-Գիշերը, երբ շատ մութ լինի, Հոսոն տուն է գալու…

Ապրլի երկուսից, ամեն օր այս տողերը կրկնում են փոքրիկ Գեղամն ու Էրիկը, իսկ  Հոսոն նրանց հայրն է՝ կապիտան Հովսեփ Կիրակոսյանը, ով զոհվեց Արցախի սահմանին, քառօրյա պատերազմի ժամանակ: Նրա զավակները դեռ սպասում են իրենց հորը՝ իրենք իրենց համոզելով, որ եթե առավոտյան շուտ արթնանան, կտեսնեն Հոսոյին… Բայց փոքրիկ ու անմեղ երեխաները դեռ չգիտեն, չեն հասկանում, որ աշխարհում պատերազմ անունով հրեշ կա, որ գալիս է, իր կոշտ ու արյունոտ ձեռքերով բռնում ու տանում տղերքին՝ Հոսոյի նման զինվոր տղերքին: Նրանք չգիտեն, որ պատերազմն իր չգրված օրենքերն ունի: Չգիտեն, որ հոր կարոտից՝ իրենց անմեղ աչուկներից թափվող ամեն կաթիլ արցունքը աշխարհի խղճին է ծանրանում: Որ իրենց նման՝ շատ ու շատ փոքրիկներ ամեն առավոտ արթնանում ու իրենց Հոսոյին են սպասում, նրանց, ում էլի պատերազմն է տարել…..

Պատերա՞զմ… Իսկ ինչպե՞ս 3-4 տարեկան փոքրիկներին բացատրել, թե ինչ է պատերազմը, ինչու են մարդիկ պատերազմում, երբ նույնիսկ մեծահասակները հստակ չգիտեն այդ հարցերի պատասխանները: Ինչպե՞ս նայել նրանց աչքերին ու չատել աշխարհի օրենքները, պատերազմը, պատերազմին…

… Մեզ համար ապրիլի 2-ից օրերի հաշվարկում ոչինչ չի փոխվել, բայց այս երկու փոքրիկների, նրա մայրիկի և մյուս բոլոր հերոսների ծնողների ու ընտանիքների համար ժամանակը կանգ է առել, և երևի դեռ երկար առաջ չի շարժվելու:Նրանց ժամանակը կանգնել է, որ շարունակվի մեր ժամանակը, որ Հայոց աշխարհի ժամանակը երբեք կանգ չառնի:

Կապիտաններ  Հովսեփ Կիրակոսյանը, Արմենակ Ուրֆանյանը, ժամկետային զինծառայողներ Ազատ Սիմոնյանը, Քյարամ Սլոյանն ու բոլո՜ր-բոլո՜ր  հերոս հայորդիներն իրենց այսօրվա գնով ապահովեցին մեր վաղվա օրը:

Փոքրիկ Էրիկի ու Գեղամի վերջացած մանկության  գնով ապահովագրվեցին  այնքա՜ ն անհոգ ու ազատ մանկություններ…

Նրանց  մանկությունը կավարտվի շատ շուտ, նույնիսկ չսկսած՝ այնպես, ինչպես ավարտվեցին 19-ամյա տղաների դեռ կարգին չսկսված կյանքերը: Կավարտվի այն օրը, երբ նրանք առավոտյան շատ շուտ կարթնանան  ու կհասկանան, որ Հոսոն գնացել է ու էլ չի գալու…

Իսկ նրանք դեռ հավատում են. Հոսոն տուն կգա…

Ի՞նչ անենք, ինչո՞վ ձեզ սփոփենք, իմ փոքրիկ եղբայրներ, ի՞նչ անենք, որ ձեր մանկությունն այսպես հանկարծակի չավարտվի…

Ես ծնվել եմ ապրիլի 23-ին: Խորհրդավոր ամիս և խորհրդավոր օր: Ապրիլին տեղի են ունեցել բազմաթիվ իրադարձություններ և կան կարևոր օրեր: Նշեմ դրանցից մի քանիսը.

1. Ապրիլի 1՝ կատակների և սրամտության օր,

2. Ապրիլի 2՝ մանկական գրքի միջազգային օր,

3. Ապրիլի 8՝ գնչուների համաշխարհային օր,

4. Ապրիլի 12՝ ավիացիայի և տիեզերագնացության համաշխարհային օր,

5. Ապրիլի 15՝ Կորեայի ազգային տոն՝ Արևի օր,

6. Ապրիլի 25՝ ֆաշիզմից Իտալիայի ազատագրման օր:

Տեսնում եք` ինչ շատ են: Վերջապես անդրադառնամ իմ ծննդյան օրվան: 1915 թվականին թուրքերը կատարած ցեղասպանությանը զոհ գնացին մեկուկես միլիոն անմեղ հայեր: Ասում են, թե մեկը մահանում է, մյուսը՝ ծնվում:

Կարծում եմ, որ ես ծնվել եմ նրանցից ինչ-որ մեկի փոխարեն: Եվ իմ ճակատագրի էջերում գուցե գրված են նաև հենց այդ մեկի նպատակները, իղձերը, երազանքները…

Ավելի փոքր ժամանակ մտածում էի, թե ինչ վատ օր եմ ծնվել: Սակայն հիմա կարծում եմ, որ ծնվել եմ շատ խորհրդավոր օր: Մենք ընտանիքով միշտ ամեն տարվա ապրիլի 23-ին ջահերով գնում ենք երթի և մեր հարգանքի տուրքը մատուցում անմեղ զոհերի հիշատակին:

Հ.Գ. Ցավոք սրտի, ապրիլին ավելացավ ևս մեկը` քառօրյա պատերազմի դաժան օրերը: Եվ ևս մեկ անգամ մեր թշնամին հասկացավ, որ հայի ոգին անպարտ է…

-Ասում են` փոքր եք: Լավ, կզանգեմ հետո,- լսվեց դասարանի տղաներից մեկի ձայնը, ով ներս մտավ: Մինչ նա հեռախոսն անջատում էր, բոլորս նայում էինք իրեն:

-Ի՞նչ ա եղել:

-Մի քանի ընկերներիս հետ գնացել էի, որ կամավոր գրվենք, չեն թողնում, ասում են՝ փոքր եք,- զայրացած ասաց նա:

-Համ էլ ասում էին, որ տեղ չկա…

-Հա, կամավորները շատ են…

Ամեն մեկը սկսեց կիսվել իր ունեցած լուրով:

-Վատն էն ա, որ հաստատ ոչ մի բան չենք իմանում…,-խոսեց ևս մեկը:

Զանգը տվեց, և լռություն տիրեց, բայց ոչ սովորական, այլ` ծանր ու անսովոր լռություն: Եղանակն անգամ մռայլ էր, ինչպես մարդկանց դեմքերը այս օրերին: Եվ այդ մռայլությունը միանգամայն բնական է, չէ՞ որ բոլորիս մտքում միայն պատերազմի մասին մտքերն են, որոնց ոչինչ չի փոխարինում: Եվ բոլորս թարմ ու դրական լուրեր լսելու հույսեր ենք փայփայում: Ինձ համար այնքան դժվար է լուրեր լսելը՝ և՛ ցանկանում եմ ինֆորմացված լինել, և՛ չեմ ուզում տեսնել ռմբակոծված մեր հողերն ու լսել զոհվածների մասին: Համացանցում էլ լուրերին հետևելը հեշտ չէ, քանի որ դրանք շատ են, և անհասկանալի է, թե դրանցից որոնք են հավաստի, որոնք՝ ոչ…
Հրադադար է հիմա, և այս պահին միայն ցանկանում եմ, որ խաղաղություն լինի, մեր զինվորները այլևս չլինեն նմանատիպ իրավիճակում, այլևս զոհ չունենանք և այս հրադադարը մշտական լինի:

Երբ փոքր էի, ծնողներս պատմում էին մեր զինվորների, նրանց սխրանքների մասին: Ասում էին, որ ինչքան էլ ցավոտ լինի ֆիզիկական բաժանումը և կարոտը, պետք է հպարտանալ նրանով և հասկանալ, որ նա զոհվել է այն հույսով, որ կփայփայենք մեր հայրենիքը: Միշտ ցավել եմ դիրքերում մահացող ամեն մի զինվորի համար, բայց երբեք չեմ պատկերացրել` ինչ են զգում նրանց հարազատները:  

Համացանցը փորփրելիս գտա կրկին հերոս Ադամի մասին պատմող նյութերը, որը ընդամենը քսաներկու տարեկան հասակում զոհվել էր հանուն հայրենիքի:

Նայում էի նրա նկարին և ինչքան շատ էի նայում, այնքան ավելի էի սուզվում նրա վառ ցայտուն աչքերի և անմեղ, բարի ժպիտի մեջ: Կարծես իմ ու Ադամի մեջ ինչ-որ կապ կար, և մենք կարողանում էինք հաղորդակցվել, չնայած նրան, որ ինքը արդեն չկար: Տարօրինակ է հնչում, չափազանց տարօրինակ…

Ինչքան անբացատրելի էր ինձ համար այն կորստի զգացումը, որը ապրում էին նրա հարազատները, նույնչափ անբացատրելի էր նրա կերպարը: Ներկայիս իրականության մեջ, դաժան իրականության մեջ,  մարդիկ գոյատևում են իրար դավաճանելով, մեկը մյուսին վատություն անելով և դրանից շահ գտնելով:

Ինձ համար լիովին անհասկանալի էր, հարցը պտտվում էր գլխիս մեջ և հանգիստ չէր տալիս: Ինչպե՞ս կարող է մարդը զոհել իր կյանքը, իր անկատար թողնել երազանքները, նպատակները, հանուն իր ազգի:

Ես ուղղակի կարկամել եմ: Ադամի և նրա նման հերոսները զոհվում են, որպեսզի մենք գնահատենք այն, ինչ ունենք: Գնահատենք այն խաղաղ Հայաստանը, որտեղ ապրում ենք: Գնահատենք Հայաստանի ամեն մի մասնիկը, և հասկանանք, որ դա ուղղակի հող չէ կամ ուղղակի հայրենիք չէ: Մենք դարերով պայքարել ենք և շարունակում ենք պայքարել մեր երկրի անդորրի համար, և Ադամի նման քաջերը շարունակում են զոհել իրենց կյանքը հուսալով, որ մենք կգնահատենք մեր հայրենիքի ամեն մի ոստը, ամեն մի շյուղը…

Եվ երբ այդ ամենը հասկացա, կրկին մի անըմբռնելի զգացմունք արթնացավ մեջս: Որևէ կապ չունենալով Ադամի հետ, սկսեցի սիրել նրան և հպարտանալ նրանով: Այնպես, ինչպես ոչ մեկով չէի հպարտացել: Սակայն դա տևեց գեթ մի պահ և ես կրկին հիշեցի, որ Ադամը այլևս չկա…

Այդ պահին մայրիկս մտավ սենյակ և առանց որևէ նախաբանի ասաց.

-Նա երկնքում է և Հիսուսի մոտ է: Վայելում է իր փառքը, նա անմահացել է…

-Անմահացե՞լ է…

Այդ պահին ակամայից հիշեցի Վարդան Մամիկոնյանի վսեմ խոսքը.

«Մահ չիմացյալ` մահ, մահ իմացյալ` անմահություն…»

Աչքիս առջև բացվեց մի տեսարան: Տեսնում եմ Ադամին. նա իր վառ ցայտուն աչքերով և անմեղ բարի ժպիտով նայում է ինձ:  Մենք հանդիպում ենք երկնքում: Իսկ ես,  ինչքան հնարավոր է, ամուր գրկում եմ նրան և բաց չեմ թողնում…

«Վեր կաց, եղբայր իմ, նոր օրն է արթնացել…

Վեր կաց, եղբայր իմ, նոր կյանքն է շունչ առել…»

Եղբայրս երեկ եկել է մեր տուն:  Համակարգիչն էր սարքում, որովհետև փչացել էր: Այդ ընթացքում արդեն փոքր եղբայրս ինչ-որ բան բերեց և ասաց, որ միացնենք հոսանքից, որպեսզի նա դրանով խաղա: Մեզ համար այդ սարքը նորություն էր: Դա հաշվիչ էր, բայց չէր աշխատում: Երբ մենք նրան ասացինք, որ չի աշխատում, նա գնաց, և անկեղծ եմ ասում, չգիտեմ որտեղից, ինչ-որ լար բերեց, և մենք հետաքրքրությունից դրդված այն միացրինք հաշվիչին և հոսանքի աղբյուրին: Պարզ դարձավ, որ աշխատում է: Փորձեցինք աշխատեցնել, և պարզվեց, որ կարող է հաշվել նաև sin-ը, կամ cos-ը: Դե, մենք անկեղծ ասած, շատ էինք ուրախացել: Սկսեցինք համակարգիչը թողած հաշվիչով զբաղվել, ու եղբայրս էլ փոշմանեց, որ բերել և մեզ ցույց է տվել հաշվիչը, որովհետև իրեն հերթ չէր հասնում: 

Հարցը հաշվիչը չէր: Մենք ամեն օր էլ մեր հենց հեռախոսներով, թեկուզ ինչ-որ հասարակ բաներ կարող ենք հաշվել: Հարցն այն էր, որ մենք մինչ այդ պահը չէինք լսել էլեկտրոնային հաշվիչի մասին և չէինք էլ կարող պատկերացնել, որ այդպիսի բան գոյություն ունի, այնպես ինչպես 19-րդ դարի սկզբին մարդիկ գաղափար չունեին, թե ինչ է համակարգիչը:

Պատմությանս իմաստը այն է, որ մենք զբաղված էինք համակարգչով, որը 21-րդ դարի հիմնականում ավելի շատ օգտագործվող բանն է, իսկ երբ հայտնվեց այն հաշվիչը, որով պապիկս և տատիկս առաջ աշխատել են (2-ն էլ եղել են հաշվապահ և աշխատել են իրենց մասնագիտությամբ), մենք զարմացանք և բացահայտեցինք նոր իր: Հիմա կասեք` դրա մեջ ի՞նչ կա որ, իսկ ես կպատասխանեմ, որ ինչքան էլ գիտությունը և ընդհանրապես ամեն ինչը զարգանա և առաջ շարժվի, մենք միշտ պետք է հիշենք, որ առանց հնի նորը չէր լինի: Եվ դա վերաբերում է ոչ միայն գիտությանը, այլ ամեն ինչին՝ եթե չունենաս հին ընկեր, նա քեզ չի ծանոթացնի իր ընկերների հետ, և դու չես ունենա նոր ընկերներ, կամ եթե ուսուցիչդ իր ժամանակ չսովորեր, դու էլ հիմա չէիր սովորի: Ես կարող եմ այսպիսի էլի շատ օրինակներ բերել, բայց ուզում եմ կարճ ասել, որ ինչքան էլ նորը ունենք, մի՛ մոռացեք նաև հնի մասին, որովհետև նորն էլ մի օր կհնանա: Մի՛ մոռացեք նաև նրա համար, որովհետև հնի հիման վրա է սեղծվում նորը՝ ավելի լավը…

Առավոտ էր, հայրենի գյուղիս գեղեցիկ առավոտներից մեկը: Ամեն օրվա պես գնում էի դպրոց: Հասա դպրոց, ու խառնվելով երեխաների ամբոխին, վազեցի դասարան: Մտա ու զարմանքից  քարացա. դասարանում բացի ինձնից ոչ ոք չկար: Անգամ սեղաններն ու աթոռները տեղում չէին: Հանկարծ աչքովս ընկավ  պատուհանի գոգին դրված  գիրքը: Զարմացած շուրջս էի նայում, երբ մեկն ինձ ասաց.
-Մոտեցի՛ր:

Ինձ թվաց, թե ականջներս են ձայն տալիս այդ լռությունից, բայց երբ մեկ անգամ էլ լսեցի, համոզվեցի, որ ո՛չ: Մոտեցա պատուհանին դրված գրքին: Կարդացի վերնագիրն ու ծիծաղի մի ճիչ արձակեցի: Գրքի վերնագիրը «Գիրք» էր:

Սովորությանս համաձայն առաջին բանը, որ արեցի, գրքի կազմը զննելն էր: Այն «գերող» էր: Բացեցի գիրքն, ու ի զարմանս ինձ, այն դատարկ էր: Մտածում էի, որ այսօր իմ օրը չէ, և չգիտես ինչու, զարմանալի դեպքերը ուղեկցում էին ինձ: Դեռ զննում էի գիրքն, ու հանկարծ գիրքն սկսեց խոսել:

-Երևի զարմացար, որ միայն դու ես դասարանում:
-Անկեղծ ասած, շա՜տ,- պատասխանեցի ես՝ ինքս էլ չհասկանալով, թե ում:

-Զարմանալի չէ, որ դու ինձ տեսնելով ամենևին էլ չուրախացար,- ասաց նա :

-Ինչո՞ւ եմ ես մենակ,- հարցրի ես:

-Ընկերներդ այսօր դասի չեն եկել, որովհետև  ուսուցչուհուդ հանձնարարած գիրքը չեն կարդացել (շա՜տ զբաղված էին համացանցում), դու այսօր մենակ ես:

-Բայց… Իսկ ուսուցիչնե՞րը… Հասկացա՜, նրանք գիտեին, որ ոչ ոք չի կարդացել, և դասի չեն գա:

-Ցավում եմ, բայց ուզես, թե չուզես, դու այսօր ստիպված կլինես մենակ մնալ ինձ հետ այնքան ժամանակ, մինչև գիտակցես իմ կարևորությունը:

-Եթե ես պետք է մենակ մնամ, առանց ընկերներիս, ես կնախընտրեի  հեռախոսով խաղալ:

-Հենց դրա համար էլ ես այստեղ եմ, որպեսզի դու մենակ չմնաս:

-Մենակ մնալ մի գրքի հետ,  որը ունի տարօրինակ վերնագիր և, չգիտես՝ ինչպես, խոսում է: Կարծում եմ՝ հետաքրքիր կլինի:

-Դուք բոլորդ գնալով մոռանում եք իմ գոյության և կարևորության մասին՝ ինձ փոխարինելով այդ համացանցի հետ:

-Լսի՛ր, ընկերս: Չնեղանաս իհարկե, բայց դու էլ գիտես, որ 21-րդ դարը տեխնիկայի դար է: Բոլորը կապված են համացանցին, և քո ժամանակը ոչ ոք չունի:

-Գիտեմ, լա՜վ գիտեմ: Բայց դուք չեք հասկանում իմ կարևորությունը: Մարդը որքան էլ  զարգանա և նոր տեխնոլոգիաներ ստեղծի, միևնույնն է, պետք է գիրք կարդա:

-Գիտես, ես  համամիտ եմ, ու դրա ապացույցն այն է, որ ես գիրքը կարդացել եմ և եկել եմ դասի: Բայց դու էլ հասկացիր, որ նոր սերունդը քեզ չի սիրում:

-Դա նման է այն բանին, երբ դու մարդուն չես ճանաչում, բայց վատ կարծիք ունես նրա մասին: Նրանցից շատերը դասագրքերից բացի ուրիշ գրքեր չեն կարդացել և չգիտեն, թե դա ինչ բան է:

Ես հասկանում էի, որ այն, ինչ նա է ասում, ճշմարիտ է: Ես ինձ մեղավոր էի զգում…

-Այդ դեպքում ինչպե՞ս անեմ, որ քեզ սիրեն:

-Վաղը, երբ դասի գաս, պատմիր ընկերներիդ, որ գիրքը շատ լավն էր, ասա՛ նրանց, որ անպայման կարդան, և վստահ եղիր՝ նրանք կանեն դա, երբ տեսնեն, որ դու այդքան ոգևորված ես պատմում գրքի մասին:

-Լա՛վ, կանեմ այնպես, ինչպես ասացիր:

-Շնորհակալ եմ: Եվ մի բան էլ: Ես գիտեմ, որ դու սիրում ես գրել. շարունակի՛ր նույն ոգով, և մի օր էլ…

-Արթնացի՛ր, արթնացի՛ր,- ձայն էր տալիս մայրս:

Ես արթնացա քնիցս, ու որքան էլ ցավալի էր, դա ընդամենը երազ էր: Մի երազ, որը իրականություն էր ասես, միայն այն տարբերությամբ, որ գրքերը չեն խոսում: Երազ, որն ինձ այնքան բան տվեց, որ իրականությունը տալ չէր կարող:

Գիրքը  խոսքերը վերջացնել  չկարողացավ, դրա համար էլ ես կգրեմ այն, ինչ ենթադրում եմ, որ պետք է ասեր նա: «Ես գիտեմ, որ դու սիրում ես գրել. շարունակի՛ր նույն ոգով, և մի օր էլ մարդիկ կկարդան քո գրքերը»:

Ես ձեռքս առա թուղթ ու գրիչ, որ գրեմ այն, ինչ տեսա երազում:

Առավոտ էր: Սովորական առավոտներից մեկը…

Երևի բոլորիս բակում, փողոցում, շենքում, գյուղում, քաղաքում, չգիտեմ որտեղ, կան բամբասկոտ կանայք, և չեմ էլ ուզում ասել` տղամարդիկ։ Նրանց, ինչպես կարգն է, անվանում են BBC-ներ, բամբասկոտներ։ Նրանք բամբասում են ամեն մեկից, ինչ-որ երևույթից, կարճ ասած, ամեն ինչից։ Նրանք միշտ նստած են լինում նույն վայրում, նույն դիրքով և նույն կազմով։ Իսկ ցուրտ եղանակին շփվում են հեռախոսով կամ մեկը մյուսի տուն գնալով։ Ինչպես ասացի, նրանք բամբասում են ամեն ինչից։ Էս մեկը էս շորը հագավ, էն մեկը էս ձև էր քայլում, մյուսը էսօր էս ինչ բանը կերավ, էն մեկը մեկի հետ խոսեց, էս մեկը, եսիմ ինչ, արեց ու էդպես լիքը բաներ։ Կամ մի բան էլ ասեմ, որն ինձ շատ է բարկացնում՝ մեկը մյուսին բողոքելը։ Կոպիտ օրինակ բերեմ։

«Աղջի, տեսա՞ր, սրա հավերն էսօր տասը հատ ձու ածեցին, իմ հավերը չածեցին»։ «Սրա կովը էսօր էսքան կաթ բերեց, իմ կովը մի կես բաժակ էլ չբերեց»։ «Աղջի, տեսա՞ր, էն օրը էս ինչի թաղմանը, օրինակ՝ Զարիկը լացում էր, մյուսը չէր լացում»։

Ամբողջ օրը թողնես մենակ բամբասեն՝ սրանից-նրանից, բարևեց-չբարևեց, էկավ-չեկավ ու նման նյարդայնացնող բաներ։ Բա որ էդ «բամբասկոտ բրիգադի» անդամներից մեկը գալիս է մեր տուն ու սկսում է պատմել, բողոքել, գովել, ու դու էդ ամեն ինչը ապշած լսում ես։

Մի անգամ մեր փողոցի բամբասկոտ բրիգադի անդամներից մեկը եկել էր մեր տուն ու «նստել» տատիկիս ականջին։ Նրա գնալուց հետո ջղայնացած տատիկիս հարցրի․

-Տատ, ո՞նց ես լսում իրա պատմածները, կոպիտ ասած, «ամբախ-զամբախ» խոսում ա, չեմ հասկանում, ո՞նց ես դիմանում։

Ու տատիկս հոգոց հանելով պատասխանեց.

-Ճարս ինչ, այ բալա, հո չե՞մ ասի` թող գնա ստեղից։

Համաձայն եմ, մի քիչ կոպիտ կլիներ, եթե այդպես ասեր տատիկս։ Բայց դրան չափ ու սահման կա չէ՞, վերջիվերջո։ Բա որ կողքներից անցնում ես, ուշադիր նայում են քեզ ու ինչ որ բան են փսփսում։ Ուղղակի տարիքները հաշվի առնելով չեմ շրջվում ու ասում․

-Ախր ի՞նչ էս տենց ուշադիր նայում վրես։

Ուֆ, չգիտեմ ինչ ասեմ։ Կարճ կապեմ, թե չէ էդ բամբասկոտներն ինձ որտեղ բռնեցին, կդարձնեն իրենց բրիգադի անդամ։ Ես էլ հո չե՞մ գժվել, տասնհինգ տարեկան եմ, գնամ` կործանվեմ։

Հ․Գ․ Ես չեմ ուզում ներողություն խնդրել նրանցից, ուղղակի թող կարդան ու որոշ չափով ուղղվեն։ Չնայած գիտեմ, որ ամբողջովին չեն կարող, դրանից պրծում չկա։