Երբեք չէի պատկերացնի, որ շատ դժվար կկողմնորոշվեմ մասնագիտության ընտրության հարցում: Որոշել էի, որ պետք է դերասանուհի դառնամ, հետո՝ չէ, մտափոխվեցի, զգում էի, որ ինձ համար չէ: Մտածեցի ռեժիսոր դառնալ, բայց ինձ նաև մտահոգում էր այն, թե սովորելուց հետո որտեղ պետք է աշխատեմ: Հետո հաստատ որոշել էի, որ պետք է գերմաներենի ուղղությամբ գնամ, բայց կրկին զգում էի՝ մի բան այն չէ, իմ սրտով չէ: Ավարտում էինք 11-րդ դասարանը, բոլորը արդեն որոշել էին, թե ինչ են ուզում դառնալ, իսկ ես դեռ մտահոգ էի, դեռ տատանվում էի: Հաշված օրեր էին մնացել ամառային արձակուրդներին, երեխաների մեծ մասը էլ դասի չէր գալիս, իսկ վերջին օրը միայն 4 հոգով էինք գնացել: Աշխարհագրության ժամն էր, մենք պետք է դաս պատմեինք, բայց ոչ ոք դասը չէր սովորել:

Ընդամենը մի անգամ էի դասը կարդացել, ոչինչ չէի հիշում, ի՞նչ պատմեի: Մեզանից ոչ մեկը դասը չպատասխանեց, բայց անբավարար չստացանք, թեև այդ անբավարարը, անգամ եթե ստանայի, ինձ համար ոչ մի արժեք չէր ունենա այն խորհրդի դիմաց, որը ինձ ընկեր Գալոյանը տվեց: Պատմում էինք, թե ինչ մասնագիտություններ ենք ընտրել, երբ ես ասացի՝ ինչ եմ որոշել, ընկեր Գալոյանը ինձ ասաց.

-Այ օրինակ՝ ինչո՞ւ լրագրությամբ չես ուզում շարունակել, ես միշտ կարդում եմ քո նյութերը, լավ ես գրում: Աշխատանք ավելի հեշտ կգտնես:

Դրանից հետո, երբ տուն եկա, անընդհատ մտածում էի այդ մասին և ի վերջո որոշեցի, որ պետք է լրագրող դառնամ: Ես սկսեցի սիրել այս մասնագիտությունը, այն էլ՝ շատ: Իմ մասնագիտության վերաբերյալ ես լսեցի ինչպես դրական, այնպես էլ բացասական կարծիքներ, օրինակ․

-Ի՞նչ ես գտել էդ անտեր մասնագիտության մեջ, կարո՞ղ ես իրենց նման աներես լինել:

Այդ ժամանակ ես ինձ այնքան վատ զգացի: Բայց ոչ, ես այս անգամ վստահ էի իմ որոշման մեջ, բնականաբար, կան մարդիկ, որոնք միշտ կցանկանան կոտրել քեզ, բայց պետք է, այն էլ ճակատագրական որոշումներում, միշտ հաստատակամ լինել: Դա էլ անցավ, քանի որ իմ շրջապատում այնպիսի մարդիկ կան, որոնք դրական կարծիք արտահայտելուց բացի՝ սատարում են ինձ: Ինչպես կարող եմ մոռանալ իմ դասղեկի մասին, երբ պատմում էի նրան իմ մտահոգությունների մասին, և ասացի, թե ինչ կարծիք են արտահայտել իմ մասնագիտության վերաբերյալ, նա ինձ հանգստացրեց՝ ասելով.

-Իհարկե, շատ ճիշտ որոշում ես կայացրել: Մի մտածիր, շատ լավ բան ես որոշել, հաստատ կկարողանաս։

Եվ ապագա մասնագիտությունս օգնում է ճշգրիտ, արագ ու համակողմանիորեն իրազեկել հանրությանն այն ամենի մասին, ինչն այդ պահին մարդկանց տեսադաշտից դուրս է, վարագույրից այն կողմ:

Ու հնարավոր է, որ կողքի մի անհայտ կամ հայտնի մոլորակի վրա երկու տեղաբնիկ նստել, գլուխը դրել են ծնկներին (եթե նրանք էլ մեզ նման ծնկներ ունեն), ծիծաղելով նայել են մեզ, որտեղ մենք իրար կոչել ենք ռուս, թուրք, չինացի, փարիզեցի, լոռեցի ու սարիթաղցի, իսկ իրենք ուղղակի՝ երկրացիներ:

Իրենք նայել ու չեն հասկացել, թե որն էր Մակեդոնացու, Նապոլեոնի, Տիգրան Մեծի ու Չինգիզխանի արշավանքների իմաստը, եթե դրանից մեր մոլորակի չափերն իրենց աչքին չէին մեծանում:
Իրենք նայել ու չեն հասկացել, թե ինչու այդ գնդի վրա ապրող մարդիկ չհավատացին Գալիլեյին, երբ ասաց՝ երկիրը կլոր է, բայց հավատացին, որ մեծ կրիաների վրա են ապրում, իրենք նայել ու ամեն նոր ու կարևոր քայլ անողի մեջ բարեկամի են տեսել: Չեն հասկացել, թե ինչի համար են մարդիկ սահմաններ ստեղծել ու ինչի համար են այդ գծերի երկու կողմերում մարդիկ մահանում՝ զենքերը ձեռքներին, գծերը հետ ու առաջ տալով, իրենք տեսել են Մեքսիկայից Ամերիկա անցնող բոլոր միգրանտներին, հետո անհասկանալի հայացքով նայել են մեզ, հետո՝ իրար, ու ուսերը թափ տվել։

Իրենք քմծիծաղ են տվել, երբ Արքիմեդը ասել է «էվրիկա», հուզվել են առաջին շոգեքարշի ծխից ու հնարավոր է՝ այդ ընթացքում երաժշտություն են լսել, ծիծաղել են հավերժական շարժիչ ստեղծող գիտնականների վրա ու հայտնվել են Ժյուլ Վեռնի ու Լեոնարդոյի երազներում, պատմել լուսնի շուրջ պտտվելու հնարավորության ու ինքնաթիռի մասին, ու փոշմանել մի ինչ-որ երկուհազարմեկյան սեպտեմբերի 11-ի: Իրենք գիտեն, թե որտեղ է Չարենցի անհայտ գերեզմանը, տեսել են կրակի համար քարերն իրար շփող մեր նախնիներին ու Արտեմիսի տաճարը վառող Հերոստատին, իսկ հետո նայել են թաշկինակի համար մեռած Դեզդեմոնային նույն անհասկանալի հայացքով ու էլի ուսերը թոթվել:

Իրենք լսել ու չեն հասկացել մեզ, չեն հասկացել մի գնդի վրա 5000 լեզուներով խոսելու իմաստը, չեն հասկացել սևամորթների ստրկությունը, իսկ հետո ցանկացել են երկնքից մի աստղ վերցնել ու դնել Լինկոլնի ճակատին ու կատաղած երկնքից մի քար էլ Հիտլերի գլխին տալ:

Իրենք տեսել են Լենոնին ու ասել՝ վերջապես, հիպիներին տեսնելիս մտածել են, որ մի տեղ ուրիշ մոլորակի վրա հանդիպել են երևի, իրենց էլ է դուր եկել Էլվիսի «Բլու շուզը», ու Վան Գոգի «Աստղալից գիշերը»։ Նրանք նայել են այլմոլորակայինների մասին բոլոր ֆիլմերը ու չեն հասկացել՝ ինչու չենք հավատում իրենց գոյությանը, եթե հավատացինք ծառերի՝ հոգիներ ունենալուն։ Մեր ստեղծած այլմոլորակայինների կանաչ կերպարների վրա ծիծաղել են հայելու դիմաց, ու ասել “oh no!”: Եթե սատանան «պրադա» է կրում, միգուցե այլմոլորակայինները անգլերեն են խոսում, ինչ կա որ։

Իրենք չեն հասկացել «հայրենիք» բառը, չեն հասկացել կայսրերին, նախագահներին, արքաներին, ցարերին ու ավելի շատ՝ սուլթաններին: Հերոսներ չեն փնտրել մարտի դաշտերում, որտեղ մարդիկ իրար սպանում են: Չեն հասկացել Քրիստոսի, Բուդդայի, ու Մուհամեդի հետևորդներին, ատել են ինկվիզիցիան, չեն հասկացել Խաչակրաց արշավանքը, բայց սիրել են Սուրբ Ծնունդը, չգիտես՝ ինչու: Իրենց էլ է դուր եկել կաթոլիկ եկեղեցու Սուրբ Ծննդյան երգերը, ու հա, հնարավոր է մի պահ ցանկացել են երկրացի լինել, բայց Աֆղանստանում, Սիրիայում ու Մոսկվայի մետրոյում, Հերոսիմայում ու Բեռլինի պատի վրա իրենք սկսել են մեզ էլի չհասկանալ:

Մեզ հետ քանդել են Բեռլինի պատը, Լենոնի հետ գրել են “War is over if you want it” երգը:
Իրենք չեն հասկանա մեզ, իսկ մենք մեղավոր չենք, որ էս աշխարհին տիեզերքից չնայեցինք էդպես էլ, չտեսանք մեր փոքրությունը էդ հեռուներից, ու «ո՞վ ես դու» հարցին, անունից, ազգությունից ու կրոնից առաջ չպատասխանեցինք՝ մարդ:

-Տատ, արդեն 26 տարի է, ինչ  լքել եք Արծվաշենը։ Գիտեմ, որ հեշտ չի հիշել, բայց մի քիչ կպատմե՞ս Արծվաշենի մեր տան մասին։

-Մեր տա՞ն։

-Հա, էն տունը, որտեղ ապրել եք նախքան Արծվաշենից դուրս գալը։

-Երկու հարկանի, վեց սենյակներ, դուրսը` լրիվ բետոնապատ, դարպասները սիրուն դրած, 1/4հա հող, ընտիր տնամերձ բաղ ու բախչով։ Առաջին, երկրորդ հարկերում` ամեն տեսակի հարմարություններ։ Էդ ժամանակ գյուղում գազ չկար, բայց առաջին հարկում լիցքավորած գազ կար։ Բաղնիք կար, սեփական քաշած ջուր։

-Վերանորոգումից հետո քանի՞ տարի եք ապրել  այդ տանը։
- 5 տարի ենք վայելել վերանորոգումը, դրանից հետո երբ գյուղում արդեն բնական գազ էին քաշում` պատերազմն ընկավ։

-Իսկ տնամերձ փոքր հողատարածքում ի՞նչ մրգեր էիք աճեցնում։

-Դեղձի ծառ կար, խնձորը` պարտադիր, մեծ-մեծ տանձեր էին աճում։

-Տա՛տ, լսել եմ, որ Արծվաշենում լիճ է եղել։

-Բա, վերջում մի լիճ էին սարքել, մենակ Սևանին կզիջեր (ժպտում է): Էլ իշխան կար մեջը, էլ սիգ կար։ Մեր ամենալավ հանգստյան գոտին էր։ Էհ, բալա ջան, 50 տարվա աշխատանք, հո մենակ մերը չէ՞ր, բա մեր նախնինե՞րը։
-Ե՞րբ սկսեցին ռմբակոծել գյուղը։

-Որ արդեն Սումգայիթի ջարդերը եղան, դրանից հետո սովետական բանակի զորքերը եկան, եկան մեր առաջին բլրի վրա կանգնեցին։ Աշունքն էր։ Վախեցանք, ասեցինք` պատերազմն ընկավ։ Արդեն արծվաշենցիներին ասեցին` զենքերը հանձնեք, թե չէ մոխիր ենք սարքելու Արծվաշենը։

-Այդ ժամանակ մարդիկ խուճապի մատնվեցին, չէ՞։

-Հա,  բա ինչ։ Դե գյուղի մեծամեծերը բանակցություններ վարեցին դրանց հետ, վերջը, էդ ժամանակ ռմբակոծել բան թողեցին, բայց դե, պետք ա ազատեինք գյուղը։

-Պաշտպանվելու համար ապաստարաններ շա՞տ կային։

-Դե, տների առաջին հարկերը, խոր հորեր կային։ Վերջը, էլի, պաշտպանվում էին մարդիկ։ Բայց ինչքան էլ պաշտպանվեին, մեկ ա, ով ոնց կարում, արդեն իրա երեխեքին հանում էր։ Հանիլից էլ ամանքն իրանց ավտոներով էին հանում, ճիշտ ա, ոչ բոլորն ունեին ավտո, բայց ով ուներ` կարաց իրա վեշերը հանի։

-Երբ դուրս էիք գալիս, մտածո՞ւմ էիք, որ էլ չեք վերադառնալու։

-Չէ, մենք ժամանակավոր էինք դուրս գալիս, դրա համար շատ վեշ չէինք կարացել հանենք։ Պապիկդ ու հայրիկդ հլը Արծվաշենում էին։

-Զինվորագրվել է՞ին։

-Բա նո՞ր էին զինվորագրվել, հենց սկզբից գյուղի տղամարդիկ սահմանին են եղել։

- Հիշում եմ, որ պատմում էիք, որ պապիկի եղբայրներից մեկը մնացել ա գյուղում։

-Հա, չի ուզեցել գա, զոռով բերել են ավտո նստացրել, բայց մեկ ա, իջել ա ու ասել, որ ինքը իր երեխեքի ու կնոջ գերեզմանը չի թողնի ու գա։ Իրան որպես գերու Ղարաբաղ են տեղափոխել, ընդեղ էլ մահացել ա կամ սպանել են։

-Հիմա  որ սենց պատմում ես, ի՞նչն ես ամենաշատը կարոտում։

-Ամենաշատը կարոտում եմ մեր ստեղծագործ աշխատանքի արդյունքը։ Տունը, որ մեր 50 տարվա աշխատանքի արդյունքն էր։ Մեր հույսերը, մեր աշխատանքն էինք ներդրել։

-Ո՞րն ա ամենաքաղցր հուշը կամ պատմությունը Արծվաշենի հետ կապված։

-Ամենաքաղցր հուշը էն էր, Տաթև ջան, որ ուղարկում էինք խոպան ու սրտատրոփ սպասում, թե երբ են գալու։ Որ աշունը սկսվում էր, տերևաթափը սկսվում էր, մեր սիրտը բաբախում էր շատ ավելի արագ: Սպասում էինք, որ մեր երեխաների համար սիրուն շորեր կբերեին ու այդպես շարունակ։

-Լավ, իսկ երբ եկաք Ճամբարակ, ի՞նչ դժվարությունների հանդիպեցիք։

-Դե հետներս շատ սնունդ-մնունդ չէինք վերցրել, մենակ շորեղեն: Որ եկանք, պետությունը տարավ մի քանի անգամ հաց տվեց, մի ամիս Սևանի պանսիոնատներում ենք մնացել։ Պետությունը հոգում էր հիմնականում սննդի հարցը։

-Իսկ որտե՞ղ էիք գիշերում։

-Դե ով բարեկամ ուներ, իրա տանն էր մնում։ Մենք քրոջս տանն ենք մնացել։ Ով որտեղ կարացել ա։ Վթարային շենքեր կային, բացեցին ու ժողովրդի մի մասը ընդեղ էր մնում։ Վարձ-մարձ չէինք տալիս։

-Իսկ գումար կա՞ր ձեր մոտ։

-Չէ, չկար։ Հետո պետությունը վարկ տվեց, կարացինք տուն առնենք։ Կամաց-կամաց ոտքի կանգնեցինք։ Էհ, հազար երազանքով էինք տուն շինել, ուրախացել էինք, որ տենց տուն ունենք, մի անառիկ ամրոց ոնց որ լիներ։ Միանգամից թող ու սկզբից ամեն ինչ սարքի։

-Դժվար ա, տատ, գիտեմ։
-Եկանք ու ընկանք ավելի մեծ  դժվարությունների մեջ։Բայց դե լավից-վատից սարքեցինք ու տուն դառանք։

-Հա, տա՛տ, էսօր քեզ գցեցի տխուր հիշողությունների մեջ, կներես։

-Ոչինչ, բալա ջան, մեր պատմությունն ա, բա պետք ա իմանաս։

Մոխրագույն, մոխրագույն, մոխրագույն․․․ Սև, չէ, լավ, մոխրագույն:

-Էս մի հատ կփոխանցե՞ք:
-Մի հատ ստացի:
-Կանգառում կկանգնեք:

Շրըխկ։
Լավ էր, էս անգամ չկոտրեցի դուռը։
Աբովյանով ներքև․․․ Բայց սա հաստա՞տ Աբովյան փողոցն էր։
Լավ, ոչինչ, մի բան կանեմ։ Ո՞ւմ են պետք փողոցի անունները, կարևորը՝ ներքև, շատ ներքև։
Ժամը երեքն էր։ Ոչ շուտ էր, ոչ ուշ։ Տուն չեմ գնա, որովհետև երբեք էլ տուն չեմ հասնում, միշտ մոլորվում եմ։ Միշտ ինչ-որ մի բան այն չի ստացվում։ Երևի դառը սուրճն է պատճառը։ «Հա, հաստատ դառը սուրճն է պատճառը»,- մտքիս մեջ հաստատեցի իմ՝ վաղուց հաստատված միտքը։

-Բարլուս, տղերք,- բարլո՞ւս, այսինքն՝ բարի լույս, բայց հեչ էլ լույս չէր, է։

Բակային տրամադրությունից պետք է շտապ դուրս գալ։ Դե, սա Երևանն է, մի քայլ ձախ՝ քաղաքի կենտրոնում ես, աջ ոտքով պտույտ՝ շենքերի բակում։
Կեղտոտ օդը շփվում է մաշկիս հետ, ու ես մտովի փորձում եմ հաշվել, թե քանի-քանի բակտերիաների հետ մոտիկից ծանոթացան մազանոթներս։

Օդը հեռավոր սարերից, և ինչու ոչ, երկրներից բերում է զովացուցիչ թրթիռ, որը հուզում է սրտի յուրաքանչյուր բաբախոցը․․․ Իսկ ինչի՞ս են պետք երկար ու անհասկանալի բառերն ու նախադասությունները։ Ոչինչ, ի՞նչ անենք։ Կարևորը՝ օդը կա, ու ես շնչում եմ, թե որտեղից ու ինչ է բերում՝ բնավ էլ չի հետաքրքրում։

«Ատում եմ քեզ, Երևան իմ հարազատ, որ այդքան գեղեցիկ ես, կեղծ ու անպիտան․․․»

Կաթ, կաթ, կաթ… Կաթ` մեկ, կաթ` երկու։ Ուսերս կամաց-կամաց թրջվում են։
Երկինքը կրկին հուզվել է։ Ուրեմն անձրև է գալիս։ Դպրոցում մեզ սովորեցրել են, որ կա երեք ագրեգատային վիճակ՝ հեղուկ, պինդ ու գազային։ Կիրառելով ամբողջ գիտելիքներս քիմիայից ու վերլուծելով իրավիճակը՝ հասկանում եմ՝ հեղուկ վիճակում է անձրևը։
«Բայց հա՞ որ»։

Իսկ հեղափոխության իմաստը ոչ մեկն էլ չի հասկանում։

«․․․որ հիմարի պես թթվել ես վրաս ու տանում ես իմ՝ այդքան սպասված օրերն ուրախ ու հրաշալի»…

-Ողջույն, մենք հարցում ենք անցկացնում Երևանի փողոցներում, կկարողանա՞ք մեզ մի քանի րոպե տրամադրել։
-Ոչ, շտապում եմ։ Կներեք,- ես Երևանին անգամ մեկ րոպե ավել չեմ տրամադրում, ուր մնաց քեզ՝ բարձրահասակ գեղեցկադեմ երիտասարդիդ և քո կողքի աղջկան, որը աչքերի մեջ եղած սպասումով կարծում էր, որ պետք է համաձայնեմ։

Ընդդիմանալով ամբոխի աղմուկին՝ առաջ եմ շարժվում։ Փոքր ժամանակ ինձ սովորեցրել են միայն առաջ շարժվել։ Կանգնել ու հանգստանա՞լ՝ ոչ, դա հաղթողների համար չէ։ Իսկ ես՝ ամբոխի միջից միակս իմ տեսակի մեջ, պետք է լինեմ հաղթող։ Հաղթող տանը, փողոցներում, սրճարաններում, մրցույթներում։ Կապ չունի, կարևորը՝ հաղթող։

«․․․և ինչքա՜ն զզվելի էիր դու, երբ ստիպում էիր շեկ աղջկան հուզվել, իսկ ասֆալտդ չափից դուրս ինքնահավան էր, որովհետև չգրկեց ու չտաքացրեց նրան»…

Աղտոտումն ամենևին էլ կապ չունի, հասկանո՞ւմ եք։ Ո՞նց բացատրեմ։ Ախր, կապույտ է ամեն ինչ։ Ողողված է ամեն ինչ կապույտով և ակամա հոգին է ցանկանում մեռնել տխրությունից։ Եվ ես չգիտեմ՝ կա՞ արդյոք հոգին, թե՞ ոչ։
Ինչպես բացատրեմ ես ձեզ, ինչպե՞ս նկարագրեմ։
Կարծես ցերեկվա ժամերի երկնքի կապույտը իջել է ներքև։ Ծանրացել ու իջել։ Հենց այդպես։
Թառել է ուսերիս ու չի ցանկանում գնալ, ոչ մի դեպքում։ Ծանր մարդու պես, ծանր հիշողությունների պես վրաս է մնացել։ Եվ ես ինչպե՞ս քշեմ իմ կապույտին, ախր ես ատում եմ նրան։

«․․․ախր, անտանելի քաղաք ես, Երևա՛ն։ Զզվելի քաղաք ես։ Մեռածների ու կիսատների քաղաք ես։ Միշտ տանում ես ու տանում, բայց երբեք չես տալիս ու տալիս։ Որքա՞ն ես ինձ քարշ տվել անկյունից անկյուն, որքա՞ն»…

Որքան եմ ես քանդվել այստեղ, և դեռ հարց է՝ կդադարե՞մ քանդվելուց, թե՞ ոչ։
Կետադրական նշաններս ինձ մի օր կսարքեն կենդանի մսաղաց․ երբեք ճիշտ չեն դրվում իրենց տեղում։

«․․․բայց միևնույն է, միայն դու ես ինձ հետ եղել երեկ, կաս այսօր ու երևի թե կլինես վաղը։ Հուսամ, որ չես լինի, Երևան։ Որքան եմ ատում քեզ, որ այդքան գեղեցիկ ես, կեղծ ու անպիտան»:

Հենց այս շքամուտքն էր։ Հա, հաստատ հենց սա էր տանում դեպի տուն․․․

Մարդաշատ օդանավակայանում գտել եմ մի անկյուն, որտեղ և՛ վարդակ կա, և՛ նստելու տեղ, և՛ ինտերնետ՝ օդանավակայանի դրախտը։ Ու քանի որ այս փոքրիկ դրախտը հնարավորություն է ընձեռում կապ հաստատել ընկերներիս հետ, դրանով էլ զբաղված եմ։ Մատներս արագ-արագ հպվում են հեռախոսիս էկրանին ու հաղորդագրություններ ուղարկում տարբեր երկրներ։

-Լա՛վ, մի հատ ասա` ինչի՞ մասին նյութ գրեմ։

Պատասխանը երկար չի սպասեցնում։

-Նորմալի։

-Այսի՞նքն։

-Նորմալ երևույթի մասին։ Թե ով ա ասել, ինչն ա նորմալ։

-Լավ, իսկ քո համար ի՞նչ ա նորմալը։

-Ցանկացած բան, որից ոչինչ չի տուժում։

Նույն հարցը տալիս եմ ինձ։ Պատասխանը չի տարբերվում։ Փորձում եմ հիշել երևույթներ, որոնք ինձ համար եղել են աննորմալ։ Հիշողություններս արդեն տասնմեկերորդ անգամ ընդհատվում են օդանավակայանի աշխատակցուհու ձայնով, որը խնդրում է դեպի Թել-Ավիվ թռչող ինքնաթիռի վերջին ուղևորուհուն մոտենալ տերմինալին։ Հասկանում եմ, որ այս երևույթը հաստատ նորմալ չէ։ Հարյուրավոր մարդիկ օդանավում նստած սպասում են ինչ-որ կնոջ, որը հայտնի չէ` կժամանի՞, թե՞ ոչ։ Գեղեցիկ երևույթ չէ։ Բայց եթե Սևակը, չիբուխը բերանին,  կողքիս նստած լիներ, կասեր.

«Ամեն ինչ չափի մեջ է գեղեցիկ,

Իսկ ո՞րն է չափը, ո՞վ է սահմանել,

Ո՞վ է այդ չափը չափել ու կտրել․․․»։

Ես էլ լուռ կլսեի ու չէի իմանա՝ ինչ պատասխանել։ Շուրջս Սևակի տված հարցն ու նորմալի սահմանումն է։ Նորմալի սահմանումից որոշում եմ ազատվել։ Ինքս նոր սահմանում հորինել։ Որոշում եմ, որ նորմալը քայլերն ու երևույթներն են, որոնք կատարելիս ստանում ես ուզածդ, բայց չես խախտում դիմացինիդ իրավունքները։ Նորմալ եմ համարում դասից ուշանալը, ավտոբուսում տարեցներին տեղդ զիջելն ու ուրիշի հետ չհամաձայնվելը։ Հարցը համարում եմ փակված։ Մնում եմ Սևակի հետ մենակ։ Մնաց պարզեմ, թե ո՞վ է չափը սահմանել։ Չափը սահմանել է հասարակությունը։ Կազմված հազարավոր հասարակ մարդկանցից, որոնք վախենում են իրենց իրական կերպարներից։ Վախենում են դիմացինի կարծիքից ու կողքինի հայացքից։ Հասկանում եմ, որ Սևակի նման անչափ նվիրվել ու ուրախությունից գոռալ եմ ուզում։ Բայց անչափ նորմալ ապրել կլինի՞։

Օդանավակայանի աշխատակցուհին արդեն հիսուներորդ անգամ խնդրում է դեպի Թել-Ավիվ թռչող ինքնաթիռի ուղևորուհուն մոտենալ տերմինալ։ Հետո էլ նույն բանը խնդրում է դեպի Երևան չվերթի բոլոր ուղևորներին։ Հանգցնում եմ Սևակի չիբուխը, վերցնում եմ հեռախոսս, վերջին տխուր հայացքը նետում վարդակին ու գնում եմ նորմալ անչափ կյանքս շարունակելու։

Էլի մթով գնում եմ տուն, էլի նստում եմ 10 կամ 9 համարի տրոլեյբուսը (այսօր չեմ հիշում, թե որ մեկն էր), քանի որ ալարում եմ մեկ կանգառ քայլել, այդ մեկ րոպեի ընթացքում հասցնում եմ տաքանալ տրոլեյբուսում ու նորից դեմքով բախվել սառը օդին, որն այդքան հաճելի է, հատկապես, երբ հազիվ ես քեզ պահում, որ կանգնած չքնես: Մի կերպ ինձ գցում եմ տուն ու հանելով բաճկոնն ու կոշիկներս, պառկում հատակին: Պառկում եմ ճաշասենյակի չոր հատակին, պառկում, որ մեջքիս ցավը թեթևանա: Իրոք օգնում է, խորհուրդ եմ տալիս:

Երբ կես տարի առաջ քսանս լրացավ, առաջին հարցը, որ հնչեց, «Դե՞, ի՞նչ զգացողություններ կան»: Այդ պահին, դե իհարկե, ոչ մի արտասովոր զգացողություն էլ չկար, 20 տարեկան է էլի, 19-ի ու 18-ի պես: Անունս դեռ Անետա էր, մի ն-ով, մի տ-ով, հասակս` 1,75, ոտքիս չափսը` 38:

Հետաքրքիրն այն է, որ երբ տարիքս հարցնում են, ճիշտ պատասխան հնչեցնելուց առաջ ուղեղս մի քանի վայրկյան կախում է, ցանկանալով ասել 18: 18, 19 թե՞ 20: Ի՞նչ տարբերություն, եթե միևնույնն է, այս տարի էլ ես կորցնելու Compréhension orale-ի գիրքը, իսկ սեղանիդ վրա ինչ ասես կա, բացի ինձ այս պահին հարկավոր հենց այն միակ սիրուն գրող գրչից, կամ էլ ամեն առավոտ տանջվում ես կյանքիդ ամենակարևոր այլընտրանքից` հասցնել նախաճաշե՞լ, թե՞ սիրուն արդուկած բլուզով գնալ դասի: Այն պահին, երբ ձեռքդ տանում ես գրպանդ, որ հանես կամ 50 կամ 100 դրամ, ու սխալմամբ 50-ը տալիս ես ավտոբուսի վարորդին, ով գլխովդ է տալիս այդ 50-ը, հանում ես 100-ը` նույնն է անում, մտքումդ ասում ես. «Դե լավ էլի, մի քիչ ուշադիր է պետք լինել»: Հասկանում ես, որ չես էլ մեծացել, երբ նույն ֆիլմը 1000-րդ անգամը նայելիս, միևնույնն է, լացում կամ լիաթոք ծիծաղում ես, չնայած անգիր գիտես դրա յուրաքանչյուր կադրը:

Ու բոլոր օրերդ սկսվում ու ավարտվում են ուսանողականիդ «ծընգոցով», որին այնքան ես սովորել, որ երբ հասնում ես շենքիդ, տան կոդը հավաքելու փոխարեն հանում ես քարտդ, որ ճտտացնես: Շնչակտուր բարձրանալով երեք հարկ, մի կերպ քեզ գցում ես տուն, հանում բաճկոնն ու կոշիկներն ու պառկում հատակին, որովհետև մեջքդ ցավում է:

Դեռ փոքր տարիքից մեզ սովորեցնում են, որ աշխարհում յուրաքանչյուր մարդ ունի իր մատնահետքը, որը չի կարող ունենալ մեկ ուրիշը։

«Վայ, քո»,- մտածեցի ես։
Հիմնականում դա միակ արտահայտությունն է, որը ես կարողանում եմ արտասանել ցանկացած շոկային լուր լսելուց։
Ինչպես կասեր ենթագիտակցությունս…
«Վայ քո-ն հոգեվիճակ է»,- ըհն, ինձանից առաջ ընկավ։
Լավ, բա սենց մինչև ե՞րբ։
Նյութ վաղնջական ժամանակներից չեմ գրել, չգիտեմ էլ ինչ գրեմ։ Ֆոտո անելու համար աչքերս չափից դուրս խավար են։

Ես ու իմ ցնորային մտքերը ժամը 3։09-ին

Ես դռելը վեկալ ձեռիցս:
-Չեմ կարա, տաշում եմ:
-Լավ է, տաշի, տաշի:
Հիմա էս ժամին, որ գործ եմ անում, բա հարևանները չե՞ն բողոքի։ Չնայած, ո՞ր մի իրան հարգող-սիրող «ռեմոնտ» անողն ա տենց մտածում, որ մի հատ էլ ես մտածեմ։
Ես դռելն ի՞նչ անեմ, է․..

Մեր կողքի հարևաններն ու նրանց դռելը ժամը 3։09-ին:

Փափագս շատ մեծ է այս գիրքը կարդալու։
Ի՞նչ։ Մոռանում եմ, որ տանը մենակ եմ՝ ոնց ուզեմ, տենց էլ կխոսեմ; Թե չէ` փափագ, եսիմ ինչ։
Ես գրական բառերս էլ մենակ 5-րդ հարկում ապրող երեխան է հասկանում։ Միշտ ուղղում է։ Թե ասա ուսանող ես՝ դասերովդ զբաղվի, էլի, ի՞նչ ես դրել աջ ու ձախ բոլորին ուղղում։

-Մեր առաջին հարկի հարևանը, ով 1 տարի ապրեց Ֆրանսիայում, և հիմա իրեն սփյուռքահայ է զգում, ժամը 3։09-ին (5-րդ հարկի ուսանողն էլ ես էի):

Ըհըն, երեխեքին մի աշխարհ դաս եմ տվել։ Լեկցիաներս ուզած-չուզած պիտի սովորեն։
Նյութն արդեն ուղարկել եմ կուրսի ավագին, ով, իհարկե, մոռացել է ուղարկի մնացած երեխեքին, ու վաղը ոչ մեկն էլ պատրաստ չի լինելու։
Ճաշը եփել եմ, տունը մաքրել, շորերս արդուկել եմ։ Վերջ։
Հանգիստ խղճով կարող եմ քնել:

Դասախոսս ժամը 3։09-ին

Հիմա ես էսքան դաս ո՞նց սովորեմ։ Ախր, լավ էլի, ինչքան կարելի ա։ Հետո էլ ասում էին, թե հեշտ է ուսանողական կյանքը։ Հետաքրքիր է։
Ինձանից շատ դաս ունեցող չկա ողջ աշխարհում։

Առաջին կուրսի ուսանողը ժամը 3։09-ին

-Իսկ եթե գրես կիթառների մասի՞ն:
-Շաբլոն ա:
-Ուտելիքի:
-Չէ:
-Մեր աշխարհի խնդիրների մասին:
-Ինչի՞, դրանք ինչ-որ մեկին հետաքրքի՞ր են:
-Գոնե փիսիկների:
-Հը՞…
-Մարդ չդառար:

Ընկերուհիս ժամը 3։09-ին ինձ խորհուրդներ տալիս

Հանգիստ կգնաս, կկանգնես, կսկսես խոսել։ Կարևորը, որ ոչ մեկի աչքերին չնայես։
Թե չէ` կխառնվես։ Ոչ մեկի աչքերին, լսո՞ւմ ես։
Դիմացիդ պատին մի հատ մեծ անցք կա՝ դրան կնայես։ Հա, շատ լավ ա, հենց դրան էլ կնայես։
Մի րոպե։ Բա որ խոսքերդ մոռանա՞ս․․․

Մեր դիմացի շենքում ապրող, ավարտական կուրսի ուսանողը ժամը 3։09-ին դիպլոմայինի պաշտպանելու փորձեր անելիս:

Եթե մարդկային աչքը լիներ թվային ֆոտոխցիկ, ապա այն կգնահատվեր 576 մեգապիքսել:

«Դե, դժվար քոնը տենց լիներ»,- ենթագիտակցությանս անուն պետք է որոշեմ․․․

Ես ու ենթագիտակցությունս ժամը 3։10-ին: