծուլացեք, որ ամեն աշխատանք կատարելու համար հեշտ տարբերակ գտնեք: Տարածված ու ծեծված խոսք. «Հայաստանը ոչ մի տեղ չնայող պատուհան է»: Հա, հասկացանք, լսել ես, դուրդ եկել է, մտածում ես՝ իմաստուն խոսք է, որովհետև հասարակությունն ընդունում է այդ հասկացությունը, որովհետև քեզ համար հասարակության կարծիքն է կարևոր: Ռուսաստանում պատուհանները դրած, պատրաստ քեզ են սպասում: Ռուսաստանում պատուհանները գալիս ու լվանում են նախագահները, իսկ մեզ մոտ՝ չէ: Պատուհանիդ առաջ դուռ բացիր ու մի սպասիր, որ ես իմ հաջողությունը կտամ քեզ:

Ես նախանձ չեմ, բայց չեմ տա: