Գյումրվա էսքիզներ
Եթե մի օր…
Եթե մի օր օդդ չհերիքի
Ու կյանքը դադարի քեզ քնքշորեն ժպտալ,
Եթե մի օր` չգիտեմ երբ,
Զգաս, որ քեզ կարոտող էլ չկա,
Եթե մրսես ամռան շոգին քեզ շրջապատող մարդկանց մեջ,
Եթե ջերմես ու չգտնես թրջոցը հոգատարությամբ դնող մի անուշ աղջկա,
Եթե օրերդ անցնեն,
Եթե կյանքը անցնի,
Բայց լինես դու մոռացված,
Եթե մի օր անցնես նաև դու,
Եթե շիրմաքարիդ վրայից անունդ ջնջվի
Ու մոռացվես անգամ ժամանակի կողմից,
Կհիշեմ ես քեզ:
Ու թե անգամ ծերունական թուլամտությունից միտքս մթագնի,
Դեմքերը ջնջվեն
Կառկայծի մի պահ դեմքը հուշերի միջից
Ծեր պառավին ժպտացող ջահել տղայի…
****
Թե գիշերը քունդ չտանի, կարդա այն նամակները,
Որ գրեցի ու այդպես էլ քեզ չուղարկեցի
(Որ գրեցիր ու այդպես էլ ինձ չուղարկեցիր)
Թե գիշերը քունդ չտանի, նայիր այն նկարներին,
Որ այդպես էլ մենք չունեցանք
Թե գիշերը քունդ չտանի, զանգիր այն համարին,
Որ այպես էլ անգիր չիմացար:
Թե գիշերը քունդ չտանի, գրկիր այն փափուկ բարձը,
Որ այդպես էլ մենք չկիսեցինք,
Իսկ թե գիշերը քունդ տանի`
Երազիր այն տան մասին,
Որ գուցե այսօր մերը լիներ…
Խուսափում ենք առավոտներից
Մթնեց… Էլի գիշեր է…
Ինչու՞ չի լուսանում, ինչու՞ է ինձ թվում, թե օրը չի ուզում արև ելնի։
Մենք խուսափում ենք առավոտներից։ Մենք չենք ուզում նորից լուսանա ու տեսնենք նույն դեմքերը, նույն դժգոհ մարդկանց, ովքեր չգիտես, թե ինչ են ուզում կյանքից։ Մենք խուսափում ենք առավոտներից, այո’, որովհետև գիշերը ծածկում է ամեն ինչ իր մթությամբ։ Գիշերը չի թողնում, որ ինչ որ մեկը տեսնի քո տխրությունը։ Գիշերը չի թողնում որևէ մեկին տեսնել քո արցունքները, և դու լացում ես… Երբեմն նույնիսկ այնքան ես լացում, որ թվում է, պիտի ջրազրկվես։ Էլ արցունք չկա…
Ամեն ինչ էլ տխուր է այս կյանքում, ու թե պիտի լացենք, ապա ամեն ինչի համար, որովհետև տխուր է կյանքը։
Չգիտեմ` գիշերային քամին է պատճառը, թե ուրիշ ինչ-որ բան, որ որոշեցի գրել։ Ինձ թվում է, հեռվում ինչ-որ անլցնելի կարոտ կա, որ պիտի մեկը լցնի, նա, ով հենց պատճառն է դարձել այս կարոտի։ Բոլորս ենք կարոտում…
Իսկ քամին էլի սուրում է, էլի փչում ու տանում է ամեն ինչ։ Եթե գոնե մեղմ փչեր, բոլոր վերքերը կդադարեին մրմռալ, բայց չէ’, քամին էլ մտածել գիտի (մի՞թե). մարդկանց պես թույլ տեղին է հարվածում ու…
Գիշերային այս մելամաղձոտ նոտայի վրա էլ արթնացա, չնայած դադարել եմ քնել, բայց այնուամենայնիվ, ասենք թե, արթնացա։
Քայլեցի դեպի պատուհանը։ Արևն արդեն իր շողերով պայծառացնել էր ուզում տխուր եղանակը։ Ու քամին էլ արդեն դադարում էր։ Գուցե քամին էլ գիշերը իր տեղը չի գտնում։ Գուցե նա էլ ամբողջ գիշեր մտածում է ու չի գտնում հազարավոր հարցերի պատասխանները։
Լուսանում է (ափսոս)…
Քիչ անց արևն ամբողջովին կերևա։ Գնամ, հագնեմ ժպտերեսիկի դիմակս ու դուրս գամ տնից։ Հասարակության մեջ հարիր չէ մարդուն տխուր լինել, ամոթ է։ Ինձ պես քանի՜ ու քանի՜ մարդ է զգեստապահարանից հագուստի փոխարեն օրվան հարմար դիմակ ընտրում, իսկ հագուստը կարևոր չէ, կարևորը մի բան հագնեմ ու դուրս գամ արագ, անտանելի են պատերը…
Դիմանկարի փորձ
Իմ գլխում, ինչպես պայուսակումս, անվերջ խառնաշփոթ է։
Առօրյա գործերն ու մտքերը, փոքր դարակում մի կերպ են տեղավորվում, ու պայուսակս դուրս են նետում իրենց շարքերից։
Էն պայուսակը, որում կարմիր շրթներկ կա, ու որը երբեք չեմ օգտագործել։
Հասարակ լինելուս հետ սկսկել եմ համակերպվել, դե հասկացել եմ, որ խանութի ցուցափեղկի գեղեցիկ բարձրակրունկները փոքրամարմին աղջկա համար չեն ստեղծվել, ու դրանց վրա մեկ րոպե կանգնելն ինձ համար տանջանք է, որ գրողի տարած վզնոցն ու մյուս զարդերը, ինձ համար ոչ թե գեղեցկությունը ընդգծելու դետալներ են, այլ ավելորդ իր, որ միշտ դարակիս վերջում են նետվում ու էդպես էլ չօգտագործված մնում։
Որ նույն շպարի միջոցները, երբեմն իրարից չեմ տարբերում, ամեն անգամ շրջապատիս «բա ինչի՞ չես շպարվում, արդեն մեծ ես, պիտի քեզ նայես» արտահայտությունը եթե մի ժամանակ անսովոր էր, հիմա արդեն սովորել եմ, անգամ չեմ էլ պատասխանում, անկեղծ, հոգնել եմ։
Ժամանակի ընթացքում սկսել եմ ինձ սիրել, քիչ-քիչ սկսում եմ հաղթահարել արտաքինիս հետ կապված բարդույթները։
Նկարներս առանց գունային փոփոխությունների ենթարկելու եմ հրապարակում, գերհոգնած ու կիսափակ աչքերս սկսում են ինձ դուր գալ, ու միայն, նույն կիսափակ աչքերով, ուրիշների աչքերի մեջ նայելը մնում է անլուծելի խնդիր, երևի ժամանակի ընթացքում դա էլ կհաղթահարեմ։
Ես էս տեսակն եմ, ու անկեղծ, դա ինձ դուր է գալիս։
Ես չեմ փոխվել, ու չեմ փոխվելու, հանուն ինչ-որ մեկի, կամ ինչ-որ բանի։
Սիրեք ձեզ էնպիսին, ոնց կաք, թերությունները երբեմն առավելություն դարձրեք, և մի փորձեք նմանվել այլոց, հասարակությանը դուր գալու համար։
Իսկ կարմիր շրթներկը երևի մի օր կօգտագործեմ։
Ծանր բառեր
Երբևէ Մովսես Խորենացու «Ողբ»-ը կարդացե՞լ եք։ Եվ ի՞նչ եք զգացել առաջին անգամ կարդալիս։
Երբ կարդացի առաջին անգամ, չզգացի այն խորն ու արմատացած ցավերը ամեն մի տողում, որ գոյություն ունեին։ Ես չէի հասկանում, ինչպես կարելի էր ողբալ մի երկրի համար, եթե միևնույն ժամանակ ասում էին, որ հենց նույն երկրի ժողովուրդը միասնական է, ազնիվ, արի, շատ փորձությունների ու դժվարությունների միջով անցած։
Անցան տարիներ, ու ես ժամանակ առ ժամանակ վերընթերցել եմ «Ողբ»-ը։ Ես հասկացել եմ, որ կան տողեր, որոնք մեր առօրյան նկարագրում են ամենաիսկական ձևով։ Ու չնայած ամենաճիշտ տողերին, որ կան «Ողբ»-ում, որոնք առավել քան արդիական են, այնուամենայնիվ ես չեմ կարող համաձայնվել, որ զինվորականները անարի են կամ զենք ատող։ Ու այս տողերը իր սրտում կժխտի յուրաքանչյուր հայ հիմա՝ պատերազմից հետո։ Մենք անզոր ենք, այո՛, բայց որքան զորեղ են նրանք: Մենք անկարող ենք, այո՛, բայց որքան փորձություններ հաղթահարեցին նրանք։ Նրանք, որ նռնակներ պայթեցրեցին իրենց ձեռքերում, այդքան արիությո՞ւն։ Նրանք, որ ընկերոջը փրկելու համար, իրենք նահատակվեցին, կյանքեր փրկեցին՝ կյանքերի գնով։ Եվ ես, այս ամենը միայն լսել եմ, լսել եմ, որ չեն ունեցել զենքեր, որ շատերը հրաշքով են փրկվել, որ բոլորը գիտակցաբար են ընկել դաշտերում, որ… բայց… եթե…
Պատերազմից հետո այլևս ոչ մեկի դեմքին չկա անկեղծ ժպիտ, իսկ իրավունքը կա՞ ժպտալու։
Մորաքրոջս ամուսինը զոհվեց կռվում… Երկար օրեր անցան, երբ կարողացա խոսել մորաքրոջս հետ, ու ի՞նչ սփոփանքի խոսք կարող էր լինել, որ կարողանար սփոփել նրան։ Չկան նման խոսքեր, որովհետև իր երեքամյա որդին սպասում է հորը, ու ամեն օր մորաքրոջս հարցնում է. «Մամ, բա պապան ե՞րբ ա դիրքերից իջնելու»: Դաժան է…
Դաժան է, երբ իմանում ես, որ զոհվել է 19-ամյա համագյուղացիդ, ու դաժան է նրա հարազատների աչքերին նայելը։ Դաժան է, երբ իմանում ես, որ զոհվել է մյուս համագյուղացիդ, ու դաժան է նրա երեխաների աչքերի մեջ նայելը: Ու թեև այս ամենին, անչափ հպարտություն կա, որ ճանաչել ես նրանց։ Դաժան է, երբ չես ճանաչում ուսուցչուհուդ որդուն, բայց իմանում ես, որ նա հերոս է դարձել` իր քաջությունը օրինակ դարձնելով հաջորդ սերունդներին, ու դաժան է ուսուցչուհուդ աչքերին նայելը։
Պատերազմի տասներորդ օրն էր, երբ հեռուստացույցով ընկերուհուս եղբոր անունը հայտնեցին, բայց նրանից ոչ մի լուր չկար։ Ես երբեք չեմ կարող մոռանալ այն պահը, երբ ընկերուհիս ուրախ ձայնով ասաց, որ սուտ է լուրը, ու նա հաստատ կզանգի ու հաստատ կգա… Ու դաժան է այդքանից հետո 4 ամիս անց նրա դին հողին հանձնելը։ Մյուս ընկերուհիս էլ, երբ ուշանում էր եղբոր զանգը, մեռնում ու վերակենդանանում էր, երբ լսվում էր հեռախոսի այդքան սպասված զանգը։
Շատերը չէին մտածում, որ վերջին անգամ են իրենց որդուն համբուրելու, երբ ուղարկում էին բանակ։ Ուղարկո՞ւմ էին, տանո՞ւմ էին, թե կամավոր էին գնում՝ քաջերը։
Մենք պայքարում ենք ողջ կյանքում` ինչ-որ երազանքներ իրականություն դարձնելու համար, ու դաժան է գիտակցել, որ նրանք մեզ համար, իրենց նվիրական երազանքները դաջեցին սառը հողերին։ Դաժան է գիտակցել, որ ոչ ոք, ոչ ոք չի կարողանալու ետ բերել նրանց, դաժան է գիտակցել, որ մենք ոչ ոք ենք տարօրինակ աշխարհում այս։
Այս ամենը, որ 44 օր կրծեց մեր հոգին, ու շարունակում է մաշել մեզ ու մեր սրտերը, գրվելու է դասագրքերում, դառնալու է պատմություն, որը աշակերտներին սովորեցնելու են 2-3 դասաժամում, հետո ծույլերից մի քանիսը չեն հիշելու զոհերի թիվը, ու գրքերից են արտագրելու։ Այն, ինչ կործանեց շատերին, ուղղակի մնալու է գրքերում, ու պատմելու են, կարդալու են միայն, այն, ինչ մենք զգացինք ու մինչ այժմ էլ ոչինչ չի հանում այդ վիճակից…
Մովսես Խորենացու «Ողբ»-ը կարդացել եք անշուշտ: Զգացե՞լ եք ամեն բառի ու հնչյունի ծանրությունը…
Արարատ լեռան տասը տեսարան
Երևանյան օրեր
Կարոտի տողեր
Տատ…
Կարոտել եմ քեզ անչափ։ Չեմ կարող կյանքում սիրել մեկին այնքան շատ, որքան քեզ եմ սիրում։ Երանի հիմա ինձ հետ լինեիր: Ես կգրկեի քեզ ամուր, որ լրացնեի բաց թողած ամեն մի օրս, որոնք դարձան շաբաթներ, ամիսներ ու հիմա տարիներ է անցել այն օրից, երբ իմացա, որ չկաս…
Փոքր էի, բայց հոգուս ցավն այնքան մեծ էր, որ կարողացավ ժամանակին ինձ մեծացնել, ու ես դարձա «մեծ մարդ»։ Սկսեցի հասկանալ, թե ինչու մարդու մահվան լուրը լսելուց լացում են բոլորը։ Ես դա հասկացա, քանի որ հոգիս ծվատվում էր արդեն քո մասին նույն լուրը լսելիս։ Ուզում էի գոռալ, ուզում էի գոռալ բոլորի վրա, բայց ո՞վ կարող էր քեզ ետ բերել։ Նրանցից և ոչ ոք քեզ նորից չէր կարող ապրեցնել։ Մինչև հիմա էլ ինձ հետ ես, դու կաս ու կլինես միշտ։ Ասում են, որ կարևոր մարդիկ սրտում են լինում ու եթե նրանք կան քո սրտում, ապա նրանք չեն կարող մեռած համարվել։ Դու կաս իմ սրտում, կաս դեռ վաղուց, երբ առաջին անգամ ինձ գիրկդ առար։
Ցավս մեղմել չի լինի, տատ, որովհետև չկա ոչինչ, որ ինձ կսփոփի ու մոռացնել կտա քո կորուստը։ Դու չես կարող մոռացվել։ Դու ապրում ես…
Ամեն անգամ դպրոցից տուն գալիս թվում է, թե բակում նստարանին նստած ես լինելու, քո ցավը հեռուներում թաքցնելով ժպտալու ես, վազելու եմ, գրկելու եմ քեզ ամուր ու միանգամից պատմելու եմ դպրոցում իմ օրվա մասին։ Ու այնքա՜ն հարցեր եմ տալու, որոնց պատասխաններն անգամ ինքդ չես բացահայտել։ Բայց իմ հարցերը շատ էին, ինչպես բոլոր երեխաների հարցերն են։ Իսկ հիմա իմ հարցերը պատասխաններ չունեն։ Առաջ գոնե դրանց համար մի պատասխան լինում էր, որ դադարեի խոսել անվերջ, իսկ հիմա ես լուռ եմ, բայց շատ են հարցերս։
Ես կարոտում եմ, իմ տատ, կարոտում եմ անսահման, բայց չես գալիս, առաջվա նման չես գալիս, երբ լացիս ձայնը լսում ես, չես գալիս, երբ ինչ-որ տեղս ցավում է, չես գալիս ու չես երգում քո անուշ ձայնով այն գեղեցիկ օրորոցայինները, որ քնեմ։ Չես բռնում ձեռքս, որ քայլենք միասին մեր գյուղի նեղլիկ ճանապարհներով։ Ես հիմա էլ պատրաստ եմ քեզ ասել.«Ես էլ եմ գալիս, տատ…»։ Ու կարևոր չէ, թե ուր կտանես ինձ, ես կգամ քեզ հետ, ինձ ոչինչ չի մնացել անելու, չունեմ ոչինչ որ բաց եմ թողել։
Իմ ամենաանկեղծ ընկեր, ես կարոտում եմ քեզ, բայց չեմ կարողանում գրկել։ Ու էլի իմ հարցարանից տալիս եմ հերթական հարցը` ինչու՞…
Ինձ բացակա չդնեք. Գոռ Օհանյան
Մեր դասարանում մի խելոք տղա էր սովորում, ով թեպետ շատ համեստ ու հավասարակշռված էր, բայց որտեղ կռիվ լիներ, առաջինը ինքը կգնար մասնակցելու։ Գոռն էր այդ տղան ` հաղթանդամ, ամրակազմ, բարձրահասակ, թիկնեղ ու արծվաքիթ։ Հենց սկսում էր շարժվել Գոռը, կարծես մի հսկա քայլելիս լիներ։ Խոշոր ձեռքեր ուներ նա, խիստ հայացք ու բարի աչքեր։ Թեև լավ չէր սովորում, բայց առաջինը ինքն էր մտնում դասարան առավոտ շուտ։ Տարվա վերջում էլ գրքերը հանձնելիս բոլորս կատակում էինք. «Ամենալավը Գոռն է պահում իր գրքերը, էջերը` մաքուր ու սպիտակ, թերթերը` չբացված»։
Հիմա այն ժամանակվա նման չենք ծիծաղում, որովհետև Գոռը վերևից կլսի մեր բարձր ձայնը ու կնեղանա, որ առանց իրեն ենք հավաքվել։ Ո՜վ կպատկերացներ, որ մի օր երանի կտանք այդ հուշացած ակնթարթներին։ Հիմա ետ եմ շրջվում ու դպրոցական լավագույն հուշերումս միայն քեզ եմ տեսնում, Գո՛ռ։
Գոռը չկարդացված գիրք էր։ Ժպտում էր, ու փոքրացած աչքերի մեջ տխրության մի խորունկ ծով էիր նկատում։ Հիմա դպրոցում Գոռին ենք փնտրում` իր դասասեղանը, աթոռը, փնտրում ենք ու մեկ էլ կանգ առնում. ախր, Գոռն ամենուր է։ Դպրոցում մի գործ չկա, որ ինքը արած չլինի։ Արդեն բոլորը սովորել էին. հենց օգնության կարիք էր լինում, բոլորը վազում էին մեր դասասենյակ, նայում մեկ ուսուցչին, մեկ մեզ ու վերջ, Գոռն արդեն գիտեր իր անելիքը. ձեռքերը բռունցք էր անում, սպիտակ ատամներով ժպտում ու ծանրաքայլ դուրս գալիս դասասենյակից։ Գոռն ամենուր է։ Նա այնքան լավն էր, որ դասի չեկած օրերին անգամ ուսուցիչները մատյանում բացակա չէին դնում։ Բոլորիս ականջներում Գոռի ձայնն է անընդհատ հնչում, ու հերթով սկսում ենք պատմել չխոսկան Գոռի հետ ունեցած մեր կցկտուր խոսակցությունները։
Երբ Տավուշ գնաք, անպայման այցելեք Գոռի գերեզմանին։ Ծաղիկներ կտանեք ձեզ հետ, անպայման դաշտային, որովհետև մեր Գոռը իսկական սարեցի էր, Սադիր սարի թագավորը։ Կկանգնեք բարձունքում ծածանվող եռագույնի մոտ ու կնայեք շիրմաքարին` Գոռ Գագիկի Օհանյան, 2001-2020։ Բայց հանկարծ ձեր հայացքը չխոնարհեք, այլ կնայեք վեր, վե՜ր, որտեղ սավառնում է լուսաշող տղայի հոգին։ Կփնտրեք նրա կերպարանքը խռովված երկնքում ու կզրուցեք Գոռի հետ։ Ինքը չի պատասխանի ձեզ, ինչպես երբեք չէր պատասխանում մեզ, այլ լուռ լսում ու միայն ժպտում էր։ Հիմա էլ չի խոսում մեզ հետ։ Նեղացե՞լ ես մեզնից, Գոռ։
…Գոռի փառքի անկյունում ամփոփված է նրա կարճ ջահել կյանքը։ Լուսանկարներ, որոնք տակնուվրա են անում ապրողներիս հոգիները, հուշեր, որ ժապավենի նման սահում են մեր աչքերի առջևով, արցունքներ, անսահման, անսահման, ու մայր հող, որ մատղաշ տղերքին իր գիրկն է առել։ Գոռի անկյունում առաջինը վերցնում եմ փոքրիկ նոթատետրը։ Գոռը, որ դպրոցում չէր ուզում մի տառ անգամ գրել, իր նման մանրիկ տառերով շարադրել է. «Մահը կյանքի ամենամեծ կորուստը չէ։ Ամենամեծ կորուստն այն է, ինչ մեռնում է մեր մեջ, երբ մենք դեռ ողջ ենք»։ Խրոխտ տղա, դու շարունակում ես հրեշտակային ժպիտովդ ժպտալ, իսկ մենք դեռ երկար ժամանակ ենք սգալու։ Սև հագիր, սևսիրտ մարե…
Գոռ Գագիկի Օհանյանը ծնվել է 2001թ. հուլիսի 25-ին Տավուշի մարզի Տավուշ գյուղում։ Գոռը ինը տարի սովորել է Տավուշի միջն. դպրոցում, ապա ուսումը շարունակել Բերդի բազմագործառութային պետական քոլեջում` խոհարարի մասնագիտությամբ։ Դեռ փոքր տարիքից ընտանիքի հոգսերն ուսերին առած` անտրտունջ ու անխոնջ աշխատում էր Գոռը։ Երկու եղբայրներից իրապես տարբերվում էր տղան. ուրիշ բնավորություն, հայացք, սիրտ ուներ նա։ Շատ ուշադիր էր տատիկի ու հոգատար մայրիկի հանդեպ։ Լռակյաց ու չխոսկան Գոռը իր նպատակների մասին ոչ ոքի չէր պատմում, այլ պահում էր սրտում, որ կամաց-կամաց իրագործի։ Բայց ամեն ինչ պիտի սպասեր. ժամն էր մեկնել հայրենիքի պաշտպանության։ Գոռը բանակ է զորակոչվում 2019թ. դեկտեմբերի 19-ին ու ծառայության անցնում Ջաբրայիլում։ Շարքային Օհանյանը կարգապահ էր ինչպես քաղաքացիական, այնպես էլ զինվորական կյանքում։ Նրան սիրում ու հարգում էին զինվորից մինչև հրամանատար։ Գոռի ծառայության իններորդ ամսում սկսվեց պատերազմը։ Առաջինը արձագանքելով հրամանատարի կոչին` մեկնել առաջնագիծ, տավուշցի հերոսը առանց վարանելու ելնում է մարտի։ Գոռը կռվեց Հադրութում, ապա Ֆիզուլիում, կռվեց 23 օր քաջաբար ու հերոսի պես, կռվեց վահանով ու եկավ վահանի վրա։ Նրա զոհվելու մասին լուրն առանք հոկտեմբերի 21-ին, իսկ վերջին անգամ ընտանիքի անդամները Գոռի ձայնը լսեցին զոհվելու նախօրեին։ Օրեր շարունակ անքուն մնացած, ոտքերին կապտուկներ առաջացած, հոգին վրեժով լցված, կարոտը սրտում պահած Գոռը կյանքը նվիրեց հայրենիքին։ Ու թեպետ ժամանակից շուտ «զորացրվեց», բայց հիմա էլ Նվարդ մայրիկը շարունակում է որդու ետդարձի օրերը հաշվել արցունքով, հպարտությամբ, ցավով։ Գոռ Գագիկի Օհանյանը ապրեց 19 տարի` անունը ոսկե տառերով գրելով մեր պատմության արյունոտ էջերում։
Նա շատ երազանքներ ուներ։ Եկեք որդեգրենք դրանք ու տեր լինենք նրա անընդգրկելի մեծ գործերին։