Զարթնում է քաղաքը, որը, գուցե, կարգին չէր էլ քնել։ Ես, ոչ երկարատեւ ապրածիս շնորհիվ, մի բան հասկացա. եթե ուզում ես աշխարհի սիրունությունը զգալ, պետք է արթուն լինել էն պահերին, երբ բոլորը վաղուց քնած են։

Հիմա քաղաքն ու աշխարհը զարթնել են ու թմրեցրել իմ խաղաղությունը։

Ես, նորից մոլորակը կեղտոտող էս արթնության կանոնները վզիս փաթաթած, քայլում եմ՝ յոթ միլիարդի չափաբաժնով քնաբեր սարքել չբաշարողի կիսահուսահատ հարմարվողականությամբ։

Քաղաքը, որում ինձ վիճակվեց արթնանալ, ճակատագրի հանելուկ դարձած խաղի պատճառով, ինչ-որ մի թվի հազիվ է դուրս պրծել երախը լայն բացած երկրի շնչելիքից։

Ես քայլում եմ առատաձեռնության, կամ թե չափազանցության հերթափոխի արդյունքում քաղաք կոչված էս տեղով, ու կոկորդս մղկտում է մահվան՝ էստեղից ոչ մի կերպ չմաքրվող հոտից։

Ես քայլում եմ գույն չունեցող կամ վաղուց անգույն դարձած էս քաղաքով ու սարսափում էն մտքից, որ էս քաղաքում ապրողներին էլ ոչնչով չես զարմացնի։ Էս քաղաքի ժողովուրդը իրար վրա դարսված ու իրենց սառնությամբ իրար մի քիչ ջերմացնող անվերջանալի դիակներ տեսնելուց հետո, պիտի որ անզգայացած լինի վաղուց։ Էս քաղաքում ապրելու համար մարդիկ մի անգամ արդեն մեռնելուց պրծել են ու երևի իրենց միջից մեկընդմիշտ հանել իսկականից մեռնելու վախը։

Էս քաղաքում ապրում են միայն ջահելները … 30-ը հաղթահարածների աչքերից չի ջնջվում մահվան բերանից հազիվ դուրս պրծածի տագնապը, որը, երևի, իրենց խանգարում է ապրել։

Էս քաղաքում դժվար է մի տուն գտնել, որի պատերը երբևէ սևացած չեն եղել նկար դարձած մարդկանցով։ Երբ փոքր էի, մեր տանը էդպիսի երեք նկար կար։ Հետո, չգիտեմ իրենք մեզ, թե մենք իրենց լքեցինք։

Հուշերիցս վերակենդանացած պատկերի դառնությունը ստիպում է մտածել, որ, եթե ինչ-որ մեկը որոշի բոլորի տներից հավաքել էդ նկարներն ու շարել իրար կողքի, հավանաբար կխելագարվի՝ կյանքից էդպես էլ բան չհասկացած ու մեռնելու համար ծնված էս բոլոր մարդկանց աչքերի միևնույն արտահայտությունից։ Էդպես նկարվում են միայն էն ժամանակ, երբ հստակ է՝ ինչ որ մի պահից էդ նկարը սևով ժապավենվելու է։

Քայլում եմ արդեն մի քիչ սիրունացած էս քաղաքով ու աչքերիս առջևով անցնում է՝ հիմա արդեն ամուր սարքած էս շենքերի տեղում ինչ-որ մի թվի ապրելու փոշիացած իրավունքը: Մտածում եմ՝ երևի, մեծ ուժ պետք եղած կլինի, ոչինչ հիշեցնող փշրանքներից՝ սառույց դարձած մատներով նոր քաղաք մոգոնելու համար։

Նոր քաղաք, որում ինչ-որ մի թվից հետո շիրմաքարերը, ցավից ցնորվածները, հավերժ որբացածները, անդամալույծներն ու էս ողջ ֆոնին իբրև առողջ մնացածները ապրում են կողք կողքի՝ ներսում կռացած չբարձրաձայնվող վիշտը մեկ-մեկ առանց բառերի իրար հետ փոխանակելով:

Չէ որ Էս քաղաքում ժպիտդ միայն քոնն է, իսկ արցունքներդ բոլորինը։

Հետո քայլում եմ ու մտածում, որ էս քաղաքում մի բան կա միայն, որ բոլորինն է՝ դա եղևնիներով սկսվող ու շիրիմներով ավարտվող գերեզմանոցն է։ Էստեղ չկան ուրիշի մեռելներ։ Էստեղ գալուց բոլորը բոլորի համար լաց են լինում։ Էստեղ բոլորը թաղել են բոլորին։

Ես քայլում եմ ու մտածում, մտածում, հետո հասկանում, որ էս քաղաքում (ինչպես և ողջ աշխարհում) չխելագարվելու համար պետք է քիչ մտածել։ Դադարեցնում եմ քայլերս՝ մի քիչ շունչ առնելու, բայց մտքերս դեռ շարունակում են անկանոն իրենց ընթացքը, որը մի օր ինձ թղթով գիժ է սարքելու

Իսկ դեռեւս առանց թուղթ գժի կիսատ պռատությունն անգամ չի խանգարում, որ մտքումս վերակենդանանան ծնվելու պահից պատմված ու ամեն տարի նույն օրը թարմացվող պատմությունների ճնշումը, ու ես հետ գնամ երեք տասնամյակ։

Ձմեռը 7 օրեկան է։

Կեսօրին մի քիչ է մնացել, ու էս քաղաքում խառնաշփոթ է. բոլորը շտապում են ինչ-որ մի բան էլ հասցնել, մինչև…

Առավոտյան գրականության ուսուցիչ Լուսյա Սահակյանենց ընտանիքում նորից պատերազմ է։ Բոլորի բացակաները մեկ առ մեկ շարող էս խեղճ դասատուի տղան՝ Արեգը, ոչ մի կերպ չի ուզում դպրոց գնալ։ Խեղճ երեխային բաժին է հասել տիեզերքի ամենից ազատազուրկ տիտղոսը . «դասատուի էրեխու խարանը»։

Լուսյան խեղճին մի կերպ քարշ է տալիս դպրոց՝ սրանից 300 տարի առաջ, ամեն օր մի քանի տասնյակ ֆրանսիացու հենց էս կերպ քարշ էին տալիս Գրեւի հրապարակ, որտեղից վերադարձ էդպես էլ չգրանցվեց։

Լուսյան ու Արեգը հասնում են դպրոցի բակ ու տղայի` «Երբ ա էս դպրոցը քանդվելու` պրծնեմ» մարգարեություն դարձած երազանքով մայր ու որդի հրաժեշտ են տալիս իրար՝ մտնելով միևնույն դպրոցի տարբեր դասարաններ։

Քաղաքի ու աշխարհի բոլոր դպրոցները տնքում են՝ աշակերտների հոսքից։ Ամենուր տկտկում է ժամացույցների սլաքները։ Դասատու թե աշակերտ, աչքը ժամացույցից չկտրելով, ընդմիջում են ուզում։

Էդ օրը դասը դադարում է սովորականից 20 րոպե շուտ։ Էդ օրը դասատուի ասած վերջին՝ գուցե կիսատ մնացած նախադասությամբ ավարտվում է ինչ-որ մեկի՝ աշխարհից մի բան սովորելու պատմությունը։

Ցնցվում էր դպրոցն ու քաղաքը՝ 40-ը հատած ջերմությամբ երեխայի նման, որին հանգստացնելը չէր խանգարի, ու եթե պրոֆեսիոնալ մի լուսանկարիչ էդ պահին կորցներ կյանքի համար վախեցողի՝ բոլորիս հատուկ թուլությունն ու անմահացներ պատկերը, երևի, մենք էլ ցնցվեինք՝ 6 տարեկան աշակերտի ու 40 տարվա մանկավարժի՝ իրարից կյանք աղերսող հայացքների դողից։

Գրականության Լուսյա Սահակյանը՝ դպրոցի ամենավախենալու դասատուն, չի կորցնում իրեն՝ ջարդոտված գրատախտակի տակից մի կերպ դուրս սողալով, բացում է երկրորդ հարկի կիսաճաքած պատուհաններն ու բոլոր աշակերտներին իջեցնում ներքև, միաժամանակ չդադարեցնելով Սևակ պարապել. «․․Ձյուն մաղեց մեր բաց գլխին. ․․․Ձյուն մաղեց կրակի պես»…

Նույն պահին կողքի սենյակում անտանելի աղմուկ է՝ գրապահարանի տակ մի երեխա օգնության սպասումով եղունգներով ճանկռում է պատը, որից էն կողմ իր կյանքի հաշվին հերոսանում է մայրը։

Հետո պատը ճանկռողների քանակը մեկով պակասում է։

Կոլեկտիվ թաղման հերթական տեսարանն է՝ էս քաղաքում ինչ-որ թվի դա պարտադրված սովորականության պես սարսափելի մի բան է եղել․․․ Մի կին է՝ չգիտես ցրտից, թե մարմնից դուրս էկած ու արդեն իրենից անջատ ապրող կյանքի անզգայացումից սառած, կանգնել ․․․ Դեմքի վրա անշարժացել են բոլոր ժեստերը՝ եկել է հողին հանձնելու կողքի դասարանի պահարանի բաժին դարձած իր միակ որդուն, որին դիակների առատության ու դագաղների սակավության պատճառով որոշվեց հողին տալ հենց էդ պահարանի մեջ տեղավորած, …կողքին շարված են իր՝ Սևակի դասը էդպես էլ մինչև վերջ սովորել չհասցրած աշակերտները ու նրանց հատուկենտ ողջ մնացած ծնողներից մի քանիսը ․․․

Գնում է ժամանակը․․․ 28 տարի անց Լուսյա Սահակյանը դարձյալ պիտի մտնի վերաշինված ու իր խնդրանքով պահարաններից ազատված նույն դպրոցի, նույն դասարան՝ երդումով. այլևս երբեք ոչ ոքի բացակա չի դնելու, որ էլ ոչ մի երեխա դպրոցի քանդվելու մասին երազանքներ չպահի։

Լուսյան պիտի բացի դասարանի դուռը, որտեղ ինձ սովորեցրին էս քաղաքի քնի ու արթնության իրական սահմանը …

Պիտի մտնի դասարան բոլորիցս իր համար Արեգ սարքելու ու Սևակի դասը գոնե էս անգամ, մինչև վերջ պատմելու համար․․․

Զգում եմ, որ գլուխս հիմա կպայթի երբեք չտեսածս պատկերների ծանրությունից:

․․․Զարթնել է քաղաքը, իսկ ես դեռ քայլում եմ ու մտածում՝ քնե՞լ էր արդյոք նա երբևէ…

Շատերին թվում է՝  ամեն  գիծ քաշող նկարիչ է, սակայն իրականում ստեղծագործելը դարեր շարունակ եղել և  այսօր էլ մնում է ընտրյալների մենաշնորհը՝ հենված բնատուր կարողությունների և տարիների ընթացքում ձեռք բերած իմացության վրա:
-Պարույր Սևակը համբուրում էր Սարյանի ձեռքը, իսկ հիմա ո՞վ է գնահատում նկարչին,- ասում է Արագածոտնի մարզի Լուսագյուղ համայնքի բնակիչ Գոհար Սիմոնյանը, ով ևս զբաղվում է նկարչությամբ:

19-ամյա աղջիկը նկարչության նկատմամբ անտարբեր չի եղել դեռ մանկուց:

-Սիրում էի  թաքուն հետևել, թե ինչպես էին հարազատներս նկարելիս շարժում վրձինը,  ինչ գույներ էին խառնում: Իսկ երբ մի քանի րոպեով հեռանում էին նկարից, ինքս էի վերցնում վրձինը, մի քանի բան ավելացնում, իսկ հետո ինքնագոհ հայացք էի ընդունում, որ չեն նկատել իմ արած գծերը:

Կատարելագործվելու նպատակով յոթ տարեկանից  հաճախել  է  նկարչության Ապարանի Արվեստի դպրոցում, իսկ 16-17 տարեկան հասակում մեծ ոգևորությամբ մասնակցել է մրցույթների ու ցուցահանդեսների:

-Նկարում էի ու անհամբեր սպասում մրցույթի օրվան, իսկ երբ  հասնում էր օրը, մատներս խաչած սպասում էի՝ երբ են իմ անունը տալու հաղթողների շարքում:

Պարտություններ էլ են եղել, հիասթափություններ էլ, սակայն  ուսուցչուհու՝ Թագուհի Հարությունյանի շնորհիվ ոգևորվել և առաջ է շարժվել:

Գոհարի մեկնաբանմամբ նկարչությունը աշխարհը տեսնելու և այլոց ցուցադրելու միակ պատուհանն է: Այնտեղ  խառնվում են իրական ու անիրական սահմանները, ստեղծվում նոր շունչ կտավի վրա:

Կարևորելով գունային ճիշտ ընտրությունը, ստեղծում է գունային հատուկ և տարբերվող համադրություններ, օգտագործում վառ գույներ:
-Նկարներիս գույները հոգուս ու կյանքիս արտացոլումն են,- նշում է նա:
Ըստ Գոհարի նկարելու իմաստը կայանում է սեփական նկարը ստեղծելու և ինքնաարտահայտվելու մեջ, չնայած  ինքն էլ զբաղվել է արտապատկերմամբ:

-Նկարելիս էլ մի քիչ «գողություն» եմ անում: Օրինակ՝ բնությունը նկարելիս գեղեցիկը վերցնում եմ  գյուղս շրջապատող բնությունից, իսկ գույներն ու էմոցիաները մեկ-մեկ էլ  իմ սիրելի նկարիչներից:

Նկարելով տարբեր թեմաներով՝ Գոհարն աշխատում է պատկերել այն, ինչ զգում է՝ նկարին փոխանցելով դրական հույզերը, իսկ բացասական հույզերի դեպքում շեղվել թեմայից, քանի որ յուրաքանչյուր նկար ունի հիշողություններ արթնացնելու հատկություն:

Ունենալով նկարչական տաղանդ և միևնույն ժամանակ հաճախելով նկարչության՝ աղջիկը կարևորում է մասնագետի, ուսուցչի դերը  յուրաքանչյուր նկարչի կյանքում, քանի որ անհրաժեշտ են խորհուրդներ և ուղղումներ:

Հիմա պահում է թե՛ ստացված, թե՛ չստացված նկարները, իսկ ապագայում պատրաստվում է ունենալ իր արվեստանոցը, որտեղ էլ կշարունակի նկարել, կմասնակցի ցուցահանդեսների, իսկ վաճառել նկարներն ափսոսում է:

-Վստահ եմ՝ մի օր նկարներս ճանաչում կունենան. ասելիքս մեծ է, կյանքն էլ առջևում:

Ստեփանակերտի ճանապարհին անընդհատ ռուսական դրոշներ էինք տեսնում, Շուշիի մոտ՝ ադրբեջանական։ Մի տեղ հայկական դրոշ տեսանք, ուրախացանք բոլորս, Աիդան պատուհանը բացեց, գոռաց՝ խնդրում եմ, մի քիչ բարձր ծածանեք մեր դրոշը։ Պատուհանը փակեց, ու բոլորս մեր ուրախությունից զարմացանք։ Զարմացանք, որ մեր երկրում մեր դրոշից ուրախանում ենք։

Արցախ առաջին անգամ էի գնում: Միշտ մտածում էի` մի օր կգնամ, էլի: Բայց ուշացա: Հասա միայն, երբ մեզ մի քայլաչափ տեղ էր մնացել: Իսկ դրանից դուրս ոչ մենք էինք, ոչ մեր դրոշներն ու ոչ էլ մեր ոտնահետքերը:

Կեսօրին հասանք Ստեփանակերտ ու առաջինը, որ տեսանք, տատիկն ու պապիկն էին: Արձանները չէ, իսկական, քայլող, շնչող ու ապրող տատիկ պապիկները, որ ծանր տոպրակներով տուն էին գնում: Մի քիչ մոլորված գնացինք Ստեփանակերտի քաղաքապետարան: Դռան մոտ մեծ հերթ էր, չնայած անձրևին ու վատ եղանակին: Հեռացող բոլորի ձեռքին նույն դեղին տոպրակներն էին, որոնք իրար օգնելով տատիկն ու պապիկը տանում էին. սնունդ էր: Մարդիկ վերադարձել էին, ապրում էին, օգնում էին իրար:

Ծանոթացանք քաղաքապետի հետ, զրուցեցինք հույսերի, արածների ու անելիքների մասին: Ներսի եռուզեռը, քաղաքապետի, կամավորների ու աշխատողների եռանդը, հույսը, ուժը փոխանցվում էր մեզ, ու չնայած մենք ծանր սրտով էինք գնացել, իրենք էին մեր սրտի բեռը թափում: Էդպես էլ «շարունակելու ենք ապրել ու ստեղծել»-ը մարմին ստացավ մեր աչքին: Ասացինք, որ ուզում ենք նկարել քաղաքը, բայց ծանոթ չենք տեղանքին: Քաղաքապետը Գևորգին կանչեց ու ծանոթացրեց մեզ, ասաց, որ կուղեկցի ուր որ պետք է, ցույց կտա վնասված շենքերը: Ճամփա ընկանք բարձրահասակ, կանաչ աչքերով ու ինձ հանդիպած լավագույն գիդի հետ: Գևորգը հերթով պատմում էր ամենաշատը վնասված շինությունների ու տարածքների մասին, ու հերթական անունը տալուց հետո մենք միաձայն ասում էինք` իսկ կարո՞ղ ենք էդտեղ էլ գնալ, ու ստանում էինք հերթական դրական պատասխանը: Մի քանի րոպեից էլ ոչ միայն թվարկած տեղերում էինք լինում, այլ նաև ճանապարհին տարբեր շենքերի մոտ կանգնում էինք և ուշադիր լսում Գևորգի պատմածները: Խնդրում էինք` մնալ մեքենայում, որ չթրջվի, մինչև մենք կնկարեինք: Բայց իջնում էր, ուղեկցում, կանգնում կողքներս, մտնում շենքերը, ոչ մի րոպե մենակ չէր թողնում: Միայն եկեղեցում մի քանի րոպե տեսադաշտում չէր, վերադարձավ` երեք վզնոց ձեռքին` Ա տառ կուլոնով` Անիին, Աիդային ու Անիին: Մեկ էլ սկսեց պատմել.

- Մոտեցա վաճառողին, ասեցի` 3 հատ Ա տառ տվեք: Ասեց` բայց կարող ա 3 հատ Ա չլինի, մեկը ուրիշ տա՞մ: Մտածեցի` լավ, որ Ա չլինի, Փ կվերցնեմ, ինչ անեմ:

Սկսեցինք չորսով ծիծաղել: Ու ես զարմացա, թե ինչ ուժ էր Գևորգի ներսում, որ տունը ռմբակոծությունից կորցնելուց, ամեն օր տունը կորցրած հարյուրավոր մարդկանց հետ շփվելուց հետո շարունակում էր անընդհատ հումորներ անել, ժպտալ: Մեկ էլ հարցրինք.

- Իսկ ապաստարաններ կա՞ն, որտեղ բնակության հետքեր են մնացել, դե, ասենք, ափսեներ, մահճակալներ:

Պատասխանեց.

- Չէ, բայց կարամ ասեմ արագ իջացնեն, նկարեք, հանենք:

Ու էդպես ամեն կանգառում, երևի, տեսնելով երեքիս դեմքի քարացած ու սառած արտահայտությունները, մյուս վայրերին հասնելու արանքում հումորներ էր անում, որովհետև մեզ էլ, իրենց էլ դա է փրկում:

Ռմբակոծված շենքերը տեսնելուց հետո մտածում էի` ոնց որ կինոյում լինեմ: Բոլոր կադրերը, որոնք տեսել էի ֆիլմերում, տարբեր երկրների մասին պատմող վավերագրականներում, գալիս էին աչքիս առաջ: Ու հասկանում էի, որ չէ, ես չեմ կինոյում: Կինոներն են հենց մեր կյանքը: Հենց այս կադրերն էլ դառնում են կինո: Մի օր էլ ինչ-որ ծանր ֆիլմի վերջում հայատառ գրելու ենք` հիմնված է իրական փաստերի վրա:

Գևորգը պատմում էր, որ ցանկացել են վնասել Արցախի էլեկտրացանցը, բայց շեղվել ու դպրոցին են հարվածել: Դպրոցում մանկական սենյակներ կային, պատերին արև, կապույտ ամպեր, ծաղիկներ, իսկ գետնին կոտրված ապակիներ ու մանկական փոշոտված կոշիկներ: Մանկություն էր պատերազմի օրերին:

Եղանակը Ստեփանակերտում մռայլ էր, ձյուն էր ու անձրև: Գևորգն ասաց` էսօր առաջին անգամ ձյուն եկավ: Պատասխանեցինք.

- Թարս էր, էլի, մեզնից էր, հենց որոշեցինք գալ, ձյուն ու անձրև սկսվեց:

Ասաց.

- Դե մեր համար հանգիստ գործ էինք անում, ինչի՞ եկաք:

Հրաժեշտին ասաց` հասնենք, անպայման իմաց տանք: Ճանապարհի մառախուղից վախեցած ու լարված` մոռացել էինք: Առավոտյան գրել էր.

- Մտածեցի` գերի եք ընկել: Չորս հոգու վերցրել էի, որ գոնե փոխանակենք:

Անհնար է մարդկային վերաբերմունքն ու ջերմությունը մեզնից որևէ պայմանագրով ինչ-որ մեկին հանձնել:

Երևակայությունը մեզ հետ խաղեր է խաղում անընդհատ, բայց ամենքս փորձեցինք  վերադառնալ իրականություն…

Երազ էր այս պատերազմը. երազից ոնց արթնացանք` մենք էլ չիմացանք…

Տղաները այս ամենը միայն ֆիլմերում են տեսել, բայց սա արդեն իսկ վեր է նման ժանրից:

Կյանքը փոխվեց մի երկրի ոչնչով չբավարարվելու, մյուսին անընդհատ չարչարանքներ տալու, քարտեզին մի տարածք ավել ամրագրելու ու արյուն խմելու անհագ ցանկությամբ: Կյանքը փոխվեց՝ խլելով անմեղ կյանքեր, մոր բերկրանք ու ժպիտ: Դպրոցում ասում էինք՝ ներկայի ու ապագայի սահմանագծին ենք կանգնած, և ո՞վ էր նախատեսել կամ պատկերացրել, որ ապագայի սահմանը կարմիրով գծվելու է Սյունիքից մի փոքր հեռու, գյուղացու արդար քրտինքով ստեղծած դաշտի ու արոտավայրի հաշվին, դասարանի տղաների անգիր արած զենքերի արձակած ձայնից հետո:

Ապագան կերտողի՝ հայրենիքին տալու պարտքերը կրկնապատկում են, և այն տրվելու է հայրենասիրության զգացումը ավելի ու ավելի փառավորված ու արժևորված:

Գիշերներն արդեն տեղից վեր թռչելու անսովոր առիթներ են տալիս. սահմանին մերձ ենք. ինչ հեշտ է, չէ՞, հնչում: Սրտի թրթիռները արագ են զարկվում, մեզ ընկեր ենք ընտրել մղձավանջը, այն էլ՝ առանց մեր ցանկության: Վաղն էլի նոր օրերից մեկը կսկսի, վաղն էլի տնակի բաց պատուհանից ձյունախառն քամի կփչի, ու ձմռանը այս աշունը կհիշենք, գարնանը էլի կհիշենք, ու անվերջ այսպես կլինի:

Մայրիկն իր երեխային երբ օգնի ձմեռ նկարել, կարմիրն է միշտ մտքում լինելու, թղթին է տալու ամբողջ բարկությունը. առաջվանը չէ ամեն ինչ:

Հովհաննես Գրիգորյանն է, թերևս, ամենալավը ու այդ լավի մեջ ամենացավոտը ներկայացրել խաղաղություն բառը մեզ համար. ախր, այնքա՜ն էր երկար այդ բառը, որ այդպես էլ երբեք չտեղավորվեց մեր փոքրիկ հողակտորի վրա:

Կուզենայի, որ այսպիսի տողեր գրելու պատճառ երբեք չունենայի, որ խաղաղությունը թվացյալ ու այսքան աղմկոտ չլիներ: Աղմկոտ է. բոլորն իրենց ճիշտը ուսերին դրած քայլում են: Կներե՛ք, բայց լռությամբ պիտի պահենք խաղաղությունը. սպիները թաց են:

Խաղաղությունն անկարող է մաքրելու պատերազմից թողնված անունները մեր աչքերի, տառապող հոգիների: Մենք դժոխքից այսպիսի հրավերի չէինք սպասել. անսպասելի ելանք, անսպասելի ավարտվեց:

Սյունիքը միշտ կանգուն է ու կլինի, սահմանը պահողը արթուն է, սահմանին մոտ ապրողներս ամուր ենք կառչած մեր հողին, մեր փոքրիկ բարուրում պահած հայրենիքին: Իմ գյուղը` Խնձորեսկը, իր սարերի բարձրության պես միշտ վեհ է ու հպարտ, իմ գյուղի դաշտերում էլի վազելու ու քամու բերած հազարերանգ ծաղիկների բույրն ենք վայելելու. թող ինչքա՜ն ուզում է մոտենա սարսափը:

Հ.Գ Թուղթն ու գրիչը ամենահասկացող ընկերներս են, իսկ Թումանյանը ժամանակին ամեն ինչ ասել է, և, այո՛, ողբի հայրենիքը պիտի դառնա լույսի՜ ու հույսի՜, իսկ հանուր կյանքի արշալույսին՝ նո՜ր ու հզո՜ր: