Ես իմ գյուղի պատմությունը իմացել եմ պապիս պատմած պատմություններից։ Այսօր նույնպես խնդրեցի, որ պատմի․

-Սարուխանի հիմնադիրները եկել են Արևմտյան Հայաստանի Զանգեզուր նահանգից։ Առաջինը Սողոն էր, նա մի քանի մարդկանց հետ եկել, հետազոտել է բնակավայրը և հավանել: 1830 թվականի գարնանը, 17 հոգով եկել և բնակություն են հաստատել այստեղ։ Սկսել են զբաղվել անասնպահությամբ և հողագործությամբ:
Մի օր Սողոն աղջիկներին ուղարկում է ջրի։ Աղջիկները ջուրը վերցնում և տեսում են, որ մեջը ձուկ կա, արագ տանում են տուն։ Սողոն տեսնում է, որ իշխան ձուկ է։ Շատ է ուրախանում և որոշում մինչև աշուն մնալ այդտեղ և հավաքել բերքն ու բարիքը։
Աշնանային մի երեկո Արևմտյան Հայաստանի Սրբահանից մի խումբ հայեր են գալիս և խնդրում, որ գիշերը մնան իրենց տանը, առավոտյան շարունակեն իրենց ճանապարհը։ Գիշերը խմբին հարգում պատվում են։ Առավոտյան տեսնում են ձյուն է եկել, ասում են․

-Էս ձանը դո՞ր էրթանք, թո մնա գարունը կբացվի, կէրթանք,- մնում, տեսում են ամեն ինչ կա, մտածում են, որ ավելի լավ տեղ չեն գտնի ու իրենք էլ են բնակություն հաստատում գյուղում։

Դալիկարդաշը բաժնվում է երկու մասի՝ Սրբահան և Զանգեզուր:
-Պա՛պ, բա ինչո՞ւ են անվանել Դալիկարդաշ:
-Այդ ժամանակ գյուղերն ու մարզերը ունեցել են թուրքական անուններ օրինակ՝
Դալիկարդաշ-Սարուխան
Բաշքանդ-Գեղարքունիք
Կուլալի-Կարմիրգյուղ
Քուզաջի-Լանջաղբյուր
Քարիմքանդ-Ծաղկաշեն։

-Բա ուրիշ ի՞նչ անուններ է ունեցել Սարուխանը:
-Դալիկարդաշ (նաև Դալիղարդաշ), Ակունք, ԽՍՀՄ-ի ժամանակ կոչվել է Սարուխան:
-Բա զանգեզուրցիները ու սրբահանցինները ինչո՞ւ են այդքան հաճախ կռվում:
-Մեր գյուղը շա՜ր կռվարար է, գյուղում չկա մեկը, որ կռիվ անել չսիրի։

-Ես քեզ շատ եմ սիրում։ Ու, գիտե՞ս, դու ինքդ իմ բոլոր սիրած բաներն ես։

-Հա՞, էդ ո՞նց։

-Ահան, ես շատ եմ սիրում երկնքի աստղերը, դու ինձ համար աստղաշատ երկինք ես։ Սիրում եմ ամառվա հով գիշերները, դու դրանցից մեկն ես։ Դու հրավառություն ես։

-Հրավառություն է՞լ ես սիրում։

-Հա, շատ։ Դու փազլ էլ ես։

-Հա, էդ սիրում ես, գիտեմ… Էդպես որ լինի, դու էլ ֆուտբոլ ես։

-Թող ֆուտբոլ լինեմ… Դու իմ ամենասիրած օգոստոսյան արևոտ օրն ես։

-Իսկ ես նաև ձմեռվա վարդագույն ու փափուկ երեկոներն եմ սիրում, ուրեմն դու էլ դրանցից ես։

-Ես համաձայն եմ, ես էլ եմ շատ սիրում։ Կքայլենք իրար հետ էդ երեկոներին, չէ՞։

-Հա՜։ Դու էդ ձմեռների իմ սիրած կպչող ձյունն ես։

-Ես անչափ շատ եմ սիրում նվերներ։ Դու ինձ համար անսպասելի տրված ու սիրուն փաթեթավորված նվեր ես… Դու էն իմ սիրած մենակությունն ես։

-Քեզ համար մենակություն եմ, իսկ դու ինձ համար իմ սիրած ընտանեկան ջերմությունն ես։

-Դու աշխարհում ինձ դուր եկած ամենահամեստը, ամենահասարակն ես ու, ամենակարևորը՝ իմն ես։

-Իսկ դու իմ ամենանրբիկ ու ամենասիրուն աղջնակն ես, իմ տեսած ամենահրաշք էակը։ Դու իմ ամենասիրածն ես։

-Դուրս եկավ՝ դու էլ ինձ ես շատ սիրում, հա՞…

-Բարև Ձեզ, կներեք Ձեզ անհանգստացնելու համար, չորսամյա Մարիամին ենք օգնում, երեխային վերականգնողական բուժում է հարկավոր, մայրն է խնդրել։

Այսպես էր սկսվում իմ աշխատանքը։ Ինչպես հասկացաք կամ կռահեցիք․ ես աշխատում էի մի բարեգործական խմբագրությունում, որը այդ ժամանակ օգնում էր չորսամյա Մարիամին։ Զանգահարում էինք մարդկանց և օգնություն խնդրում․ կային մարդիկ, ովքեր մինչև վերջ լսում էին և չէին անջատում։ Կային մարդիկ, ովքեր օգնում էին։ Մարդիկ էլ կային, ովքեր շատ հարց էին տալիս, մեզ համարում խաբեբա, վիրավորում։ Դե պատկերացրեք, տարբեր մտածելակերպի, սեռի, մասնագիտության մարդիկ։ Ինչպես ասում են՝ ինչքան մարդ, այնքան բնավորություն ու մտածելակերպ։

Իմ աշխատանքը ինձ դուր էր գալիս։ Կստեմ եթե ասեմ, որ այն ինձ դուր չէր գալիս,  մանավանդ, երբ աշխատում ես քո կուրսեցիների հետ։ Մի անգամ էլ մի մարդ երեխայի մորը մեծ գումար փոխանցեց, որից ես լավ զգացի, դե մեծ գումարը հարաբերական է։ Երբեմն ծիծաղելի դեպքեր էին պատահում։ Լինում էր դեպքեր, երբ համարները կրկնվում էին։ Մի անգամ այդպիսի դեպք ինձ հետ կատարվեց։ Զանգեցի մի կնոջ, ով հրաժարվեց օգնել։ Սխալմամբ նորից զանգահարեցի, և այդ կինը մինչ կսկսեր բարկանալ, ես չկորցրեցի ինձ և ասացի, որ սոցհարցում ենք կատարում քաղաքացիների զբաղվածության մասին։

Հա, մոռացա նշեմ, որ հիմա էլ չեմ աշխատում։ Պատճառն այն չէ, որ դասերս չէի հասցնում, ընդհակառակը, ավելի պարտաճանաչ էի սովորում։

Մի քանի օր առաջ ստացա իմ առաջին աշխատավարձը։ Ամբողջը վատնել եմ եղբորս նվեր գնելու վրա։ Կարծում եմ, որ տեղին եմ ծախսել, այդպես չէ՞, և քանի որ Ամանորի նախաշեմ էր, ես եղբորս համար տոնածառի խաղալիքներ գնեցի, ամբողջ տոնածառը իմ գնած խաղալիքներով զարդարեցի: Բոլորս ուրախ էինք, ես էլ ներքուստ հրճվում էի, որ կարողացել եմ ուրախացնել ընտանիքիս։ Այս խաղալիքները դարձան իմ ամենասիրելի իրերը, չէ որ դրանք իմ աշխատանքի արգասիքն էին, և առաջին կուրսեցուս առաջին նվերը մայրաքաղաքից։

Մայրս պատմեց, որ առաջին աշխատավարձը քառասուն ռուբլի է եղել, ստացել է ու նվիրական մասունքի նման պահել դարակում, մտածել է, որ այդ փողերը տարբերվում են ուրիշ փողերից, և ափսոսել է օգտագործել։

Հետո էլ ավելացրեց, որ իր աշխատավարձով որոշել էր իր Սուրիկ հորեղբորը նվեր գնել և այդպես էլ որոշումը չիրականացրեց։

Ես ուրախացա, որ իմ որոշումը կարողացել էի կատարել: Ես ու քույրս որոշել էինք մեր աշխատավարձերով եղբորս նվերներ գնել, և ես կատարեցի իմ խոստումը։

Հիմա, երբ  գրում եմ այս տողերը, տոնածառի  լույսերի տակ փայլփլում են եղբորս նվիրական խաղալիքները, իսկը իր փոքրիկ աչուկների նման։

-Ներս արի՛, ցուրտ է,- ասաց մայրս՝ դուրս գալով պատշգամբ:

-Մա՛մ, պատահաբար չգիտե՞ս, թե ինչ ախտորոշում են տալիս այն մարդուն, ով չի մրսում, չնայած պետք է մրսի:

-Սկսեցիր դատարկաբանե՞լ:

-Այ, օրինակ, երբ մենակ եմ կամ ինչ-որ բանի մասին եմ երկար մտածում, դրսում ես երբեք չեմ մրսում: Իմ ախտորոշմամբ, սա երևի անզգայացում է, ինչը որքան տհաճ, նույնքան էլ հաճելի է: Իսկ երբ դու իմ տարիքում էիր, քեզ հետ նման բան պատահե՞լ է:

-Ես քեզ պես երազկոտ ու ճարտարախոս չեմ եղել: Ոչ էլ՝ ժամերով, ձմեռվա կեսին բնության հրաշքիդ` մայրամուտին սպասել: Իսկ դու ցրտից ես անզգայացել: Ներս անցի՛ր,- ասաց մայրս, այժմ՝ խիստ ձայնով:

Ստիպված էի տեղի տալ:

-Գիտեմ, թե ինչու ես խիստ մեզ հետ: Դաստիարակման մեթոդ է, չէ՞,- չարաճճի ժպիտով շարունակեցի ես, երբ արդեն նստած էի տաք վառարանի կողքին ու վայելում էի նրանից դուրս թռչող հրե լեզվակների վառվռուն կարմիրները։

-Հը՞, մա՛մ, լռո՞ւմ ես:

-Իսկ ի՞նչ է, մարդուն մտածելու համար ժամանակ պետք չէ՞:

Լռեցի ու հոնքերս կիտած սկսեցի փորձել մտածել ինչ-որ բանի մասին:

-Երազանք ունենալը կարևո՞ր է,-քիչ անց սկսեցի ես:

-Երազանքը կարևոր է, երբ իրատեսական է, երբ պահանջում է աշխատասիրություն, այլ ոչ թե դատարկ անուրջներ: Եթե նստես ու երկար երազես, դրանից ոչինչ դուրս չի գա: Ավելի ճիշտ է՝ քայլեր մշակել երազանքին հասնելու համար: Ենթադրենք, ես ուզում եմ աշխատանք ունենալ որևէ ձեռնարկությունում: Եթե ես շարունակ երազեմ, արդյունքում ինձ միայն երազներ կմնան, իսկ եթե տեղեկություններ հավաքեմ ձեռնարկության մասին, փորձեմ հարմարվել աշխատանքային կանոններին, դիմեմ ձեռնարկատիրոջը աշխատանքի ընդունման համար՝ արդյունքն ակնհայտ կլինի:

-Ճիշտ է, գիտե՞ս, Էյնշտեյնը դպրոցում շատ վատ էր սովորում, բայց իր աշխատասիրության արդյունքում դարձավ հայտնի ֆիզիկոս:

-Նման մարդիկ շատ են: Աճպարար Թյորսթոնը, ով ոչ մի մոգական գիրք չէր ընթերցել, երկար տարիներ համարվում էր լավագույն աճպարարը: Աբրահամ Լինկոլնը, ով ուսում չէր ստացել, աշխատում էր նպարեղենի խանութում ու շատ աղքատ էր, մի օր 50 ցենտով գնված տակառի միջից գտնում է իրավաբանական գրքեր, դրանք ուսումնասիրելով, Սպիտակ տուն հասնում:

-Այդ դեպքում՝ դեռ հույս կա,- փայլող աչքերով հայտարարեցի ես:

-Գերմանիայում սովորելու մասի՞ն ես ակնարկում:

Գլխահակ սկսեցի մտածել: Փաստորեն երազանքիս հասնելու համար ոչ մի արգելք խոչընդոտ չի դառնա. ո՛չ ֆինանսական վիճակը, ո՛չ մարդիկ, ո՛չ կարծրատիպերը… Սակայն դեռ պետք է աշխատեմ վերացնել երազկոտությունս, իսկ հետո միայն մտածեմ այն բոլոր քայլերի մասին, որոնք հնարավոր կդարձնեն Գերմանիա հասնելու երազանքս:

Երբ փոքր էի, սիրում էի նստել տատիկիս կողքին ու լսել նրա պատմությունները իր ու պապիկիս կյանքի, հարազատների ու մտերիմների մասին: Ճիշտ է, շատ բան չէի հասկանում, քանի որ երեխա էի, բայց միևնույն է, ինձ հետաքրքիր էր այդ ամենը: Հետաքրքրությունս կրկնապատկվեց այն ժամանակ, երբ ուսուցչուհիս հանձնարարել էր կազմել մեր ընտանիքի տոհմածառը: Իսկ տոհմածառ կազմելը իրոք շատ հետաքրքիր է: Տատիկս պատմում էր, թե ովքեր են եղել պապիս պապը, նրա որդիները, և ես շատ մեծ հետաքրքրությամբ կազմում էի տոհմածառը: Որոշ ժամանակ անցավ, ու ես հասկացա, որ միայն անուններն իմանալը շատ քիչ է, և պետք է նաև իմանաl նրանց կյանքի ու գործերի մասին: Սկսեցի հետաքրքրվել և արդյունքում հետաքրքիր բաներ իմացա:

Գյուղում մարդիկ պատկանում են տարբեր «ազգերի»: Մեր գյուղի հիմնական ազգերն են` Պապունց, Ապունց, Դավութանց, Կիրիքորանց, Շեթանց: Յուրաքանչյուր ազգ ունի իրեն բնորոշ հատկանիշներն ու յուրահատկությունները: Մեր ազգը Պապունց ազգն է: Պապը ունեցել է հինգ տղա, որոնցից մեկը Զաքարան է եղել`պապիկիս պապը: Զաքարայից էլ առաջացել է Զաքարունց ճյուղը: Գյուղում այդպիսի մարդ չկա, ում հարցնես Պապունց ազգի և Զաքարյանների մասին, ու նրանք չիմանան:

Հայրիկիս ու տատիկիս հետ զրուցեցի, և նրանք ինձ պատմեցին Զաքարյանների մասին մի քանի բան:

Զաքարյանները Շամբ գյուղում մեծ հողատարածք են ունեցել: Այնտեղ բերք ու բարիք են ցանել: Մի մեծ խնձորենի է եղել այնտեղ, որը «շաղկալդի» են կոչել:

-Տատ, բայց ի՞նչ հետաքրքիր բան կա այդ ծառի մեջ:

-Բալաս, էդ ծառը մի տոննա խնձոր ա տվալ: Լյավ մեծ-մեծ կարմիր խնձորնի: Շատ են ըշխադալ, վեր լյավ բերք ստանան:

Զաքարայի տղաներից մեկը հորս պապիկն է եղել` Ներսեսը: Մի անգամ Ներսեսը երեկոյան որոշում է այգին ջրել: Մութ է լինում և ոչինչ չի երևում: Նրա կինը` Կայանը (անունը Գայանե է, ուղղակի բարբառով այսպես է հնչում), հրացանը վերցնում է և կրակում, կարծելով, որ գող է մտել այգի: Բայց բարեբախտաբար Նեսեսը չի վնասվում, փամփուշտը գլխի մոտով է անցնում: Ներսեսը չորս որդի է ունեցել` Սուրենը (պապս), Ռուբենը, Վանուշը և Ժորան

1941 թ. Ներսեսը որդու` Ռուբենի հետ մեկնել է ռազմաճակատ՝ Հայրենական մեծ պատերազմին մասնակցելու:Ռուբենը զոհվել է ռազմաճակատում, իսկ Ներսեսը վիրավոր վերադարձել է և մեկ-երկու տարի անց մահացել:

Մնացել են Ներսեսի երեք որդիներն ու չորս քույրերը: Պապիկս գյուղում հայտնի մարդ է եղել, և նրան ճանաչել են որպես Շոֆեր Սուրեն:

-ԽՍՀՄ-ի տարիներին թորքերի նհետ շատ լյավ էինք, պապիդ ալ պիրըմ էր տոն, հաց տալիս: Ասըմ էր՝ սաղս ալ մարդ ենք, խե՞ թշնամություն անենք:

Պապիկիս ու նրա նախնիների թողած ժառանգությունը իրոք մեծ է: Երբ գյուղում ինձ հարցնում էին, թե ով եմ, ծնողներիս անունը տալով չէին ճանաչում, բայց երբ ասում էի, որ Զաքարյան Սուրենի թոռն եմ, միանգամից ճանաչում էին:

-Պապունց ազգի հարսները շատ խելոք, կրթված ու դաստիարակված են իլալ,-ասում է տատս:

Մեր հարևան Աղավնի տատը, ով նույնպես Պապունց ազգի հարս է, միշտ ասում է.

-Շտեղ մի լյավ ու ըշխադող աղջիկ ա իլալ, ընգալ ա Պապունց ազգի տղերքի ձեռը:

Միշտ այն համոզմանն եմ եղել ու հիմա էլ համոզված եմ, որ մարդ պետք է հպարտանա իր արմատներով: Եվ, այո’, ես իրոք հպարտ եմ, որ Դարբաս գյուղից եմ, և որ Պապունց ազգի ու Զաքարյանների ժառանգներից մեկն եմ: Մեր նախնիները մեզ հպարտանալու առիթ են տվել, մենք էլ պետք է այնպես անենք, որ մեր սերունդները հպարտանան մեզնով, ու Զաքարյանների անունը միշտ բարձր պահենք: