-Առաջին անգա՞մ եք Հայաստանում:

-Ահա, բրիտանական մի թերթում կարդացինք, որ այս տարվա լավագույն զբոսաշրջային վայրերից է, որոշեցինք այցելել…

-Իսկ հավանո՞ւմ եք…

-Փողոցային ցայտաղբյուրներ երբևէ չէի տեսել, ոչ էլ էսպիսի ջրառատ ու լեռնոտ երկիր, շատ յուրահատուկ է Հայաստանը…

Այսօր՝ դասընթացից անմիջապես հետո, ավտոբուսից ուշացած ոտքերս ինձ դանդաղ ու ծռմռվելով ուղեկցեցին Հանրապետության հրապարակ՝ Աբովյան փողոցով: Թե ինչպես հասնել հրապարակ, ինձ հաջողվեց իմանալ մի շատ սրտացավ կնոջից. «Բալիկ ջան, էս փողոցով ո՛չ աջ, ո՛չ ձախ, ուղի՜ղ իջնում ես, հրապարակն ա»:

Մայրամուտին նախորդող տապից «շոյված»՝ նստեցի շատրվանների դիմացի մի նստարանի ու սկսեցի մակագրել հանդիպելիք ընկերներին Իտալիայից բերած բացիկները: Մեկ էլ երկու մարդ՝ անգլիախոս ու առաջին հայացքից հետաքրքիր թվացող, եկան ու նստեցին իմ հարևանությամբ: Ես լուռ շարունակում էի բացիկներս մակագրել, բայց միջիս միջազգային ուսանողի սիրտը կճաքեր, թե մի բան չասեր: Առոգանությունից հասկացա՝ բրիտանացի էին.

-Hello, are you from Great Britain?

-Oh, hi, yes, and you are probably from Italy, right?

Չէ, Անահիտ, ծղոտե ամառային գլխարկդ ու դեղին մեծ ակնոցդ չէին կարող միանգամից զգացնել տալ, որ վերջին մի տարում Իտալիայում ես սովորել, բա ո՞նց գլխի ընկան: Ինչևէ, նոր ծանոթներիս հարցախեղդ անել չցանկացա, պարզապես ասացի, որ հայ եմ, հայուհի եմ, Հայաստանից եմ ու պարզապես վերջին մի տարին Իտալիայում եմ սովորում:

-Ա՜, մենք էլ տեսանք պայուսակդ՝ Վենետիկի նկարներով ու իտալական գործվածքով, բայց լեզուն, որով հեռախոսազրույցդ էիր վարում, իտալերեն չէր հաստատ,- ժպտալով ասաց զբոսաշրջիկը:

Հետո սկսեցինք զրուցել ճամփորդելու մասին, մասնագիտությունների, զբաղմունքների, պարզվեց՝ BBC-ի նախկին թղթակիցներից էր, ես էլ առիթը չկորցնելու համար ցույց տվեցի Մանանայից հենց նոր ստացած «Խաբարբզիկ»-ի մի քանի հրատարակություններ, ասացի, որ ես էլ եմ գրում:

-Իսկ ինչպե՞ս որոշեցիք հենց Հայաստան այցելել:

-Դե, այս տարի ցանկացանք բացահայտել Կովկասը, Վրաստանից հենց նոր ենք ժամանել, Թբիլիսիում էինք:

-Ա՜, իսկ էնտեղ ի՞նչ վիճակ է, դե նկատի ունեմ՝ քաղաքում քայլել, զբոսնել ստացվո՞ւմ է երկրում տիրող քաղաքական պայմաններում:

-Հա, շատ հանգիստ, Թբիլիսին էլ բավականին սիրուն քաղաք էր… Այ, իսկ հայաստանյան հեղափոխության մասին, անկեղծ ասած, շատ բան չգիտեմ:

Էստեղ մեջս նորից սկսեց փայլել-փայլատակել երբեք գոյություն ունենալ չդադարած հպարտ հայը, որը հեղափոխության մասին պատմել էր Իտալիայի էն բոլոր քաղաքներում, որտեղ եղել էր, էն տարբերի ազգերի ներկայացուցիչներին, որոնց հանդիպել էր ու ամենատարբեր առիթներով, որ պատահել էին:

-It was about a year ago…

Ու մեկամսյա հանդուգն ու անտրտունջ պայքարը 3 րոպեում «տեղավորելու» մտադրությամբ պատմեցի այն ամենը, ինչը կարծեցի՝ զբոսաշրջիկը կուզենար իմանալ:

-Էնպես ոգևորիչ է հնչում,- նոր ընկերս իսկապես ապշած էր,- իսկ դու ինչ-որ սրճարանի տեղ գիտե՞ս, մի ժամ չկա՝ ժամանել ենք, բայց շոգ է, կուզեինք զովանալ մի փոքր:

-Էս փողոցով՝ ո՛չ աջ, ո՛չ ձախ, ուղիղ բարձրացեք ու Երևանի ամենահայտնի փողոցներից մեկում՝ Հյուսիսային պողոտայում կհայտնվեք: Էնտեղ մի շարք սրճարաններ կգտնեք, համ էլ կարող եք սելֆի անել:

-Շնորհակալ ենք, իսկ մենք քեզ կսպասենք Բրիտանիայում, անգլերենիդ հմտությունները BBC-ին շատ սպասեցնել չեն տա, բացի այդ էլ՝ դու հիանալի ուղեկցորդ կլինես… Լավ մնա, հաջողություն…

Իսկ ես երկու ամսից դարձյալ լքում եմ այն երկիրը, որի մայրաքաղաքը ինձ անծանոթ էր մի փոքր ավելի քիչ, քան բրիտանացի զբոսաշրջիկներին, բայց որտեղ, մեկ է, իմ սիրտը աներկբա շարժվում է ո՛չ աջ, ո՛չ ձախ, միայն ուղիղ…

Ես շուն շատ եմ սիրում: Միշտ ուզեցել եմ ունենալ, բայց տնեցիներին համոզելու ձևը չեմ գտել: Քեռիս էլ էր շուն շատ սիրում: Միշտ ուզեցել էր ունենալ,  ու ի տարբերություն ինձ՝ ինքը ձևերը լավ գիտեր: Փողոցից գտել էր իր ընտրյալին, գրկել, նստել էր աստիճանների վրա ու սկսել էր բարձր ձայնով լաց լինել: Տատիկս էլ, վախենալով հարևանների առաջ խայտառակ լինելուց, ստիպված ներս էր թողել տան նոր անդամին:

Քեռիս հստակ պլան ուներ, հստակ նպատակ ու այդ նպատակին հասնելու միջոցներ` հիմնված տատիկիս ամոթի ու հարևանների կործանիչ ուժի վրա:

Ցավոք, քեռուս միջոցները իմ դեպքում չեն գործում: Մերոնք արդեն վաղուց չեն վախենում հարևանների առաջ խայտառակ լինելուց, հարևաններն էլ այն չեն, ինչ տարիներ առաջ: Մյուս կողմից էլ իմ՝ բարձր ձայնով լաց լինելը, մարդիկ կարող է սխալ հասկանան: Երևի իմ շուն ունենալու ժամանակը անցել է, ծնողներից ինչ-որ բան պահանջելու ժամանակն էլ:  Մնում է հուսալ այն լուսավոր ապագայի մասին, երբ ես խորը ծերության ժամանակ կնստեմ հարմար բազկաթոռին՝ բուխարու առաջ, և իմ մենակությունը կկիսի մաքրացեղ ակատա-ինուն («Հաչիկո»-ի  շունը)՝ ինչպես դասական հոլիվուդյան ֆիլմերում:

Չէ, չի ստացվում, կյանը շատ կարճ է այդքան երկար սպասելու համար: Գնամ շուն գտնեմ, գրկեմ, նստեմ տան դիմաց ու սկսեմ բարձր ձայնով լաց լինել: Ո՞վ գիտի, մեկ էլ տեսար՝ աշխատեց:

Բարև ձեզ, ես Դավիթն եմ։ Ոմանք ինձ կհիշեն, ոմանք նույնիսկ մոռացած կլինեն, իսկ շատերի հետ ես կուզենայի ծանոթանալ: Ես վաղուց եմ կորցրել իմ ակտիվությունը 17.am-ում, բայց դա ունի իր պատճառները՝ ես արդեն մեկ տարի և վեց ամիս է, ինչ ծառայում եմ բանակում:

Ինչպես հասկացաք՝ ես գրելու եմ իմ ծառայության մասին: Ծառայություն, որը այդքան էլ սովորական չէ, տարբերվում է մեր բոլորի մեջ տպավորված ծառայության ձևից։ Խոսքս «Ես եմ» ծրագրի մասին է: Ինձ թվում է, թե ծրագիրը ստեղծել են հենց ինձ համար։ Իմացել են, որ այդ տարի գնալու եմ բանակ, և ստեղծել են: Ինչպես տեսնում եք՝ ես գոհ եմ: Թերևս իմ ծառայությունը ունի և՛ դրական կողմեր, և՛ բացասական:

Երբ ինձ կանչեցին զինկոմիսարիատ և ներկայացրին «Ես եմ» ծրագիրը, ես չհամաձայնեցի, քանի որ սկզբում խոսեցին միայն բացասական կողմերի մասին, իսկ հետո, երբ արդեն իմացա նաև դրական կողմերի մասին, համաձայնեցի:

Ծրագրի դրական կողմը 2+1+1 ձևաչափն է: Զինվորը տասնչորս օր անցկացնում է մարտական հերթապահությունում, յոթ օր՝ ազատ արձակուրդում, և յոթ օր՝ զորամասում: Սա հիանալի տարբերակ էր՝ մտածում էի ես, բայց հիշում էի նաև բացասական կողմերի մասին, որոնցից մեկը այն էր, որ ես երկու տարվա փոխարեն ծառայելու էի երեք տարի: Իհարկե, սկզբում հարազատներս հավանություն չտվեցին և ստիպեցին հետ կանգնել որոշումիցս, բայց արդեն ուշ էր, ես հաստատ որոշել էի:

Առաջին օրը մեզ շատ լավ դիմավորեցին Երևանում, և մենք հունվարի 28-ին մասնակցեցինք Ա. Սպենդիարյանի անվան օպերայի և բալետի ազգային ակադեմիական թատրոնում տեղի ունեցող միջոցառմանը։ Հենց այդ օրն էլ մեզ տեղափոխեցին Արցախ: Ճանապարհին բոլորս լուռ էինք, այն, ինչ մենք էինք զգում, բառերով բացատրելը հնարավոր չէր: Կարճ ժամանակում հասցրի ճանաչել ու սիրել Արցախը։ Հետո, երբ սկսեցի գիտակցել այստեղ հայտնվելուս նպատակը, սկսեցի ուրիշ աչքերով ամեն ինչին նայել, մի տեսակ կարծես ամեն ինչ ինձ էր պատկանում, բայց ես չէի իշխում դրանց, այլ պահպանում էի: Հետո գիտակցեցի նաև, որ կարևոր չէ, թե ինչ ծրագով ես ծառայում և որտեղ, կարևորը, որ զգոն լինես և հիշես, որ քո թիկունքի հետևում մի ամբողջ ազգ կա:

Ես դեռ էլի կգրեմ ու կպատմեմ իմ ծառայության մասին իմ արձակուրդների օրերին:

Պապս ասում էր` առավոտ բաց ոտքերով խոտերի մեջ քայլելը օգտակար ա, հիշեցի ես ու գուլպաներս հանեցի:

Բայց մինչ դա, պապս, որ իմ «արևելյան փիլիսոփայության» հիմքն է, նաև ասում էր. «Մենք ապրում ենք էնքան, ինչքան արթուն ենք» (նկատի ունեցեք, որ հնարավոր է` պապս չի ասել սա): Էս ինչի՞ եմ պատմում, իրիկունը 1-ն էր` պառկեցի քնելու, ամենասովորական մարդու պես մտքերով ընկա, մեկ էլ տեսնեմ` պատուհանից արևը բացվում է: Դե, գիտեք` հիմա տարվա ամենաերկար օրերն են, 5-ին արդեն լույս է լինում, այ հենց էդ ժամանակ էլ հիշեցի պապիս վերջին ասածը ու որոշեցի էսօր մի քանի ժամ ավել ապրել: Գնացի` տեսնեմ, թե ոնց է շրջապատող աշխարհը ծավալ ու գույն ստանում լույսի հաշվին:

Վերջին անգամ արևածագը էսպես դիմավորել էի մի 6 տարի առաջ, շորերս հագա, վերցրի տեսախցիկս ու տնից դուրս եկա: Ոնց հասկացա` միակ արթուն արարածները ես ու հարևանի շունն էինք, ուրիշ կենդանի շունչ դեռ չէր երևում: Կես ժամ արևին սպասեցի, իսկ էդ ընթացքում թաղի մի ծերից ոչխարների ու կովերի ձայները սկսեցին մրցել էն շան հաչոցի հետ: Ես դեռ մի կես ժամ էլ էսպես խոտերի մեջ պապիս ուսմունքն էի կիրառում, մեկ էլ հարևանի հարսը.

-Մարինին ասա` Սուրիկանց կովը վեր ա ընգել, վետը կոտրել, փայ են տնում:

«Խաթա ա,- մտածում էի ես,- էհ, ժամը 6-ն ա, էս ժամին դեռ շատ մարդ երազ ա տեսնում, իսկ էս կովը լույսը չբացված հասցրել ա մահկանացուն կնքի»: Դե, դուք մտածում եք` ինչ մահկանացու, ոտքն ա կոտրել, բայց հիմա եկեք բացատրեմ հայերեն, թե «փայ դնելը» որն է:
Ուրեմն էսպիսի մշակույթ կա, եթե մարդու անասուններից մեկի հետ դժբախտություն է պատահում, վերոհիշյալ անհաջողակի դեպքում` ոտքն է ջարդվել, բժիշկ կանչելը իզուր է, պրակտիկայում նման դեպքեր չեն լինում, մինչև սատկելը մորթում են, բաժանում մասերի` ընտանիքների թվով, կարճ ասած` չեն թողնում, որ էս մեր անհաջողակի միսը մնա տիրոջ վրա, դե, բոլորն էլ իրենց հոժար կամքով միսը առնում են, ինչ գիտեն` կարող է վաղվա անհաջողակն էլ իրենց Մարալը լինի: Իդեպ, Մարալը կովի շատ հարգի անուն է մեր կողմերում:

Մամային ձեն տվեցի, էս կողմ, էն կողմ, կշեռքը տար, դրամապանակը բեր, սառանարանի դուռը մի հատ բացի, թավան բեր: Ու էսպես բաց թողեցի արևի` հորիզոնից պոկվելու սպասված պահը:

Դե, ինչ ասեմ, ես ավելի ռոմանտիկ լուսաբաց էի պլանավորել, բայց դե կովը չգիտեր դրա մասին: Որպես մխիթարություն երկու ժամից խաշլամա կարելի է ուտել:

Երկնքի անթափանց կապույտը՝ սպիտակ, բամբակե հետագծով կարկատած ինքնաթիռը սահում է վերևում։ Կապույտ անորոշությանը աստիճանաբար խառնվում են հույսի մի քանի ամպիկներ. վերևում միշտ հույս կա, ինչ-որ մեկը պետք է պահի, չէ՞, երկինքը, որ այն չփլվի մեր գլխին։

Քաղաքը շշուկների մեջ է, իմ քաղաքը աղմկել չի սիրում, իսկ աղմուկը կա՛մ շատ կտրուկ ու կարճ է լինում, կա՛մ բնության ձայների հետ միատոն՝ ասես վախենալով խանգարել մեկի անդորրը, մեկին արթնացնել խորը քնից։ Սիրում եմ այս լռությունը վայելելը։ Ամեն տեսակ լռության պատրաստ եմ, բայց աղմուկին դիմանալը բարդ է։ Ժամերով պատրաստ եմ նստել պատշգամբի իմ անկյունում ու անխոս հետևել քաղաքի շշուկներին՝ ականջ դնելու նման։ Իսկ երբ ինտերնետ չունեմ, ընթերցանությունից բացի միակ զբաղմունքս մեր տան բարձրից քաղաքի փոփոխվող գույներին ու տրամադրությանը հետևելն է։

Մտախզբզանքներով զբաղված՝ հանկարծ նկատեցի, որ թելից կախված մի թուղթ վերևից անսպասելի, դանդաղ ներքև է իջնում։ Երբ հասավ այն բարձրության, որ ձեռքս կհասներ, բռնեցի, հանեցի վրայից լվացքի ամրակալը, բացեցի թուղթը և կարդացի. «Ա՞ր, Արա՞քս, տեղո՞ւմ ես»։ Արաքսը քույրս է: Վեր նայեցի։ Արամեն էր՝ մեր հինգերորդ հարկի հարևանի տղան, ձեռքս թափահարեցի՝ ի նշան ողջույնի։

-Արա՜քս,- փույթով կանչեցի քրոջս, և երբ եկավ, ես, նման նամակագրական գաղափարից հիացած ու զարմացած, ծիծաղով շարունակեցի,- նամակ ունես։

Արաքսը վազեց գրիչի հետևից։ Չանցած մեկ րոպե` պատասխան նամակը պատրաստ էր. «Կիջնե՞ս դուրս խաղալու»։ Ամրակալը վրան խփեց, երկու անգամ ձգեց թելը՝ այդպիսով նշան տալով, որ նամակը հետ քաշելու ժամանակն է։ Դանդաղ-դանդաղ, օդում պտույտներ գործելով, ու երբեմն լվացքի պարանների արանքում խճճվելով՝ ինքնաթիռի նմանվող նամակը առաջին հարկի մեր պատշգամբից ուղևորվեց դեպի ամենավերին՝ հինգերորդ հարկը։ Երկրորդ, երրորդ, չորրորդ հարկ, շուտով հինգերորդ, և Արամեն ստանում է նամակը։

-Չդիմացար, էլի, առանց ինտերնետի,- կատակի եմ տալիս,- վերջը նամակ գրելու մի ձև մոգոնեցիր։

-Երբ չի լինում ելք ու ճար, խենթերն են գտնում հնար,- մեջբերեց քույրս։

Մինչ նամակը կիջներ, Արաքսը վազեց տուն։ Քիչ հետո վերադարձավ թխվածքներով լի ամանով։ Պատասխանը հասել էր. «Չէ՜, շոգ ա, հովը ընկնի, նոր կիջնենք դուրս»։

Քույրս գրեց. «Պեչենի կուզե՞ս», համեմեց նամակը ծիծաղող սմայլներով, տոպրակի մեջ դրեց մի կտոր թխվածք, ամրացրեց թելին, ստուգեց ապահովությունը և երկու անգամ ձգեց թելը։

-Բա որ Ալլա տատիկենց տուն ընկնի՞,- չեմ դադարում հրճվել ես՝ ճոճվելով վեր բարձրացող տոպրակի ընթացքին հետևելով։

-Հա, ոչինչ, մի կտոր էլ թող Ալլա տատիկը համտեսի,- ծիծաղեց Արաքսը և վեր նայեց։

Ծանրոցը դեռ նոր երրորդ հարկ էր հասել։

-Հը՞, Արամ, կապը թո՞ւյլ ա, նամակս չի հասնո՞ւմ։

Վերևից լսվում է Արամեի զրնգուն ծիծաղը։ Հաջորդ նամակի բովանդակությունը շատ համեղ էր։

«Սովորություն է դառնալու,- մտածում եմ,- հաստատ էսպես շատ ենք հաղորդակցվելու»։

Այսպիսի նամակները պարզ են, հստակ են ու անմեղ, անկեղծ, ավելի ուրախ, քան վիրտուալ աշխարհում, ավելի զվարճալի, միապաղաղությունից, խաբեությունից զերծ…

Եթե մի օր հանկարծ վերևից քեզ էլ նամակ իջնի, ոչ մի դեպքում չանտեսես, ուշադրությամբ կկարդաս ամեն տող ու համապատասխան պատասխան կշարադրես։ Գուցե դա թղթե չլինի, գուցե հստակ հասցեատիրոջից չլինի, բայց վերևից եկած նամակները անտեսել չի կարելի, վերևում շատ հույս կա, ինչ-որ մեկը պետք է պահի, չէ՞, երկինքը, որ այն չփլվի մեր գլխին։

-Մա՜ր, գիտե՞ս, 3 շաբաթ ա արդեն` խանութիս կողքը նորածին շունիկ կա: Կերակրում եմ, էնքա՜ն լավն ա:

-Պապ, մոռացե՞լ ես, ես շներից վախենում եմ…

Ասացի ու հորս բարի գիշեր մաղթելով գնացի իմ սենյակ: Մտածում էի, թե ինչու եմ մանկության տարիներին երազել շան մասին: Միգուցե հիմա՞ էլ հոգուս խորքում երազում եմ շուն ունենալու մասին:

Անցավ մի քանի օր, և հայրս որոշեց նրան մեր բակ բերել: Ես շատ վախեցած էի և չէի ցանկանում նրան մոտենալ: Բայց անհնար էր ուղղակի արհամարհել նրան, ու ես որոշեցի նրա հետ ընկերանալ: Ես մոտեցա նրան (այդ ժամանակ դեռ անուն չուներ), շոյեցի, հետո կերակրեցի և որոշեցի, որ Բալի կկոչենք: Անցան ամիսներ, և Բալին դարձավ իմ լավագույն ընկերը: Իմ առավոտը սկսվում էր նրան այցելելով, օրս նույն կերպ ավարտվում էր: Ես նույնիսկ նստում էի նրա կողքին և զրուցում նրա հետ, ինչպես կխոսեի մտերիմ ընկերոջ հետ: Ես այցելում էի նրան, երբ լաց էի լինում, նա մոտենում էր, իր փոքրիկ աչքերը հառում ինձ ու կարծես ուզում էր խոսել ինձ հետ, բայց չէր կարողանում… Ես շատ կապվեցի Բալիին, և հասկացա, որ շանը լավագույն ընկեր չեն դարձնում ո՛չ նրա ցեղատեսակը, և ո՛չ էլ նրա ծագումը:

Անցան ամիսներ, մենք շատ զբաղված էինք և նրան առաջվա պես ուշադրություն չէինք դարձնում: Հայրս որոշեց, որ նրա համար ավելի լավ կլինի, որ նոր տերեր ունենա:
Իհարկե… Նա ավելի շատ ուշադրության է արժանի, իսկ մենք շատ զբաղված էինք: Հայրս նրան հանձնեց իր հին ծանոթներից ինչ-որ մեկին: Իսկ իմ աշխարհը դատարկվել էր: Առաջին օրն առանց Բալիի անցավ ծանր: Ինձ համար աշխարհն այլևս գոյություն չուներ: Մտածում էի, որ շուտով կհամակերպվեմ նրան կորցնելու հետ, բայց սխալվում էի: Բոլորն էին տանը նրան կարոտում:

Մի քանի օր անց ես տխուր վերադարձա դպրոցից, և իմ առջև ելավ իմ լավագույն ընկերը, իմ շունը: Ես լաց էի լինում, չէի գտնում տեղս, չէի կարողանում հավատալ: Հետո հայրս ասաց, որ այն մարդիկ, ովքեր տարել էին նրան, չէին ցանկացել նրան հոգ տանել և վերադարձրել էին:

Երբ Բալին հայտնվեց իմ կյանքում, ես սկսեցի շատ անհանգստանալ փողոցային կենդանիների ճակատագրի համար, որովհետև հասկացա, ինչպիսի՜ հրաշալի արարածներ են նրանք:

«Այլ կերպ» խաղը գիտե՞ք: Գնում էինք «Այլ կերպ» խաղալու: Խաղը չսկսած` մեզ արդեն չեմպիոն էինք զգում: Նույնիսկ ընկերուհուս գնած չափից դուրս դառը սուրճը ավելի համով էր, քան երբևէ իմ խմած որևէ այլ բան: Պատահում է, չէ՞, որ քեզ անսահման երջանիկ ես զգում առանց որևէ պատճառի ու առիթի: Մեզ հետ հենց դա էլ պատահել էր: Հետո հանկարծ ինչ-որ մեկը գոռաց.

-Հո քո տունը չէ՞, ի՞նչ ես պառկել, գնա էստեղից:

Էլեկտրիկ կապույտ վերնաշապիկով մարդ էր, գոռում էր նստարանին պառկած պապիկի վրա: Գոռաց, հետո խփեց: Նա էլ ընկավ գետնին ու գլորվեց մի կողմ: Հետո չգիտեմ` ինչ եղավ: Չգիտեմ, որովհետև մենք գնացինք, ուղղակի գնացինք: Իրար չնայեցինք, ոչինչ չասացինք: Ասելու բան էլ չկար:

Մեկ-մեկ ինձ թվում է, որ պապիկը ինձ էր նայում, կարծես ինչ-որ բանի էր սպասում: Բայց հաստատ չեմ կարող ասել: Միգուցե հորինում եմ: Ես ամեն ինչ դրամատիզացնելու վատ սովորություն ունեմ:

Իմիջայլոց ասեմ, որ խաղը լավ անցավ: Մենք երկրորդ տեղում էինք: Ուղղակի կորել էր անսահման երջանկության զգացումը: Երևի նստարանի մոտ էինք թողել:

Ասում են՝ կյանքում ամեն մեկն իր համար պիտի ապրի, սեփական խնդիրներով մտահոգվի, սեփական նվաճումներով ուրախանա, սեփական դժվարությունները հաղթահարի, սեփական «դարդերով տապակվի» ու էլի էդպիսի շատ սեփականություններով լցվի կամ դատարկվի։

Իսկ ի՞նչն ենք մենք սեփականացնում էս կյանքում։ Ի՞նչն է, որ մեզ է պատկանում։ Այն դպրոցականի մայրը, որ գլուխը բարձր է քայլում՝ սեփական որդու գերազանց առաջադիմությամբ ու օրինակելի վարքով հպարտ, մի՞թե սեփականաշնորհել է այդ տասնամյա պատանուն։ Կամ այն ծեր կինը, որ սեփական տուն անգամ չունի, մի՞թե տան սեփականատեր կդառնա մի քանի փաստաթուղթ ստորագրելուց ու պաշտոնապես բնակարանատեր դառնալուց հետո։ Մենք հաճախ սեփականաշնորհում ենք այն, ինչը ի սկզբանե էլ մերը չի եղել, և չի դառնա մերը ո՛չ մի տարի, ո՛չ երկու տարի ու ո՛չ էլ մի հարյուրամյակ հետո։ Հայաստանը իմ սեփական երկիրը չէ, բայց այն ամեն հայինն է, պատկանում է ամեն հայի, ու ամեն հայ է պատկանում Հայաստանին։ Մի՞թե քաղաքապետը սեփականաշնորհել է քաղաքը, կամ դպրոցի տնօրենը՝ դպրոցը։ Մի՞թե քննություններում հաջողած դիմորդի կրկնուսույցը «Իմ երեխան ընտիր հանձնեց» ասելիս իր սեփականությունն է դարձնում այն պատասխանատու և խելացի երիտասարդին, ով հավուր պատշաճի հաղթահարել է իր առջև դրված խնդիրը։ Վստա՞հ ենք արդյոք, որ կյանքում սեփականատերն ենք այն ամենի, ինչին տիրում ենք տեսականորեն։

Ես 17 տարեկան եմ, տուն, մեքենա, գործակալություն կամ որևէ անշարժ գույք չունեմ։ Սեփական գրքեր ունեմ, որ Կոելյոն, Դյուման, Սևակն ու Չարենցն են գրել։ Ես ասում եմ՝ իմ սեփականն են, որովհետև ես եմ գրախանութից գնել։ Սեփական հեռախոս ունեմ, որովհետև առաջին աշխատավարձովս եմ գնել, իմ վաստակած գումարով, որ ձեռք եմ բերել սեփական աշխատանքի ու թափած մեծ ջանքերի շնորհիվ։ Արի՝ մի գաղտնիք բացեմ։ Իմ սեփականը չեն ոչ հեռախոսս, ոչ գնածս գրքերը, ոչ էլ այն գնելիքը, որ պիտի ձեռք բերեմ գալիք կյանքումս՝ ամենաարդար ու ազնիվ կերպով վաստակած գումարիս միջոցով։ Այո, գերազանցիկ այն տասնամյա պատանին իր մոր որդին է՝ միակն ու անկրկնելին, բայց սեփականությունը չէ իր մայրիկի, նա իր մայրիկին չէ, որ պատկանում է, թեև կյանքն էլ, ապրածն էլ վաղը պատրաստ կլինի տալ մոր մի ժպիտի համար։ Ծեր այն կնոջ նոր գնած բնակարանի սեփականության վկայականը ամենևին էլ չի վկայում, որ այդ կնոջ սեփականն է այդ բնակարանը, այդ կնոջն է պատկանում ու այդ կնոջից է սերվել։ Կրկնուսույցն էլ չի կարող սեփականաշնորհել այն տասնյակ դիմորդներին, որոնք կհաջողեն քննություններում` շնորհիվ սեփական գիտելիքների ու աշխատասիրության։ Մենք չգիտենք՝ ինչն է մեր սեփականն, ու որն է տարբերությունը սեփական լինելու ու սեփականացնելու միջև։ Սեփականը մեզնից ծնվածն է, մեզնից դուրս եկածը, այն, ինչին մենք ենք կյանք տվել ու այն, ինչը մերն է եղել ստեղծված օրվանից ու մերն է լինելու միշտ։ Սեփական է այն, ինչը մենք միշտ կարողանալու ենք վերահսկել, փոփոխել ու հղկել միշտ։ Մեր մտքերն են մեր սեփականը, մեր սկզբունքները, մեր արժեքները ու մեր որոշումները։ Հա, մայրն է ծնում որդուն ու մորից է, որ սկիզբ է առնում այդ օրինակելի որդին, բայց նա է իր կյանքի, ապագայի ու ինքն իր տերը, իր՝ կարգապահ ու գովելի, կամ անտանելի ու անմիտ կերպարի ստեղծողը։ Մայրը դաստիարակում է զավակին, ճիշտ ճանապարհի վրա է դնում ու ուղղորդում է ողջ կյանքում, բայց հավերժ կառավարել ու վերահսկել մարդը կարող է միայն ու միայն այն ամենը, ինչը բխում է իրենից ու անփոփոխ է մնում այնքան ժամանակ, որքան մարդը՝ ինքը, չի դիպչում դրան։

Ակնթարթ թվացող այս կյանքը մի արևոտ կամ թխպոտ օր լքելուց հետո կվերավաճառվի մեր «սեփական» բնակարանը, աշխատավարձովս գնած «սեփական» հեռախոսս գուցե աղբամանում հայտնվի մոդայից դուրս գալու պատճառով, կրկնուսույցն էլ տարիներ անց գուցե չճանաչի իր «սեփական» աշակերտին, որ դուրս մնաց համալսարանից երկրորդ կուրսում՝ անբավարար գնահատականների պատճառով: «Սեփական» զավակը մի գեղեցիկ օր գուցե այլևս մորը հպարտություն չպարգևի, որովհետև զուրկ է եղել այնպիսի սեփականությունից, ինչպիսին գնահատել իմանալն ու գոնե հանուն ծնողների կյանքի սխալ ուղին արհամարհելու կարողությունն են:

Սեփական սկզբունքներն են, որ անցողիկ այս կյանքը լքելուց հետո հիմնավորելու են այս ու այն արարքդ, մաքուր ու բարձր պահեն անունդ, պատիվդ, վառ պահեն հիշատակդ կամ քեզ պատմության գրկում թողնեն՝ որպես գրքի հերթական թերթվող էջ։ Իսկ դու սովորիր տեր կանգնել իրական սեփականությանդ, ասել է թե՝ արժեքներիդ, արժանիքներիդ ու սկզբունքներիդ։ Սովորիր, որ մայրդ, որին դու պատկանում ես, ու ով քեզ է պատկանում, սեփական աչալրջությանդ ու խոհեմությանդ շնորհիվ պիտի գլուխը բարձր քայլի փողոցով՝ որ տարիքում էլ որ լինի։ Սեփական հպարտությունդ թող քեզ երբեք թույլ չտա ծնկի գալ կյանքի ամենաչար մոլուցքների առաջ, սեփական բարությունդ թող բռնի ձեռքդ շուրջդ խաղաղություն ստեղծելու օգնականի հորդորով, սեփական հարգանքդ ու սերդ ազգիդ ու մշակույթիդ հանդեպ թող քեզ դարձնեն Հայաստանիդ արժանի պատկանողն ու թող էլ ավելի քոնը դարձնեն էս մի բուռ Հայաստանը։ Անշարժ գույքն անշարժ է քանի դեռ այն չեն շարժել տեղից, այնինչ իրական անշարժը սեփական հոգիդ պիտի լինի, սեփական ուղեղդ ու բանականությունդ, որ անվրեպ պիտի առաջ շարժվի՝ նոր նվաճումների ու ձեռքբերումների վառ ճանապարհով։ Դու չես սեփականաշնորհել ո՛չ գիտելիքդ, ո՛չ սիրտդ, ո՛չ զգացմուքներդ, ո՛չ էլ արժանիքներդ։ Դու ձեռք ես բերել գիտելիք ու դարձրել այն քո սեփականը նրանով, որ ծառայեցրել ես այն քո իսկ ճանապարհով, քո իսկ ձևով, քո զգացածը միայն դու ես զգացել ու էլ ոչ ոք էս մոլորակի վրա, ու քեզ պես ազնիվ, անաչառ կամ ստախոս դու ես միայն, որովհետև դու ես քեզ էդպիսին դարձրել սեփական քայլերիդ ու արարքներիդ միջոցով։ Դու սեփականատեր ես, բարեկամս, անկախ նրանից, թե որ դասարանում ես սովորում ու քանի տարեկան ես, անկախ ունեցածդ հեռախոսի մակնիշից ու գնից, անկախ էն բոլոր նյութական երևույթներից, որոնց բացակայությունը կարող է քեզ սեփականություն չունենալու զգացողությունը պատճառել երբևէ։ Դու միշտ դու ես՝ քեզ նման մի երկրորդը էս մոլորակի վրա չունենալով, ու դրանով դու քո իսկ սեփականությունն ես… Ուրեմն ճանաչիր այն, ինչն իսկապես քոնն է էս մեծ աշխարհում, պայքարիր այն քո աչքին լավագույնը դարձնելու համար, ջանք թափիր, չարչարվիր, աշխատիր ու մտորիր անընդհատ, բայց հաշիվ տուր քեզ ամեն րոպե, որ վստահ լինես՝ սեփականությունդ տեղն է մինչև վերջին կոպեկը, վերջին գրամն ու վերջին աստիճանը… Մի հրաժարվիր էն ամենաթանկից, որն ունես. սրտից, հոգուց ու բանականությունից… Ծառայեցրու դրանք կյանքի ամենահարուստ սեփականությունները սեփականաշնորհելու նպատակով. արժեքներ ու արժանիքներ կերտիր ինքդ քեզնով ու այնքան հավատարիմ եղիր սեփական սկզբունքներիդ, որ այդ արժեքներդ դառնան այ այնքան անշարժ, ինչքան էն գույքն ես պատկերացնում, որի սեփականության վկայականը կարելի է գնել մի քանի հարյուր հազար դոլարով…

Մեր այցելություններից, արշավներից, էքսկուրսիաներից ավելի շատ նկարներ ենք տանում մեզ հետ, քան զգացմունքներ, հույզերը խառնում ենք օբյեկտիվին, հիացմունքը լղոզում էկրաններին։ Մեր հեռախոսներում ավելի շատ հիշողություն է զբաղեցվում, քան մեր ուղեղում։ Հեռախոսի նկարելու կոճակն ավելի արագ է կտկտում, քան մեր սիրտը, երբ արտասովոր ինչ-որ բան ենք տեսնում։ Նկարում ենք, կորցնում վայելքի թանկ վայրկյանները, հետո սրտնեղում, թե նկարը վատն է։ Իսկ եթե լավագույն դեպքում հաջողվում է լավ նկարել, ու եթե բախտը ժպտա, ու նկարը չջնջենք, առավելագույնը, որ կկարողանան կլանել մեր աչքերը հեռախոսի, բայց ոչ նկարի լույսն է: Իսկ նկարվելն ընդհանրապես վերածվում է խորհրդավոր ծեսի։ Մենք նկարում ենք ամեն ինչ. ժպիտ` դեմքներիս, քամի` մազերի մեջ, գոհունակություն` աչքերում։ Ու նկարվելուց հետո էլ երբեք չենք հանդիպում այդ խորհրդավոր կերպարին: Միայն մեր նկարներում, տարին մեկ, փոշոտված ալբոմի խունացած էջերում։

Նկարներ կան, որ հիշողություն են: Կհիշե՞ք ժապավենով ֆոտոխցիկները։ Այ դա ուրիշ է, նկարվելու ուրիշ պատմություն, «հների» ուրիշը։ Իմ մանկության նկարներն էլ են այդ ժապավենների ծնունդը։ Ամենասահմանափակ ռեսուրսներից մեկն էին այդ ժապավենները։ Մենք գիտեինք, որ հարյուրավոր նկարներ անելու հնարավորություն չունենք, ուրեմն պետք էր նկարվել ճիշտ տեղում ու ճիշտ ժամանակին։ Լավ ու վատ անելու, ջնջելու, տեղ ազատելու հնարավորություն էլ չկար։ Այ այդ նկարներն իսկապես ծնվում էին, այդ նկարներին բոլորը սպասում էին, ու այդ նկարներն իսկապես ստիպում էին մեզ հիշել։

Ժամանակներն անցան, ժապավենները անցան։ Եկան նոր տեխնոլոգիաները։ Բայց քանի դեռ դրանց հնարավորությունները ձգտում են անսահմանության, մեր հնարավորությունները, ընդհակառակը, ձգտում են սահմանափակության։

Բարև: Ուշ-ուշ եմ գրում, կներես դրա համար: Դե, համալսարան, քննություններ, պարապմունքներ, նյարդային նոպաներ: Չես կարող չնյարդայնանալ, երբ տեսնում ես ուսանողների հոծ զանգված, որը միշտ, ամեն ինչից ու ամեն տեղ բողոքում է: Բողոքում են դասախոսներից, ու գիտե՞ք` ինչի համար` թե բա, իրենցից դուրս հարցեր են դրել, ոնց կարելի ա, էսքանը ոնց պիտի հասցնենք, իբր գիտելիք են տվել, հիմա էլ պահանջում են: Իսկ հարգելի ուսանող, դու ե՞րբ եկար էդ դասախոսի դասին հետաքրքրությամբ լի հայացքով դասախոսություն լսեցիր, որ հանգել ես այն եզրակացությանը, թե էդ մարդը գիտելիք չի տալիս: Դուք նման ուսանողներին միայն պիտի հետևեք, թե ինչպես են պաթոսով խոսում` հազիվ էլի, մանկավարժականում սենց էլ պիտի լիներ, նորմալ ա:

Ես անկեղծ չեմ հասկանում` ինչո՞ւ է մարդկանց մեջ նման կարծրատիպ ձևավորվել Մանկավարժական համալսարանի վերաբերյալ: Չէ, դուք ուղղակի սովոր եք բողոքել, արդարանալ, միացնել ու չանջատել ձեր պաշտպանական մեխանիզմները ու մենակ արագ-արագ արդարանալ: Մտածում եք` ԵՊՀ-ում խնդիր չկա, տնտեսագիտականում չկա, ափսոս, ձեզ պիտի հիասթափեցնեմ: Ձեր այդ ասած «գիտելիք չտվող» դասախոսները ամենուր էլ կան, էդ մանր խնդիրներից, որոնք գտնում եք ու կախվում եք դրանցից, ավելի բարդերը կան:

Ես իմ համալսարանի և՛ բացասական կողմերը գիտեմ, և՛ դրական: Եթե ուսանողը ցանկություն ունենա գիտելիք ստանալու, իրեն ոչ դեկանատը կկոտրի, ոչ դասախոսը, ոչ լսարանի շոգ լինելը (այ, էսպիսի մանր խնդիրներից են կախվում):

Ես անկեղծ կարող եմ ասել, որ ԿՀՍ (կրթության հոգեբանության և սոցիոլոգիայի) ֆակուլտետի շատ դասախոսներ հենց առաջին կուրսից շատ մեծ ազդեցություն են թողել իմ դիրքորոշումների, արժեհամակարգի, աշխարհայացքի, մենթալիտետի, նույնիսկ` բնավորության ձևավորման վրա: Անգամ ձեր ասած «վատ» դասախոսը ինձ շատ բան է սովորեցրել, օրինակ` ինչպես ճիշտ կոնտակտ հաստատել բարդ բնավորության տեր անձի (այդ դասախոսի) հետ: Ես շնորհակալ եմ իմ դասախոսներից յուրաքանչյուրից, ինձ թե՛ լավ, թե՛ վատ դասեր տալու և գիտելիքը փորձ ձեռք բերելու տեսքով մատուցելու համար: