Քաղաք, հետո գյուղ, մի քանի օր հետո ինչ-որ սիրուն բաների համար էլի քաղաք ու էլի ինչ-որ սիրուն բաների համար նորից գյուղ։ Ու դու չես հասցնում կարոտել ու կարոտակեզ ու սիրաշատ տողեր գրել էս երկու բովանդակությամբ լի «տարածքների» համար։ Երբ գալիս եմ քաղաք, շատերին եմ տեսնում ականջակալներով ու մտածում՝ տեսնես ինչո՞ւ են դնում քայլելիս, չե՞ն ուզում լսել ուրիշ խոսակցություններ, թե՞ ուզում են ինքնապաշտպանվել քաղաքի անկյուններից անտեղյակ ու հարցուփորձ անող մարդկանցից։ Օրինակ՝ ես, կյանքիս տասնյոթերորդ տարում որոշեցի, որ էլ չեմ ուզում դպրոց գնալիս գյուղի փողոցներին լսել, հոգնություն կար ու նոր սկսեցի ականջակալներ դնել, ու հիմա մտածում եմ՝ երբ (եթե) տեղափոխվեմ Երևան, արդյոք նույնը կլինի, թե՞ բազմազանությունը չի թողնի։ Չգիտեմ, ես անգիր էի արել բոլոր ձայներն ու շշուկները գյուղիս, չնայած՝ դրանք ամեն օր փոխվում են, ու որոշեցի ականջակալվել մի քիչ քայլելիս։ Արդեն կա՞ն երգեր, որոնք չես հասցնում լսել, բայց և չլսել չես կարող ու ճանապարհն ես օգտագործում քո սիրուն զգացումների վերապրման համար։ Թերևս հավանական ու փոփոխական տարբերակներ։ Ես միշտ ունեմ «երևին» ու երկու բանի մեջ տատանվելը։ Տիպիկ։
Ու շարունակելով Երևանում քայլել առանց ականջակալների, ականջիս են հասնում (չէ, ես չեմ լարում, որ լսեմ, իրոք հասնում են) շատ սիրուն կիսախառը ինչ-որ տողեր՝ «որ շատ զաձեռշկա չլինի», «եղավ լավ», «մինչև ո՞ւր ես գնում», «մի տաս րոպեից կզանգեմ»։ Ու էս ամենի հետ համընթաց ես մի պահ գնում եմ խոսակցի ականջների, հեռախոսի միջով, պատկերացնում սիտուացիան, ձևակերպում ինձ հաճելի կամ սարսափելի ձևով ու դնում եմ հիշողությանս փոքր դարակների մեջ։ Իսկ թե ինչու՝ չգիտեմ, բացահայտման փուլում է, մեկ-մեկ անում ես բաներ պարապությունից, մեկ-մեկ «մեկ էլ տեսար պետք եկավ»-ից ։ Չգիտեմ։ Դեռ։

-Խի հանեցիր քնիցս: Քնած էի, էլի:
-Ես չեմ հանել քեզ: Ուղղակի քթիդ մոտ 46 անգամ (գերմանացու ճշտությամբ) ճտտացրել եմ մատներով: Էդ դու արթնացար ու «ճտիկս» կիսատ մնաց:
-Մարդ չդառար, էլի:
Չդառա: Գիտեմ: Եթե գոնե միջին վիճակագրական մարդ լինեի, հիմնական դպրոցում լավ կսովորեի, նորմալ քոլեջ կընդունվեի, անիմաստ ավագ դպրոցներ չէի գնա, չէի մտածի, որ դու լավն ես:
Իրականում դու էլ իմ նման «մարդ չես»։
Դու էլ լավ չես սովորել դպրոցում, հիմա ավագ դպրոցում ձև ես տալիս, իբր սովորում ես ու անգամ մտածում ես, որ ես եմ լավը:
Մենք երկուսս էլ իրար նման ենք: Իրար համար` լավը, ուրիշների համար` անիմաստ երեխեք: Մեր գաղափարները հիմնականում համընկնում են: Բայց մամայենք ատում են էդ փաստը: Իրենք մտածում են, որ մենք ուղղակի «անիմաստ առաջադիմական գաղափարներ» ենք առաջ տանում: Իրենք չեն հասկանա: Հա, էդպես մի նայի, գիտեմ, որ մամաս կարդաց էդ տողերը: Միևնույն է` մեզ չեն հասկանում: Դրանք ուղղակի գաղափարներ չեն, որ ուզում ենք իրագործվեն, կամ ուղղակի կամակոր (էս ինչ բառ էր, աստված իմ) երեխեք չենք: Մենք գիտենք, թե ինչ ենք ուզում: Մենք ուզում ենք, որ մարդը իրոք մնա բարձրագույն արժեք, որ չճնշվի, իրավունքները պահպանվեն: Որ մարդու ով լինելը չսահմանվի իր կրոնական կամ այլ տիպի կողմնորոշումներով: Պիտի կարևորվեն մարդու իրական արժանիքները:
Ուղղակի ինչ-որ հարցում ես քեզ նման չեմ, ու ինչի չէ, ուրախ եմ:

Դե, մեր բարեկամներն ինձ ավելի շատ են սիրում, բացի այն, որ ճաշակով են, նաև ես եմ խելոք: Բարեկամական հավաքների ժամանակ երբեք մտքերս ի ցույց չեմ դնում ու դրա համար իրենք էլ են մտածում, որ գաղափարներովս չեմ տարբերվում:
Սովորի, էլի:
-Ես մարդ դառել եմ, դու քո մասին մտածի, տղա ջան:

Ես քեզ թեյի մեկ սեղան եմ պարտք, զրույցի թեման դու ինքդ կորոշես: Հենց որոշես, կհանդիպենք քաղաքի սրճարաններից մեկում, որ թեյ խմենք: Մատուցողն այդ օրն արդեն որերորդ անգամ իրենից գոհ դեմքով մեզ՝ իր համար հերթական թեյ խմող մարդկանց կմոտեցնի թեյերի տեսականին, իսկ մենք կտարբերվենք հերթական թեյ խմողներից, մենք պարզապես տաք թեյ կպատվիրենք, եղածներից ամենատաքը, որի գոլորշին կխառնվի իմ ժպիտին: Շաքարավազի կարիք չի լինելու:

Ես հագնելու եմ թափանցիկ բլուզ, դու՝ վանդակավոր վերնաշապիկ. այդպես դու իդեալական ես: Մազերս հավաքելու եմ ամենաանփույթ տարբերակով, դու կլինես բոլորից կոկիկ (ինչպես միշտ): Շրթներկ չեմ քսելու, ժպտալու եմ, դու լինելու ես լուրջ, մի քիչ գործնական (ինչպես միշտ):

Խոսակցության թեմաները, ինչպես որոշել էի, դու ես առաջարկելու, ես ձևացնելու եմ, թե հետաքրքիր են: Դու խոսելու ես, իսկ ես ձևացնելու եմ, թե հասկանում եմ: Մի քանի հերթապահ հարց կտամ, դու կպատասխանես լուրջ, մանրամասնորեն (ինչպես միշտ):

Իսկ ես լսելու եմ, լսելու եմ ձայնդ, երբեք չփոխվող ձայնդ…

Դու շարունակելու ես խոսել, ես՝ ձևացնել:

Բաժակներում եղած թեյը, ձանձրանալով ձևականություններից, աստիճանաբար սկսելու է սառչել, ու դու թեյնիկում մնացած տաք թեյով տաքացնելու ես առաջինն՝ իմ, հետո քո բաժակի թեյը՝ երկարացնելով մեր հանդիպումը: Ես շարունակելու եմ ժպտալ…

Հետո զգալու եմ հանդիպման վերահաս ավարտը ու երկու ափով գրկելու եմ բաժակս, որ թեյը չսառչի: Դու շարունակելու ես խոսել, ես՝ զգալ ավարտը, դու՝ խոսել, ես՝ զգալ…

Սրճարանից դուրս գալու առաջարկը քոնն է լինելու (ինչպես միշտ), ես երբեք նման առաջարկ չէի անի: Ես չեմ մերժելու: Իմ պատվիրած տաք թեյի համար դու ես վճարելու (դու երբեք թույլ չես տալիս, որ քո փոխարեն ուրիշները վճարեն): Ու ես նորից քեզ մեկ թեյի սեղան եմ պարտք մնալու:

Մենք քայլելու ենք դեպի դուռը (միակ բանը, որ այդ օրը երկուսս միաժամանակ ենք անելու): Դու բացելու ես դուռը, առաջինը ես եմ դուրս գալու՝ թիկունքիս զգալով ներկայությունդ:

Սրճարանից դուրս ենք գալու միասին՝ սեղանին թողնելով երկու կիսատ թեյի բաժակ, որոնցից մեկի թեյն ամբողջովին սառած է լինելու, մյուսը վերջին ճիգերով պայքարելու է չսառչելու համար՝ կարծելով՝ դեռ կերկարացնի հանդիպումը: Այս վերջին բաժակի թեյը ամբողջովին կսառչի միայն այն ժամանակ, երբ զգա, որ հանդիպումն ավարտվել է, ու իր սառչել-չսառչելը ոչինչ չի փոխելու, որ չսառչելու պայքարն անիմաստ է:

Երբ մատուցողը մոտենա մեր սեղանին, գտնելու է երկու արդեն ամբողջովին սառած թեյի բաժակ։

Սովորականի պես արթնանում ես։ Խմում ես մի դույլի չափ ջուր, որպեսզի գոնե մի քիչ փարատես աչքերիդ չորությունը։ Առանց նախաճաշելու` դուրս ես սողում տնից, գլխարկ էլ չես վերցնում. միևնույնն է եղանակը տաքանալու էր, նախորդ օրը ճշտել էիր։ Օդերով ես, ու թեև կանգառը մոտ է, իսկ ավտոբուսի գալուն մի քանի րոպե կա, միևնույնն է, միջինից արագ ես շարժվում։ Երևի ցրտից է։ Հա, այն կայքի կանխատեսումները, որոնք կարդացել էիր, հօդս ցնդեցին, երբ ականջներդ մետաղի սառնություն ձեռք բերեցին։ Անցնում ես դիմացի մայթ` դժվարությամբ համաձայնեցնելով քայլերդ մոտեցող մեքենաների հետ։ Դրանց վարորդները, երևի, Ֆորտ Բոյարդի «տակ են մնացել». հույսները կորցրած փորձում են բացատրել, թե որտեղ է ճանապարհն անցնելու «բանալին»։ Բայց կողքից երևում են միայն մեքենայի դիմացի լույսերի անկապ միացումներ ու անջատումներ։ Գտնելով բանալին, ոգևորված` (ընդհանրապես) այն փոխանցում ես մյուս մասնակցին։ Հաջորդ փուլն ավելի բարդ է. այդ դեպրեսիվ եղանակի ընկերակցությամբ` սպասել քո երթուղայինին։ Որպես կանոն, սպասում ես 5-10 րոպե, ոչ ավելի։ Բայց այսօր… կես ժամ։ Այսինքն շուրջ 30 րոպե դու ստիպված ես խոսել ինքդ քեզ հետ ինչ-որ «ծեծված» թեմաների մասին: Սակայն այս անգամ դու սառած ես, ու ոչ թե, ավելի ճիշտ` ոչ միայն, արտաքինից, այլ նաև ներսից։ Ճանաչելով քեզ` կարող ես ասել, որ շատ սովորական է, երբ ամբողջ օրը ուրախ ես լինում ու մի որևէ պահի վերածվում այտի վրա սառած արցունքի. դառը ու սառը։ Բայց այս անգամ զգացողությունն այլ է. ներսումդ ինչ-որ բան պակասել է։ Ունենալով, միլիոն անգամ նշեցի, թե ինչքան ժամանակ, սկսում ես հետազոտել բոլոր մտքերդ` դրանք ենթարկվելով վայրկյանական զննման։ Քիչ անց հասկանում ես, որ ամեն ինչ կարծես տեղում է. մտքերդ սովորականից ավելի նորմալ են թվում, իսկ տխրության ավազանին դեռ լցվելու տեղ կա։ Դու զգում ես խորը անորոշություն. ներսդ նորից դատարկվո՞ւմ է։

Այդ մտորումներով տարված՝ չես էլ նկատում, որ գրեթե բոլոր սպասողները գնացել են՝ մտածելով, որ ավտոբուս չի լինելու։ Դա, անկախ ամենից, նույնպես նորմալ է, քանի որ վերջին շրջանում երթուղայինի վարորդները հաճախ են գործադուլ անում։ Լավ, ինչևէ։ Քեզ ապուշ զգալով (դե, որովհետև հերիք չի էդքան սպասեցիր ու մեքենան չեկավ` ծակող մտքերն էլ 100% զեղչով «կապեցին» վզիցդ)՝ հետ ես դառնում ճանապարհի մյուս կողմ, բայց առանց որևէ հաղորդման մասնակցելու. անգամ այն վարողներն էին սառել ու հեռացել։ Նստում ես այլ տրանսպորտ, իջնում շրջանի ցածրին մասերից մեկը ու շարունակում ճամփադ` հաջորդ գազելի մեջ խցկվելով։

Սովորականից ավելի սովորական օր ես ունենում ու նույն մտքերով նստում երթուղային։ Սակայն այս անգամ միայնակ չես. փոփ ժանրի արտիստները մերթ շշնջում են, մերթ, անսարք ռադիոյի պես, աղմկում ականջներիդ մեջ։ Դա օգնում է. դու ցրվում ես` վերջապես մոռանալով առավոտվա ծակող մտքերը։ Այդ ընթացքում ձանձրույթից կողքերդ ես նայում, աչքերով շոշափում բոլոր լույսերը և ստվերները, նկատում ամեն մանրուք, բայց այլևս ոչինչ չես զգում` դետալների դերը մեծ համակարգում հասկանալուց հետո։ Ոչ մի զգացմունք։ Աչքերդ լռում են։ Բայց այդ լռությունը ճնշում է, ընկճում… վերջնականապես դատարակում ներսդ։ Մտքերդ չեն կորել, չէ, բայց սառած են. առավոտվա օդից էլ սառն են։

Մեքենան կանգնեց արդեն. տեղում էիք։ Նորից անշարժ նայում ես դուրս. եղանակը քիչ է փոխվել, ներսինդ` նույնպես։

-Չե՞ս իջնում։

Ձայնը հեռվից էր գալիս։ Երևի վարորդն էր։ Դրամը նրան ես փոխանցում ու իջնում։ Փողոցում շատ մարդիկ կային, բայց փողոցը դատարկ էր։

Արդեն տանն ես։ Չես հիշում` ոնց հասար. կարևոր չի։ Սենյակումդ ես։ Դուռը փակ է, պատուհանները` նույնպես։ Բայց սենյակում քամի կա, անտանելի սուր քամի։ Ներսիդ լռությունը քեզ պատռելով դուրս է հոսում, ինչից սենյակն էլ է լռում։ Ու դու վերջապես դատարկվում ես լռության մեջ` լռելով դատարկությունից։

Բարև: Հուսամ՝ ինձ չեք մոռացել: Հեռախոսիս մեջ ունեմ մի քանի հավաքած կիսատ նյութեր, որոնց սկզբում միշտ նշել եմ, որ վաղուց չեմ գրել, ու սա էլ բացառություն չի կազմում, հետևաբար, վերջապես կարողացա նյութը կիսատ չթողնել ու վերջացնել: Ինձ երբեմն թվում է, որ ընտանիքիս մասին խոսելը ընթերցողի համար դարձել է ծեծված թեմա, բայց քանի որ ես չգիտեմ, թե իրականում ինչ է մտածում ընթերցողը, ավելի լավ է ուղղակի գրեմ:

Մենք ունենում ենք առիթներ, տոներ, խնջույքներ, որոնք նշվում են ընտանիքի բոլոր անդամների ու հարազատների հետ: Մեր սեղանները քիչ-քիչ դատարկվում են: Ասածս կապ չունի մարդկանց կորստի հետ, այլ ուղղակի ներկա չլինելու: Որպես ամենամեծ տոն, ուզում եմ խոսել Ամանորի մասին, որովհետև շուտով այն մոտենում է, բայց սեղանս մնում է դատարկ:

Ես կարող եմ երկար պատմել մեր ընտանիքում նշվող Ամանորի մասին, որովհետև այն հետաքրքիր էր անցնում, ոնց որ ֆիլմերում: Ամենահետաքրքիրը, որ կարող եմ պատմել, դա մամայի մոտեցումն էր Ամանորին: Նա մեզնից շատ էր սպասում Նոր Տարվան, դեռ մեկ ամիս շուտ պատրաստվում ու ամանորյա շունչ հաղորդում: Նա երբեք չէր անհանգստանում այն բանի համար, որ մոռացել է պատրաստել կոտլետը կամ ձեթի մեջ տապակել «բլինչիկ» ասվածը, որովհետև մտածում է, որ Ամանորը դրա մեջ չէ: Դեկտեմբերի գալուն պես սկսում էր զբաղվել իր սիրելի գործով՝ դիզայնով, ու արդյունքում ունենում էինք գեղեցիկ ու օրիգինալ խաղալիքներ ու ոչ միայն: Հետո միացնում էր ամանորյա երաժշտությունը ու ամեն ինչ արտակարգ էր: Հայրիկի մոտեցումը․ նա միշտ մեզ համար գնում էր նոր խաղալիքներ, կպչուն նկարներ, լույսեր, ու առհասարակ, ամեն ինչ Ամանորի հետ կապված: Հենց դեկտեմբերի 31-ին, երբ սկսվում էր Նոր Տարին, չէինք մոռանում մեր ընտանեկան ավանդույթը, ըստ որի պետք էր ունենալ նոր խաղալիքներ, երազանք պահել ու դրանք կախել տոնածառից, իսկ դրանից հետո պարում էինք: Հայրիկը չէր մոռանում ուտել 12 խաղողի հատիկ ու երազանք պահել: Հորեղբայրը՝ ասել ամենասիրուն կենացները: Հորեղբայրը կենաց ասելու մեծ վարպետ է: Հորեղբոր կինը չէր մոռանում մեզ հետաքրքրիր նվերներ մատուցել: Հիշում եմ, որ մի անգամ այդ նվերները դրել էր իր պատուհանին ու ինձ խնդրեց դրանք բերել: Իսկ տատիկն ու պապիկը ուրախանում էին՝ մեր ուրախությունը տեսնելով: Հիմա ամեն բան փոխվել է: Հեռախոսից այն կողմ կենացներ, նվերներ, 12 խաղողի հատիկներ ու ամանորյա երաժշտություն: Դրանք չեն ջերմացնում: Հետաքրքիր չէ արդեն պարելը, որովհետև մեզ մաման էր ստիպում պարել՝ իր բարձր տրամադրությամբ: Շուտով Ամանոր է ու գուցե դրա մասին խոսելը՝ շուտ, այնուամենայնիվ, ուզում եմ ասել, որ ես դեռ սպասում եմ հետաքրքիր Ամանորի ու ուզում եմ ասել, որ տոնածառի խաղալիքները չեն թարմացվել: Հետ գալու ճիշտ ժամանակն է:

Հ. Գ. Անկեղծ ասած՝ 12 խաղողի հատիկներ ուտել ու երազանք պահելը միայն հայրիկը չէր անում: Ու կարծում եմ, որ մեր հատիկների հաշվարկներում մի տեղ սխալվել ենք:

Դու արդեն ոչ ոքի հետ չես շփվում, որովհետև դժվար է նայել ուրիշների դեմքին, երբ դու իրականում միայն մեկինն ես ուզում տեսնել:
Ընկերներ ընդհանրապես չունես:

Ծանոթներիդ տեսնելիս գլուխդ կախում ես, որ նորից անիմաստ հարցեր չտան ու չշեղեն քեզ մտքերիցդ: Ավտոբուս չես նստում, ոտքով ես գնում տուն: Ավտոբուսի` կես ժամվա ճանապարհը ոտքով ես գնում, մոտ 2 ժամում: Հույս ունես, որ ճանապարհին կտեսնես նրան, էլի մենակ, ականջակալներով ու վերջապես երկար դադարից հետո կհանդիպես նրան: Բայց ախր, գիտակցում ես, որ ինքը քաղաքի էդ մասերում բացարձակ գործ չունի: Դուք ապրում ու սովորում եք լրիվ տարբեր տեղերում: Բայց լռեցնում ես ներսիդ վատատեսին ու գնում` հուսալով, որ ինչ-որ պատահականությամբ հայտնված կլինի:
Ինքն էլի չի լինում, ու էլի մեջդ մի բան փշրվում է, վերանում: Ու օրեցօր դու ես սկսում վերանալ, բայց դեռ չես գիտակցում:
Փորձում ես մոռանալ օծանելիքի հոտը, գրկելու ձևը, բայց չես կարողանում: Ակամա սկսում ես համակրել ծանոթներիդ, որոնք նրա հետ ինչ-որ ընդհանուր բան ունեն. նույն վանդակավոր վերնաշապիկից, նույն սիրած երգերից, նույն սիրելի ուտեստից կամ  ոգևորվածությամբ ու երեխայական ուրախությամբ պատմելու իրերից ու երևույթներից, որոնք սիրում են:
Բայց գիտես, որ անթերի թերությունների փունջ, որպիսին միայն ինքն է, էլ երբեք ու երբեք չես գտնի: Ոչ մեկի մեջ: Ոչ ոք թեյերից ու նրանց տեսակներից այնքան գլուխ չի հանի, որչափ որ ինքը: Ոչ ոք մանրուքներին այնքան ուշադիր չի լինի, որքան ինքը: Ոչ ոք Լանա Դել Ռեյ այնքան չի սիրի, որքան ինքը: Ոչ ոք այնքան սիրուն չի նայի քեզ, որքան ինքը:
Ոչ ոք երբեք ինքը չի լինի:

 Նախորդ օրերի ամենաքննարկված թեման ԿԳՄՍ նախարարության մշակած «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրինագիծն է, որը շուտով պետք է դրվի հանրային քննարկման: Ըստ օրինագծի` բուհերում «Հայոց լեզու», «Հայ գրականություն» և «Հայոց պատմություն» առարկաների դասավանդումը այլևս պարտադիր չի լինի:

 Կարծիքները տարբեր են: Խնդրով հետաքրքրված մարդկանց մի մասը կարծում է, որ առարկաները չպետք է դուրս գան պարտադիր դասավանդվողների ցուցակից, քանի որ այս առարկաները հայագիտական նշանակություն ունեն:

 «Հայոց լեզուն պետք է պարտադիր լինի բոլոր բուհերում` գոնե առաջին մեկ տարին: Շատ եմ հանդիպել մարդկանց, որոնք իրենց ոլորտում մասնագետ են՝ հաշվապահ, ծրագրավորող, ֆինանսիստ, բայց հայոց լեզվից նվազագույն գիտելիքներ չունեն,-նշում է Հայասատանի պետական ճարտագիտական համալսարանի առաջին կուրսի ուսանող Համլետը,- Հայոց պատմություն առարկայի դեպքում կարծիքս մի փոքր այլ է: Կարծում եմ՝ ուսանողը տվյալ առարկային պետք է հրաժեշտ տա դպրոցում՝ արդեն բավարար գիտելիքներ ստացած»:

 Իսկ կրթության նախարարությունում պնդում են`ուսանողը պետք է իր ժամանակի մեծ մասը տրամադրի մասնագիտական առարկաներին:

 Ինչ վերաբերում է ինձ, ես լրագրության ֆակուլտետի ուսանողուհի եմ և հայոց լեզու պետք է անցնեմ ընդամենը երկու տարի: Եթե ես, լինելով ապագա լրագրող, հայոց լեզու առարկան պետք է ուսումնասիրեմ ընդամենը երկու տարի, ապա այդ տրամաբանությամբ օրինակ, տնտեսագիտական համալսարանում այդ առարկան չպետք է դասավանդվի, որովհետև հայոց լեզուն իմ մասնագիտության հիմքն է, տնտեսագետինը՝ ոչ: Այս ամենից կարելի է ենթադրել, որ պետք է ապահովել դպրոցներում Հայոց լեզու առարկայի դասավանդման բարձր որակը և պետք է բարձրացնել միասնական քննության անցողիկ շեմը:

 Հայոց պատմություն առարկայի դասավանդման վերաբերյալ կարծիքս այլ է: Ես անտրամաբանական եմ համարում այն տեսակետը, ըստ որի, դպրոցական տարիների ընթացքում հայոց պատմություն առարկայից բավարար գիտելիքներ չկուտակած ուսանողը, կարող է դա անել մեկ տարվա ընթացքում: Ի վերջո, եթե նա դա չի արել մի քանի տարիների ընթացքում, մեկ տարվա ընթացքում դժվար թե անի: