Երևանի պետական համալսարանը արդեն երկու օր է, ինչ օգնություն է հավաքում: Ուսանողները բոլոր արկղերին մակագրում են՝ «Հաղթել ենք, սպասում ենք, տղաներ ջան, բոլորդ հետ վերադառնաք»: Բոլոր մթերքները և հագուստները տեսակավորված են, ամեն ինչից մի քիչ-մի քիչ: Ամեն ինչ առաջնագիծ ուղարկելու համար է՝ սուրճ, դեղորայք, քաղցրավենիք, հիգիենայի պարագաներ: Ամեն արկղի մեջ փոքրիկ բացիկներ ենք դնում: Համալսարանից կամավոր մեկնած տղաները արդեն առաջնագծում են: Հոգով ու սրտով մենք տղաների կողքին ենք:
Հաղթելու ենք:
Սարսափելի զգացումները դադար չեն տալիս։ Էս ամենի մեջ անհասկանալի սիմվոլիզմ կա, հայրենասիրություն, ընտանիքի ու աշխարհի հանդեպ սեր: Շանդ ու կատվիդ հետ էլ ինչ որ էմոցիոնալ կապ ես զգում: Նեղվում ես, որ լեզու չունեն ու չեն կարող իրենց զգացածը արտահայտել։ Հա՛, էդ կրակոցների տակ երևի ամենաանկենդանն էլ կենդանանում ու զգացածի մասին խոսել ա ուզում։
Դու սահմանին կանգնել չես կարող, բայց պատուհանի մոտ կանգնելով, էդ կրակոցները լսելով (ես Ճամբարակում եմ ապրում), թվում է, թե զենքը ձեռքիդ է, ու պատրաստվում ես կրակել։ Շարքային քաղաքացի, կրա՛կ…
Կողքի սենյակից Փաշինյանի ձայնը էնքան վախեցնող ա հնչում, ասում է.
-Մենք զոհվելու ենք հանուն մեր հայրենիքի։
Հա, մենք ոչինչ անել չենք կարող, մեզ մնում է զգոն-զգոն հետևել լուրերին, հետևություններ անել, վախենալ, հետո ինքներս մեզ սփոփել։
Էս ամենի մեջ ամենասարսափելին գիտե՞ք որն ա։ Մարդկանց մի տեսակ կա, որ սիրում են խուճապահար լինել ու խուճապի վատնել բոլորին: Սոցկայքում փոստ անել, բոլորին խառնել իրար, 4 տարեկան երեխու հետ էլ դնել քննարկել, որ` պապան սահմանին ա ու կարող ա չգա էլ։
Աշխարհը արդեն քնել ա կորոնավիրուսի պատճառով, մենք էլ անմարդկային ու ամենահասարակ նորմերին չտիրապետող մարդկանց պատճառով քնել չենք կարողանում։
Խաղաղությունը պատերազմով պետք է նվաճել, միգուցե պա՞հն ա։
Երբևէ չէի ցանականա գրել այս մասին, չէի ցանկանա տեսնել և զգալ այն ամենը, ինչը հիմա եմ ապրում։
Առավոտ էր… Թվում էր, թե սովորական առավոտներիցս մեկն է, մինչև այն պահը, երբ կարդացի համացանցի լուրերը:
-Մա՜մ, պատերազմ ա՞… Հա սկսվել ա, ռմբակոծել են, մա՜մ…
Երանի սխալ լիներ, սուտ լիներ ամեն կարդացածս բառը։
Միայն խնդրում եմ Աստծուց խաղաղություն, տղերքիս` ուժ ու հավատ։
Գրում եմ այն հույսով, որ առավոտ արդեն ամեն ինչ վերջացած է լինելու, մատուռում զինվորներիս համար վառած մոմերս չեն մերժելու խնդրանքս, աղոթքներս զուր չեն անցնելու…
Վստահ եմ, լավ է լինելու, մեր եղբայրներն են կանգնած սահմանին, իրենք լավ գիտեն իրենց գործը, իրենք գիտեն, որ սպասում ենք, որ պիտի անպայման վերադառնան։
Վստահ եղիր, սիրելի ընթերցող, Զինվորդ վերադառնալու է:
Եկեք աղոթենք աշխարհի խաղաղության և մեր զինվորների համար:
Հայր մեր, որ յերկինս ես,
Սուրբ եղիցի անուն Քո։
Եկեսցէ արքայութիւն Քո։
Եղիցին կամք Քո,
Որպես յերկինս և յերկրի։
Զհաց մեր հանապազորդ
Տուր մեզ այսօր։
Եւ թող մեզ զպարտիս մեր,
Որպէս և մեք թողումք մերոնց պարտապանաց։
Եւ մի տանիր զմեզ ի փորձութիւն,
Այլ փրկեա զմեզ ի չարէ։
Զի քո է արքայութիւն և զօրութիւն
Եւ փառք յաւիտեանս: Ամէն:
Եթե ամեն անգամ
քեզ հիշելիս՝
ինչ որ մեկը մահանար,
այնքա՜ն սիրուն կլիներ
կյանքը,
աշխարհը։
Չեմ ասի,
թե մարդիկ չէին լինի,
մի քիչ
ծաղկեցված կստացվեն տողերս։
Բայց հա՛,
քիչ մարդիկ կլինեին
կամ միայն դու,
առաջինն ավելի նախընտրելի է։
Ես կընտրեի իմերին,
դու էլ կլինեիր
մոլորակումս։
Իրական մոլորակումս։
Իսկ հեքիաթումս միշտ կաս,
էլի եմ ասել։
Եթե ամեն անգամ
քեզ հիշելիս՝
արևներ մեռնեին,
քիչ կլինեին արևները,
մեկը կլիներ՝
միայն կուլոնս։)
Եթե ամեն անգամ
քեզ իմ մեջ սպանելիս՝
անձրևներ ծնվեին,
հիմա
ամեն օր անձրև կգար։
Տեսնու՞մ ես,
չեմ կարողանում սպանել քեզ։
Բայց
անձրևներ շատ եմ սիրում։
Ի՜նչ ափսոս,
համարձակություն չունեմ՝
անձրևների տեղատարափ ստեղծելու։
Փորձում էի գրել մի փոքրիկ էսսե մեր հայ բանաստեղծների մասին: Հետո կարդացի Հրանտ Թամրազյանի «Բանաստեղծության հազարամյա խորհուրդը» գիրքը, որը ավելի լայն և պատկերավոր է նկարագրում մեր մեծերի գործն ու գործունեությունը։ Գրում եմ այդ գրքով ներշնչված:
Բանաստեղծ. կյանքի ծովի մեջ երերող, աստվածայինի և սատանայականի միջև տառապող այդ անհատը։ Բանաստեղծն է թանձր մթնոլորտից բարձրացնում բանական մարդու և կյանքի լուսավոր գաղափարը։ Ծանր գիշերների մթնոլորտում նրանք հաճախ են զբաղվում ինքնախարազանմամբ։
Ես բանաստեղծ չեմ, սակայն փորձում եմ բանաստեղծական փոքրիկ շտկումներ կատարել։
Մեր մեծերի հպարտ ու հզոր սրտերը, ազատ ու ստեղծագործ մտքերը նոր ուժով շարունակել են վեճը կյանքի և աշխարհի դեմ, ինչպես Թումանյանը, ինչպես Դուրյանը, Իսահակյանը, Տերյանը, Չարենցը և շատ ու շատ ուրիշներ։
Իսկապես, թե՛ վաղ շրջանի օրագրերը, թե՛ նախորդող մի շարք բանաստեղծություններ, որոնք հնչել են մեր բանաստեղծների շուրթերից, ցույց են տալիս, որ կյանքի տրամադրություններն ու խոհերն ունեն հեռու և մոտ ակունքներ՝ նման տրամադրություն, արդեն և հայրենիքի, և կնոջ սիրո առիթով, հնչում է 1903 թվականին.
Օտար, ամայի ճամփեքի վրա
Իմ քարավանս մեղմ կը ղողանջե,
Կանգնի՛ր, քարավանս, ինձի կը թվա,
Թե հայրենիքես ինձ մարդ կը կանչե։
Մի ուրիշ հզոր ու դառնացած բանաստեղծ՝ Ֆրիկը, միջնադարյան քաղաքական ու բարոյական անլուր աղետների մեջ գրում է.
«Այս կնայքը գուբ է խավար,
Եվ ի ձեռինդ լապտեր չունիս»։
Այս մեծ թեման՝ աշխարհի և մարդու մասին, այս բարոյական հակամարտությունը շարունակվում է հետագա բոլոր դարերում։
Այս ամենը ես ասում եմ, քանի որ ճիշտ չեմ համարում մեր հայ գրականությունից «հայ» բառի անտեսված դուրս շպրտումը: Գիտենք, որ մեր հայ բանաստեղծներն են բերել իրենց ապրած ժամանակի շունչը, նրանց ցավի և ատելության մեջ է երևում մի ուրույն հոսանք, որ կոչվում է ժամանակակից ապրումների բաղադրիչ։ Եվ «հայ» բառը հանելով, ես դառը խոսք եմ ասում «մունդիրներին» և մեր հնազանդ ժողովրդին։
Ես երբեք չեմ խոսել հայրենասիրությունից, բայց միշտ իմ քայլերով ու ապրած զգացողություններով գիտակցել եմ այդ բառի խորությունը:
Գիտե՞ք, երբ եք ավելի շատ զգում, որ հայրենիքը առաջին տեղում է: Երբ հյուրի կարգավիճակով լինում եք օտարի հայրենիքում: Երբ գիտակցում եք, որ ոչ մի քար, ոչ մի ճյուղ նման չէ քո հայրենիքում եղածին:
Ես երբեք չեմ բարձրաձայն ասել, թե ինչքան եմ սիրում իմ հայրենիքը, բայց ամեն անգամ ատամներս սեղմելով մղկտացել եմ նրանից հեռանալիս:
Ինձ համար հայրենիքը միշտ իմ տնից երևացող սահմանն է եղել: Ով չգիտի` ասեմ. ես ապրում եմ Տավուշի մարզի սահմանամերձ Այգեհովիտ գյուղում: Ու ամեն անգամ քառակի եմ սիրել այն, երբ կրակոցի ձայն եմ լսել:
Ինձ համար հայրենիքը դուդուկից հնչող «Դլե յամանն» է, մոր շուրթերից հնչող «Հայր մերը», սահմանին կանգնած զինվորի սրտի բաբախը…
Ինձ համար հայրենիքը Կոմիտասն է, խորհուրդ խորինը, խաչն ու հավատը:
Հայրենիքը հիման է, մենք ենք ու գալիք սերունդներն են, որոնք կերտելու են ազգի պայծառ ապագան:
Ես երբեք չեմ խոստովանել իմ սերը քեզ, բայց այսօր կասեմ.
-Ինչքան ուժ ունեմ, սիրում եմ քեզ, Հայրենիք:
«Երբ այս դեպքը պատահեց, պատերազմից 2 ամիս էր անցել, հունիս էր։ Դե, երևի, հասկացաք՝ պատերազմ ասելով ինչ նկատի ունեմ։ Հիմա, առհասարակ, հայերս այս չարաբաստիկ բառն արտասանելիս հիշում ու վերապրում ենք Քառօրյան… Մեծից փոքր… Ամեն դրվագ… Հատ առ հատ…
Հունիս էր, շոգ։ Արյունս երակներիս մեջ եռում էր։ Չէ’, շոգից չէր, անշուշտ… Վրեժից էր։ 19 տարեկան էի այն ժամանակ և այնքան կյանք չէի տեսել, որքան մահ։ Երբ մահն աչքերիդ առջևով է անցնում, և կարծում ես, որ հաջորդ վայրկյանդ կլինի վերջինը, էլ ո՞վ է մտածում կյանքի մասին։ Մի պահ մոռանում ես նույնիսկ, որ ապրում ես։ Երբ ապրողի աչքերում մահ ես տեսնում և մահացողի աչքերում կյանք, ակամայից վրեժով ես լցվում, վրեժ դեպի ամեն թշնամին։ Թշնամի… Ի՜նչ սարսափելի է, չէ՞, հնչում մարդու ականջին, պատերազմ տեսած զինվորի ականջին։
Այդ ժամանակ ես նման էի մի ռումբի, որ անպայման պայթել էր ուզում։ Չէ’, չմտածեք, թե չարացել էի, պարզապես ուզում էի հոգիս մի փոքր թեթևացնել ընկերներիս կորցնելուց հետո։ Գիտեի՝ կորցրածը հետ բերել չէի կարող, ես չէի էլ փորձում։ Ես ուզում էի, որ գոնե նրանց հոգիներին խաղաղություն իջներ։ Ուզում էի պարզապես մի թշնամի էլ ինքս սպանել։
Այդ օրերին հերթապահ էի։ Դիտակետիցս հետևում էի անցուդարձին ու հասցրել էի նկատել՝ ինչպես էին 2 զինվոր մոտենում դիրքից փոքր֊ինչ հեռու դրված հեռախոսին ու սկսում խոսել։ Եւ այսպես մի քանի օր շարունակ։ Այս ամենը քիչ-քիչ սկսում էր ուշադրությունս էլ ավելի գրավել։ Դե հասկացաք, չէ՞. ես արդեն ունեի փայլուն հնարավորություն՝ վրեժս լուծելու և հոգիս թեթևացնելու համար։
-Հրամանատա’ր, արդեն մի քանի օր է՝ 2 հոգու եմ նկատում…
-Հետո՞, սերժա’նտ։
-Ձեզանից թույլտվություն եմ ուզում, պարո’ն կապիտան։
-Հանի’ր գլխիցդ։ Դու մեր լավագույններից ես, հիշում ես, չէ՞։
-Բայց, ա՜խր, անընդհատ աչքիս առաջ են, ընդամենը 2 կրակոց, ու վերջ։ Ա՜խր, արյունը գլխիս է խփում, երբ հիշում եմ՝ ինչեր են արել մեր տղերքին։
-Ասում ես՝ դիրքից հեռու հեռախոսով են խոսում, հա՞։
-Ճի’շտ այդպես։
-Գիտես, տղա’ս, նրանց զորքերում մի փոքր ավելի խիստ են։ Հեռախոս չի կարելի օգտագործել։ Եթե բռնեն, վերջ։ Տեսնու՞մ ես՝ ոնց են կյանքերը վտանգում խոսելու համար՝ ընտանիքի, ընկերների, միգուցե, սիրած աղջկա հետ։ Նրանք էլ քեզ պես զինվոր են։ Նրանց էլ քո մոր նման մի մայր է տանը սպասում։ Կրակես՝ տուն չեն հասնի։ Մի մոր աչքեր արցունքով կլցնես, կանիծի քեզ։ Չի իմանա՝ ով ես, բայց կանիծի՝ որդու կյանքը խլելու համար։ Իսկ էդ անեծքի բեռով հետո կկարողանա՞ս ապրել։ Դժվա՜ր, տղա’ս։ Կարծում ես՝ նրանք ուզու՞մ են պատերազմ լինի։ Նրանց տանն էլ հիմա երևի մոմ են վառել ու տղերքի համար են աղոթում։ Ինձ չեմ ների, որ թույլ տամ՝ կրակես։ Չեմ թողնի՝ ձեռքերդ արյունոտվեն։ Դրանք մաքուր են՝ սրտիդ նման, մաքուր էլ կպահես։ Ինձ բարի գիշեր։ Քեզ էլ բարի հերթապահություն։
-Բարի գիշեր, պարո’ն կապիտան։
…Նրա խոսքերից հետո մի տեսակ թեթևություն զգացի, հանգստություն, որ մինչև այդ չէի կարողանում գտնել։ Պատկերացրի այն երկու զինվորների մայրերի աչքերը, նմանեցրի մորս աչքերին։ Երևի զինվոր֊մայրերի աչքերն իրար նման են՝ միշտ սպասումով լի։ Երակներիս մեջ վառվող արյունը հանկարծ սառեց, ցուրտ զգացի։ Դրսում հունիս էր, բայց ես մրսում էի. սառնությունը ներսից էր։ Մի անգամ էլ դիտակետիցս նայեցի այն երկու զինվորներին. մեկը դեռ խոսում էր։ Պատկերացրի ինձ՝ մորս հետ զրուցելիս։ Ժպտացի էնպես, ոնց միշտ ժպտում եմ՝ նրա քաղցր ձայնը լսելիս։ Մի պահ զգացի, թե ինչքա՜ն եմ կարոտել տունս, մայրիկիս։ Սկսեցի ժամերը հաշվել, որ ավարտվի հերթապահությունս, ու կարողանամ զանգել նրան։ Բայց չէ՞ որ գիշեր էր։ Ոչինչ, զինվոր֊մայրերը չեն քնում։ Նրանք իրենց որդիների զանգին են սպասում անընդհատ։ Բոլոր մայրերն են այդպիսին, բոլորը»…
