Բռնի՛ր ձեռքս ու արի: Արի՛, որ կետադրենք իրար, կետադրենք իրարով, կետադրենք կյանքը: Ես միշտ էլ սիրել եմ ստորակետ դնել քեզանից հետո ու առաջ, որ առանձնանաս, որ վերաբերականի նման միշտ էլ անկարևոր մեկը մնաս, որ նախադասության անդամ չդառնաս, որ այդպես էլ ողջ կյանքումդ եղանակավորես, իսկ դու ավելորդ մնաս:

Իսկ դու միշտ բութ ես դնում, որ ստորադասես մեզ, որ դու գերադաս դառնաս, իսկ ես կախվեմ քեզանից: Կամ էլ հեռացնում ես մեզ հատկացուցիչի ու հատկացյալի նման, մեր մեջ խցկելով ավելորդ բառեր, ավելորդ հեռավորություն:

Չհամարձակվես ինձ շեշտել, ու ոչ էլ անունս կբացականչես, քեզ պահիր ձևականություններդ, որ քեզ փակագծերի մեջ չառնեմ ու հարկ եղած դեպքում դուրս չշպրտեմ: Չեմ ուզում, որ ինձ մեծատառ գրես, ուզում եմ հասարակ լինել, չտարբերվել: Ոչ էլ կկրճատես կամ կուլ կտաս ինձ քո հապավումներում:

Ես քեզ չակերտների մեջ եմ առնում, որ ուղղակի կերպով մեջբերեմ, քեզնից հետո էլի ստորակետ դնեմ, հետո գծիկով նոր կյանք սկսեմ:

Ու բավական է այդ գրողի տարած բազմակետերով շարունակես պահել այն, ինչ չկա: Ատում եմ այդ անորոշությունը, ատում եմ այն բոլոր միջակետերը, որոնցով երբևէ հավասար ենք եղել:

Ջնջում եմ բոլոր նշանները, գրողի ծոցը թող գնա այդ հուզականությունը: Մի պահ դադար տուր ու դիր վերջակետ: Կյանքն ավարտվեց, իջեցրե՛ք վարագույրները:

Պարզություն, մաքրություն, սեր ու ջերմություն եմ զգացել ամեն տարի գարնանը։ Արդեն գարուն է՝ մարտ ամիսը, ինքս ինձ ստիպում եմ նայել օրացույցին՝ հասկանալու, գիտակցելու համար, որ արդեն սկսվել է տարվա ամենապայծառ եղանակը։ Երբեմն միտքս կանգնում է այն գաղափարի վրա, որ ինձ կորցրել եմ, ինձ թողել եմ ինչ-որ հարազատ վայրում, ինչ-որ տեղ մոռացել եմ ինձ։ Միայն հասկանում եմ, որ գարուն է, երբ արդեն մի կողմ եմ դրել տաք գլխարկս ու ձեռնոցներս, երբ ծաղկել են ծառերն, ու շուրջբոլորը կանաչ է։ Ինչքան ուրիշ են զգացողություններս, ինչքան խորթ է ինձ համար գարունը։ Երբ հիշողության գիրկն եմ ընկնում, մտքի թռիչքով գնում եմ գարունս։

Իմ գարունը, իմ հիշողության գարունը ձնառատ է, բայց այնքան կատարյալ, անթերի, լուսավոր ու ջերմ։ Հիմա էլ եմ քայլում դասի՝ ձեռքիս պայուսակս է, ու շտապում եմ, որ չուշանամ, գրեթե նույն պատկերն է, ինչ հիշողությանս մեջ, բայց այնտեղ կողքովս քայլում է ընկերուհիս, առավոտյան 7-ին շտապում ենք պարապմունքի։ Վազում ենք դատարկ փողոցներով, գոռում, որ երջանիկ ենք ու սիրում ենք մեր ցուրտ գարունը։ Ցրտից կարմրած հասնում ենք պարապմունքի, մեր ընկերներն արդեն սպասում են մեզ, նստում ենք ու երազում ուսանող լինելու մասին, իսկ դասի գնալու ճանապարհին պատմում մեր ակնկալիքների, մեր նպատակների ու երազանքների մասին ու ժպտում ենք լայն ու անկեղծ ժպիտով, սառած հասնում դասի, մեր գարնան ցուրտն էլ էր արդեն հաճելի լինում։

Հիշողություններս լքում են ինձ, երբ հասնում եմ համալսարան, հուզմունքս թաքցնելու համար ժպտում եմ, պարզապես ժպտում ու հասկանում եմ, որ իմ ձնառատ գարունն եմ ուզում, իմ ընկերներին, իմ մաքուր ու անկեղծ ժպիտներով մարդկանց։ Հասկանում եմ, թե որտեղ եմ թողել ինձ, գիտակցում ու կարոտում եմ։

Ասում են՝ գյուղումս արդեն գարուն է…

-Ո՞ւր ա Էմման, երեխե՛ք,- դասարանում բարձրաձայն գոռաց Ալիսը։

-Ստեղ եմ, ի՞նչ ա եղել,- արդեն ձանձրացած ասացի ես։

-Է՛մ, իմանաս՝ ինչ եմ իմացել…

-Ի՞նչ ես իմացել,- անտարբեր ասացի ես։

-Ուրեմն լսի, իմացա՞ր, որ Սյունեն ու Ռոբը ընկերություն են անում, բա տեսա՞ր՝ ինչ ծաղիկներ էր բերել դպրոց Ռոբը, որ Սյունեին նվիրեր ծննդյան կապակցությամբ։

Գլուխս ցավից պայթում էր, համարյա չէի լսում, ականջիս մեկ-մեկ բառեր էին հասնում՝ընկերություն, ծաղիկ, նվեր։ Ի՞նչ էր խոսում՝ չէի հասկանում, այսինքն՝ չէի լսում, որ հասկանայի։ Մտքերով հասել էի 7-րդ երկինք։ Մտքերս կիսատ թողնում ու մտածում եմ՝ ինչպես կանցնի մեր բաց դասը։ Հետո լսում էի տարօրինակ ձայներ. ստամոքսս հարցնում էր.

-Տեսնես՝ մամադ ի՞նչ ա եփել։

-Է՛մ, դու լսո՞ւմ ես։

-Հա, հա,- վստահ պատասխանում եմ ես, բայց գաղափար չունեմ, թե ինչ էր պատմում։

-Ուրեմն տատիկս, երբ Ռուսաստանից եկավ, գիտե՞ս՝ ինձ ինչ էր բերել…

Մտածում եմ՝ ընդհատեմ, բայց կնեղանա, է, լավ, թող խոսի՝ հանգստանա, թեթևանա, ես էլ մտածեմ՝ որ գնամ տուն, ինչ պիտի պատրաստած լինի մաման։ Երանի «ժարիտ» լինի… Մի կտոր թխվածք լինի շոկոլադով, չեմ հրաժարվի, ա՜խ, էս ոնց ա բղավում ստամոքսս։ Մտածմունքներս ընդհատվեցին, հնչեց զանգի ձայնը.

-Է՛մ, դե վաղը կբերես, հա՞, չմոռանաս,- ասաց Ալիսն ու վազեց դասարանից դուրս։

Թե ինչ պիտի բերեի՝ չգիտեի…

Բարև: Ես նամակ եմ: Եկել եմ հեռավոր անցյալից: Եկել եմ քո ներկայիս ժամանակաշրջան:

Ես դժբախտ ու միաժամանակ երջանիկ նամակ եմ: Իմ ներսում ցավ, վիրավորանք, տխրություն ու, միևնույն ժամանակ, սեր, երջանկություն, հույս և հավատ կա:

Դե հա, ես տարօրինակ նամակ եմ: Մի քիչ պատմեմ իմ մասին:

Ես ծնվել եմ Եգիպտոսում: Այսպես ասած՝ մայրս եղել է Կլեոպատրա թագուհին, նա է ինձ առաջին անգամ ճամփորդության մեջ դրել, առաջինն ուղղված եմ եղել Կեսարին: Ցավոք, հենց սկզբից ես վիրավորանք ու անհավատարմություն տարածեցի:

Հետո շատ տարիներ անց հայտնվեցի Հայաստանում: Ինձ համար իսկապես մեծ պատիվ էր Հայոց հզոր թագավոր Աշոտ Երկրորդի հույզերն ու զգացմունքները փոխանցել իր սիրելիին՝ Ասպրամին:

Պատերազմի թեժ կետերում էլ եմ եղել: Ֆրանսիայի թագաժառանգ Շառլը ինձ ուղարկեց Ժաննա դ’Արկին՝ խոսելով ինչ-որ թվերի ու զորքերի մասին: Եվ հենց այդ դարաշրջանում էլ քիչ էր մնում կնքեի մահկանացուս: Ինձ պատրաստվում էին այրել Ժաննայի հետ. պատահմամբ փրկվեցի:

Հասա մինչև Նապոլեոնի ժամանակաշրջան: Իսկապես շատ բան կարող եմ պատմել նրա մասին: Ես նրա հետ Սուրբ Հեղինե կղզում էի:

Անցա բազում դժվարությունների միջոցով ու հասա մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ: Այս տարիներին ես իրականացրի իմ կյանքի գլխավոր առաքելություններից մեկը: Ես նամակ էի, որը որդին մորն էր գրում, զինվորը՝ սիրած աղջկան, հրամանատարը՝ ժողովրդին:

Հետո երկար ժամանակ հանգստի մեջ էի, ինձ՝ որպես երկար ճանապարհորդության մեջ եղած նամակի, պահում էին անգլիական մի թանգարանում:

Հիմա ես քո ժամանակաշրջանում եմ: Ես քեզ մոտ եմ եկել Սիրիայից, Իրաքից, Իսրայելից ու բոլոր այն երկրներից, որտեղ պատերազմ է:

Ես քեզ եմ բերել այդ վայրերի մարդկանց աղերսները, որոնք ուղղված են համայն աշխարհին: Ու չէ որ դու էլ, քո ընկերն էլ ու բոլորդ էլ այս աշխարհն եք: Եվ կապ չունի, թե դու մոլորակի որ ծագից ես, ինչ ազգություն ունես կամ ինչ գաղափարներ:

Ես ուղղված եմ քեզ: Ես խաղաղության, համերաշխության ու հանդուրժողականության նամակ եմ:

Ամռան մի գեղեցիկ օր ես ծանոթացա մի կնոջ հետ, որը, չնայած իր կյանքի կորուստներին, շարունակում է անսահման սիրել իր կյանքը։ Այդ կինը՝ Աննա Սառոկինան, կարողացել է խաղաղություն գտնել պատերազմի մեջ։ Այն, ինչ իմացա այդ կնոջ մասին, ստիպեց ինձ վերանայել իմ պատկերացումները պատերազմող մարդկանց մասին։ Աննա Սառոկինան ծնվել է Լենինգրադում և ականատես է եղել լենինգրադյան շրջափակմանը։ Պատերազմի ժամանակ նա եղել է ընդամենը 10 տարեկան, և չնայած այդ տարիքին, շատ լավ է հասկացել, թե շուրջը ինչ է կատարվում։ Նրա հետ զրուցելիս ես հասկացա, որ խաղաղությունը ամենուր է՝ նույնիսկ այդ պատերազմների մեջ, մնում է միայն խաղաղությանը տեղ տալ մեր սրտերում։

Աննա Սառոկինան ապրում է Վանաձոր քաղաքում, և նրա համաքաղաքացին լինելու առիթը բաց չթողնելով՝ որոշեցի նրան այցելության գնալ։ Նա պատմում էր.

-Լենինգրադը այդ օրերին նմանվել էր մի քաոսի, որից կարծես ելք չկար։ Քաոս էր թե՛ քաղաքում, և թե՛ մեր հոգիներում։ Դեռ երեխա էի, երբ ստիպված էի լինում հաց հայթայթել իմ և իմ հարազատների համար։ Դպրոց չէի հաճախում, որովհետև դպրոցները վերածվել էին հիվանդանոցների։ Գիտես, չնայած ցրտին, մենք երբեք չէինք կտրում ծառերը վառելու համար, որովհետև մենք էինք տերը մեր բնության և մենք էինք պաշտպանում այն։ Մինչ պատերազմը փողոցում ծաղկում էին բազմաթիվ ծաղիկներ, բայց պատերազմը սկսվելուն պես ծաղիկները չորացան և անհետացան։ Փողոցով քայլելիս կարող էիր հանդիպել ուժասպառ եղած մարդկանց, որոնք պառկած էին այն վայրերում, որտեղ ժամանակին ծաղկում էին ծաղիկներ։

Շրջափակումից հետո մենք ստիպված էինք լքել Լենինգրադը, և մեզ բերեցին Հայաստան՝ Վանաձոր քաղաք։ Արդեն երկար ժամանակ է, ինչ Լենինգրադում չեմ եղել, իսկ պատճառն այն է, որ վերադառնալով հետ՝ անցյալ, ես հիշում եմ այդ օրերը, և ներկաս պարուրվում է այդ օրերի տեսիլքներով։

Աննա Սառոկինայի ձայնը դողում էր, իսկ աչքերն ինձ պատմեցին ամեն ինչ սկզբից։ Նրա կապույտ աչքերը լցվել էին դառը արցունքով, իսկ նրա միտքը ապրում էր անցյալի հուշերով։

Կյանքի դառնություններն այդ փխրուն կնոջը չէին չարացրել։ Նա երբեք չի բողոքում ու չի տրտնջում, այլ ամուր կաղնու պես կառչած է մեր հողին։ Անտեսելով որդու առաջարկը՝ մեկնել Ռուսաստան և ապրել այնտեղ բարեկեցիկ կյանքով, նա դեռ շարունակում է ապրել Վանաձորում։

Ես հպարտանում եմ այդ կնոջով և բոլոր նրանցով, ովքեր չնայած ցրտին, քաղցին՝ պահպանել և շարունակել են հավերժական սիրով սիրել այն քաղաքը և երկիրը, որը անվանել են իրենց հայրենիքը։

Դու է՞լ ես վստահ, որ տիեզերքը անծայրածիր է: Փաստորեն, ես նաև քեզ հետ համակարծիք չեմ: Գիտե՞ս՝ ես մտածում եմ, որ տիեզերքը հեչ էլ անծայրածիր չի, ու կա մի տեղ, որտեղից այն կողմ էլ ոչինչ չկա: Վերջերս ուսուցիչներիցս մեկը, լսելով իմ այս կարծիքը, ասաց.

-Ի՞նչ է, մտածում ես՝ ինչ-որ մի տեղ պատ կա, որից այն կողմ ոչինչ չկա՞։

Ասենք՝ հա, ինչո՞ւ ոչ։ Մարդը դեռ նույնիսկ մեր գալակտիկան չի հասցրել ուսումնասիրել, որտեղի՞ց են այդքան վստահ։ Կամ էլ, նույնն է, թե ասում են՝ էլ շնչող, ապրող էակներ չկան բացի մեզնից։ Իսկ գուցե շա՜տ հեռվում, որտեղ դեռ չի ավարտվել տիեզերքը, ապրում են մեզ նմաններ, հենց իմ, քո նմանները։ Գուցե հենց այս պահին նրանք էլ մեր գոյությունն են անհնար համարում:

Ես հավատում եմ, որ կա այնպիսի պատ, որ բաժանում է «ոչինչն» ու տիեզերքը: Ես հավատում եմ, որ կա մի երկրորդ, հե՛նց ինձ նման Ստելլա ինձնից շա՜տ հեռու, և ինքն էլ է հավատում սրան: