Լուսանկարը՝ Հասմիկ Դոդոռյանի

-Սասունցի Դավիթ,- պատասխանեց նա խորին հպարտությամբ՝ հազիվ կարողանալով արտասանել այդ բառերը:

Մեր երկրում այդպիսի հարցեր տալ կարելի է նաև մեկ տարեկան երեխային: Զարմանալի է, բայց դա լիովին բնական է համարվում: Մենք՝ հայերս, սովոր ենք ավելի շուտ կողմնորոշել մեր երեխաներին մասնագիտության ընտրության հարցում: Դրանում համոզվելու համար բավական է հիշել մեր հին հայկական ավանդույթներից մեկը՝ ատամհատիկը: Մեր՝ հայերիս շրջանում այս սովորույթը բավականին սիրելի է: Չկա մի հայ երեխա, ում ատամհատիկ չեն արել, և այդ կարևորագույն իրադարձության ժամանակ իր շուրջ գտնվող փողերը հարազատներից մեկը ձեռքը չի խցկել, որպեսզի նա հետո հարուստ դառնա:

Երբ երեխան հանում է իր առաջին ատամը, հավաքվում են ամբողջ գերդաստանով, բազմաթիվ ընդեղեններից խաշած խառնուրդը լցնում փոքրիկի գլխին, կողքին բազմաթիվ մասնագիտություններին վերաբերող իրեր շարում  և  անհամբերությամբ սպասում, թե երեխան ո՞րը կընտրի: Համաձայն ավանդույթի՝ այն իրը, որին առաջինը կդիպչի փոքրիկը, դա կդառնա իր ապագա մասնագիտական գործիքը: Դրա համար փոքրիկի ծնողները, տատիկներն ու պապիկները, հորաքույրներն ու մորաքույրները, քեռիներն ու հորեղբայրները, հարևաններն ու հարևանների բարեկամները անպայման հոգում են, որ փոքրիկի դիմաց դրվեն միայն, այդ ժամանակ նրա համար բավականին անհետաքրքիր, «կանաչ թղթեր»,  գրիչ, տետր և վերջապես այդքան սարսափելի ներարկիչը: Տատիկս պատմել է, որ հին ժամանակներում այդ շարքը լրացրել են մկրատը, բահը, ուրագը, իսկ այդ արարողության համար մի քանի կտոր թուղթ ճարելու նպատակով դիմել են գյուղի փոստատարին կամ դպրոցի «դիրեկտորին»: Դե իհարկե, դրա համար կարելի էր մեծ զոհողության գնալ: Չէ՞ որ դրանով երեխայի ճակատագիրն էր որոշվում…

Ատամհատիկի «որոշումից» հետո անցնում են տարիներ, և ամեն տարվա հետ երազանքներն ու ցանկությունները փոխվում են: Սկզբից բոլոր երեխաներն ապրում են երազներով: Մեր օրերում 1-12 տարեկան երեխաների մեծ մասը երազում է դառնալ դերասան, երգիչ, մոդել, ֆուտբոլիստ կամ որևէ այլ հայտնի մարդ, իսկ այ, օրինակ, սովետական ժամանակներում՝ օդաչու, ուսուցիչ և այլն: Ասածս ապացուցելու համար բավական է հիշել հայտնի սովետական բանաստեղծությունը.

Կուզեմ դառնամ օդաչու,

Ամպերի մեջ սլանամ,

Սովետական աշխարհի

Անվախ հերոս կդառնամ…

Այս տողերը ժամանակին կարելի էր լսել յուրաքանչյուր երեխայի բերանից, ով ուներ իսկական սովետական դաստիարակություն: Բայց երբեմն երազանքները չեն իրականանում: Փոքրիկ օդաչուները դառնում են շինարարներ, դերասանները՝ հաշվապահներ, բժիշկները՝ մսագործներ և այլն…

Փոխվում են ժամանակները, փոխվում են ցանկությունները, փոխվում են մասնագիտություններն ու, վերջապես, մարդիկ: Որոշ մասնագիտություններ դառնում են հին ու ոչ արդիական, ինչպես օրինակ, մեքենագրուհին, որը բավականին պահանջված էր սրանից մի քանի տարի առաջ, բայց հիմա իմ սերնդակիցներից  քչերը գիտեն, որ այդպիսին նույնիսկ եղել է: Կան նաև մասնագիտություններ, որոնք այդքան էլ նորաձև չեն համարվում: Այդպիսիք են հիմնականում բնական գիտություններին և գյուղատնտեսությանը վերաբերվող ցանկացած մասնագիտություն: Դրան հակառակ, մեր հասարակության մեջ լավ մոդայիկ են համարվում տնտեսագիտությունը, իրավագիտությունը, դիվանագիտությունը և վերջապես լեզվաբանությունը, որոնց մասնագետների կտրուկ աճի շնորհիվ առաջարկը գերազանցում է պահանջարկին: Արդյունքում, աճում է գործազրկությունը: Այսպիսով, աղջիկների փայլփլուն դիպլոմները դառնում են իրենց օժիտի ամենակարևոր մասը, իսկ տղաները դրանք թողնում  են փոշոտ դարակների մի անկյունում և մեկնում արտագնա աշխատանքի: Իսկ ո՞վ է դրա համար մեղավոր… Արդյո՞ք դա սխալ կողմնորոշման արդյունք չէ…Իսկ ո՞վ պիտի լինի այդ ճիշտ կողմնորոշողը…

Մասնագիտությունների մասին խոսելուց չպետք է մոռանալ նաև մեր օրերում բուռն ծաղկում ապրող և համեմատաբար նոր  սոցիոլոգիայի, կիրառական մաթեմատիկայի և նման մի քանիսի մասին: Եթե դու ստեղծագործող, ճկուն միտք ունեցող և աշխատասեր անհատ ես, ուրեմն այս մասնագիտությունները հենց քեզ համար են:

Եթե սրանից հիսուն-վաթսուն տարի առաջ գյուղում ապրող երիտասարդի միակ հնարավորությունը կոլխոզնիկ դառնալն էր, ապա հիմա ընտրության հնարավորությունները բազմազան են: Դու կարող ես ընտրել ցանկացած մասնագիտություն, սովորել աշխարհի ցանկացած համալսարանում, կախված իհարկե քո գիտելիքների պաշարից, գործադրած ջանքերից, ինչու չէ, նաև փողից ու ծանոթից:

Մի խոսքով, առաջարկը շատ է, ընտրությունը՝բարդ, քանի որ կյանքում մի անգամ ես մասնագիտություն ընտրում, բացառությամբ որոշ դեպքերի, և ամբողջ կյանքում այն քեզ հետ է լինելու: Ամեն առավոտ դու նրա ձեռքից բռնելու ես ու տանես աշխատանքի: Առավոտից երեկո քեզ մոտ միայն նրա մասին են խոսելու: Այդ պատճառով դու պետք է համոզված լինես. ուզու՞մ ես նրա հետ ապրել ողջ կյանքդ, թե՞՝ ոչ: Պետք է հիշել նաև, որ մասնագիտությունն ինքնին փող աշխատելու միջոց է, ոչ թե միայն սիրված զբաղմունք, քանի որ, եթե դու սիրում ես քո գործը, բայց այն քո բնակավայրում արդիական չէ, և դու դրանով փող չես աշխատում, ապա մի օր կենցաղը կփաթաթվի վզիդ ու կխեղդի քեզ: Մասնագիտությունը առաջին հերթին սեփական ոտքերի վրա կանգնելու, որպես մարդ, անհատ ձևավորվելու միջոց է:

Այդուհանդերձ, ինչ մասնագիտություն էլ որ ընտրելու լինենք, պետք է հիշենք, որ մեզ մեզնից լավ ոչ ոք չի ճանաչում և չի կարող ճիշտ գնահատել մեր ուժերը: Պետք է ձգտել ու հասնել: Ուրիշ ոչինչ: Այո՛, ուրիշ ոչինչ: Պետք է պարզապես լավ մասնագետ լինել: Ժողովուրդը մի ընդհանուր մասնագիտություն ունի՝ փիլիսոփան, ու դրանից անպայման մի քիչ կա մեր բոլորի մեջ: Ու հենց այդ նույն ժողովուրդը մի օր ասել է. «Տաշած քարը գետնին չի մնա»: Այո՛, հրաշալի է: Ի՜նչ լավ է ասված…       

Դեռ փոքր տարիքից ինձ հուզում էր հաջողության հասնելու ճանապարհը։ Շատ ժամանակ ես ինձ անհաջողակ էի համարում, որովհետև բակը, որտեղ իմ ամենաթանկ մարդիկ էին, և մեր ժամանակի մեծ մասն էր անցնում, նման չէր մեր հարևանությամբ գտնվող մանկապարտեզի բակին։ Մանկապարտեզի բակում կար ճոճանակ, սահուղի, լողավազան։ Իսկ մեր բակում դրանց փոխարեն կային միայն քարեր, տարբեր տեսակի մոլախոտեր և մի քանի մետր բաց տարածք։ Իմ ու ընկերներիս մեջ մեծ էր ցանկությունը  մանկապարտեզի բակում խաղալու, բայց ամեն անգամ, երբ ցանկապատի վրայով անցնում էինք, տեղի էր ունենում մեր պատկերացրած պատերազմը՝ բախում մեր և մանկապարտեզի պահակի միջև։ Այո՛, չզարմանաք, հենց պատերազմ, որովհետև մենք միշտ կանխազգում էինք բախումի մասին՝ «զինվում» էինք պարսատիկներով, քարերով, և ամեն անգամ, երբ պահակը փորձում էր մեզ հեռացնել, սկսում էինք պատերազմը։ Բայց պահակը համառ էր ու չէր նահանջում. նա նույնպես քարերով հարվածում էր: Երբ որոշեցինք փախչել, տղաների մեծամասնությանը հաջողվեց փախչել` ցանկապատն իրարից առանձնացնելով, պոկելով, իրար վրայով անցնելով։ Ընկերներիցս մեկը մի փոքր հետ մնաց մեզանից, և պահակի նետած քարը կպավ նրա ոտքին։ Ոտքը վնասվեց, չկարողացավ դուրս գալ մանկապարտեզից, և տեղի ունեցավ այն, ինչը այնքան էլ մեր ուզածով չէր…

Ստիպված բոլորս հետ վերադարձանք։ Պահակը սրտի ուզածի չափ նախատեց ու կանչեց մեր ծնողներին։ Ծնողները նույնպես նախատեցին, և այդ օրվանից մանկապարտեզի խաղադաշտը դարձավ «արգելված գոտի»… Հիասթափված էինք բոլորս, նեղված այս դեպքերից։ Սկսեցինք մտածել տարբերակներ՝ մեր բակը մեր ուզածի պես դարձնելու համար։ Մեկն առաջարկեց լոտո խաղալ և շահած գումարով բարեկարգել բակը, մեկը թե՝ դիմենք դատարան, և այդպես մի շարք տարօրինակ մտքեր։ Սրանք այդպես էլ իրականություն չդարձան։ Գտանք երկաթյա ձողեր. որոնք իրար կապելով, ամրացնելով՝ մի կերպ սարքեցինք դարպասներ՝ ֆուտբոլ խաղալու համար…
Խաղում էինք առավոտից մինչև գիշեր։ Այնքան էինք խաղացել, որ մոլախոտերը վերացել էին, մնացել էր միայն հողը։ Անցավ այդ երջանիկ ամառը, և սկսվեցին դասերը. բոլորս տարված էինք դասերով։ Մի քանի տարի հետո, երբ մեծացանք, մեր համար բացվեց կյանքի նոր ուղի, ընտրեցինք մեր ապագայի ուղին։ Դաշտը մնաց լքված, և ժամանակի ընթացքում նորից պատվեց մոլախոտերով, թփերով, և հիմա դաշտում խաղացող երեխաներ չկան։ Նրանք գերադասում են ֆուտբոլ խաղալ համակարգչով: Դաշտը հուսահատված սպասում է հաջորդ սերնդին: Ով գիտի, միգուցե հաջորդ սերունդը վերադառնա իրական դաշտ ու նորից կարգի բերի լքված խաղահրապարակը…

Լույսը նոր էր բացվել, երբ մայրիկս կանչեց.

-Նելլի, Կարինե, Դավիթ, գնացեք ջրի, տանը ջուր չկա, ճաշ պետք է եփեմ:

-Էլի՞, մամ, ես երեկ եմ գնացել, հետո էլ՝ իմ ֆուտբոլի թիմը ինձ է սպասում, պետք է գնամ,- ասաց եղբայրս և գնաց:

-Կար, արթնացիր, ջրի պիտի գնանք:

-Էլի՞… Լավ, հիմա կգամ, դու Մանեին զանգիր, երեքով ճանապարհը կարճ կթվա:

Մանեն մեր հարևանն է, ու մենք հիմնականում միասին ենք ջրի գնում: Ամեն մեկս վերցրեցինք երկուական տարա և իջանք բակ, սպասեցինք, մինչև Մանեն եկավ, և ճանապարհ ընկանք:

-Նել, այսօր ձեր ջրերը տվե՞լ են,- հարցրեց Մանեն:

-Դե, հա, բայց չտվածի հաշիվ ա, շատ կեղտոտ էր, հիմա պետք է ամանները լվանալու համար էլ բերենք, էլ չեմ խոսում, որ մայրիկը պահածո էլ պետք է անի… Այսինքն, այսօր մի քանի անգամ պիտի գնանք ջրի:

Խոսելով հասանք աղբյուր: Ինչպես միշտ, ջուրը շատ բարակ էր գալիս, լավ է՝ գոնե շատ մարդ չկար, հերթ չէր գոյացել: Տարաները լցրեցինք և ճանապարհ ընկանք:

-Չեմ հասկանում՝ ինչքա՞ն պիտի շարունակվի, ե՞րբ ենք վերջապես դադարելու ջուր կրել:

Դե, ինչ, քսանմեկերորդ դարն է, բայց մեր ծորակներից հոսում է «կոկա-կոլա», և մենք գնում ենք դույլերով մաքուր ջուր բերելու:

Լուսանկարը՝ Աշխեն Հայրապետյանի

Տանը նստած էի` համակարգչով խաղ էի խաղում: Հանկարծ հեռախոսը զանգեց, վերցրեցի, ընկերս էր` Տիգրանը:

-Ժան, մենք որոշել ենք դասարանով հավաքվել, մի լավ ուրախանալ: Կգա՞ս:

-Այո, գալիս եմ, բայց որտե՞ղ ենք հավաքվում:

-«Երիտասարդականում»:

-Էհ, արդեն զզվեցի էտ «Երիտասարդականից»:

-Բա ուրիշ ի՞նչ կառաջարկես, ուրիշ տեղ չկա:

-Լավ, գալիս եմ:

Այսպիսի զրույցները շատ են Եղեգնաձորում: Այստեղ կա ընդամենը մի սրճարան: Ես շատ կցանկանայի, որ Եղեգնաձորում լիներ, օրինակ, կարաոկե ակումբ, բոուլինգ ակումբ, լողի դասընթացներ և այլն: Ես նշեցի կոնկրետ այս վայրերը, քանի որ Եղեգնաձորի երիտասարդները շատ են զգում սրանց կարիքը:

Ինձ հուզում է մեր գյուղի` Թթուջրի, սոցիալական վիճակը, որի հետևանքով մարդիկ լքում են գյուղը: Գյուղում շատ քիչ են աշխատատեղերը, գյուղացիների մի մասը գյուղատնտեսությամբ է զբաղվում, բայց ոչ բոլորն ունեն գյուղատնտեսական տեխնիկա և քչով մի կերպ բավարարվում են: Շատերն են ուզում լավ ապրել, սակայն, գյուղում շատ դժվար է, չի ստացվում: Մարդիկ լքում են գյուղը աշխատանք գտնելու նպատակով և հիմնականում չեն վերադառնում:

Իմ գյուղում` Վահանում, չկան մշակութային կենտրոններ: Իմ հասակակիցները չունեն զբաղմունք, և շատ ձանձրալի է անցնում գյուղի կյանքը: Ես հաճախում էի պարի, սակայն դա երկար չտևեց: Դրանից ես շատ տխրեցի, որովհետև շատ եմ սիրում պարել: Իմ ընկերուհին հաճախում էր դաշնամուրի, սակայն մեր գյուղում չէ, այլ` Ճամբարակ քաղաքում: Նա գնում էր Ճամբարակ պատահական մեքենաներով: Մանավանդ ձմռանը շատ էր դժվար: Իմ հասակակիցների շրջանում կան երեխաներ, ովքեր գնացել են նկարչական խմբակի, բայց դարձյալ Ճամբարակում: Ես շատ կցանկանայի, որ մեր գյուղ մասնագետներ այցելեին և խմբակներ բացեին: Ես վախենում եմ, որ հետագայում իմ հասակակիցները իրենց կյանքից շատ կձանձրանան և կթողնեն գյուղն ու կգնան: 

Հայաստանի դժվար պայմանների և գործազրկության պատճառով մեծանում է արտագաղթողների և արտագնա աշխատանքի մեկնողների թիվը: Իմ հայրիկը, չկարողանալով աշխատանք գտնել, իր ձեռքով հիմնեց սեփական խանութ: Սակայն մարդիկ աղքատ են Ճամբարակում, և խանութից միայն անհրաժեշտ բաներ են գնում, այն էլ՝ պարտքով: Հայրս ստիպված մեկնեց արտագնա աշխատանքի: Վերջին շրջանում մեր տանը պտտվում են խոսակցություններ ընտանիքով այլ երկիր տեղափոխվելու մասին։ Ես չեմ ցանկանում լքել իմ ընկերներին, հարազատներին և, ի վերջո` հայրենիքս: Սակայն, միևնույն ժամանակ, հայրենիքս չի ստեղծում նպաստավոր պայմաններ բարեկեցիկ կյանք ունենալու համար:  

Դպրոցից` տուն, տնից` դպրոց: Ահա, թե ինչպես են անցնում իմ օրերը: Ամեն անգամ դպրոց գնալիս մտածում եմ, թե ինչու են մեր փողոցները այսքան անշուք, ինչու չկա հուշարձան կամ արվեստի մի որևէ աշխատանք:

Հայրս նկարիչ-քանդակագործ է, նա եղել է տարբեր երկրներում, ցուցահանդեսներ է ունեցել: Տարբեր վայրերում ունի իր աշխատանքներից դրված, իսկ հայրենիքում իր աշխատանքներից չունի: Նրան ավելի շատ ճանաչում են արտերկրում, քան Հայաստանում: Ուզում եմ, որ նա այստեղ աշխատի: Հայրս ստիպված է ամիսներով Հայաստանից բացակայել,  որպեսզի իր աշխատանքները կարողանա վաճառել, գեղեցկացնել այլ երկրների փողոցներն ու պուրակները: Բայց ես դա չեմ ուզում: Ուզում եմ, որ նա այստեղ լինի: Ստեղծի իր նկարչական դպրոցը: Համոզված եմ, որ շատ սաներ կունենա: Հայրիկիս Ճամբարակում շատ են սիրում ու հարգում: Ես ուզում եմ հորս  աշխատանքները Հայաստանում լինեն, ինչո՞ւ չէ, նաև` Ճամբարակում: Մի՞թե հնարավոր չէ:  

Ես ունեմ բազմաթիվ երազանքներ և նպատակներ: Ներկայումս ինձ համար շատ ծանր շրջան է, որովհետև լավ կրթություն ստանալու նպատակով վեց տարեկան հասակում վերադարձել եմ հայրենիք: Անկեղծ ասած, չգիտեմ՝ հայրիկս ճի՞շտ է վարվել, որ ինձ բերել է այստեղ, իսկ եղբայրներս մնացել են Ռուսաստանում: Խոստովանում եմ, որ չեմ զղջում այստեղ կրթություն ստանալու համար: Պարզապես, ես մտածում և մտահոգվում եմ. դեռ ունեմ սովորելու հինգ տարի, բայց արդեն մտածում եմ, որ աշխատանք չեմ գտնելու: Ինձ այստեղ մնալու համար միայն խանգարում է կարոտը: Բայց մեծանալուս համընթաց սկսում եմ մտածել, որ պետք է ինքս ձևավորեմ իմ հետագա կյանքի ուղին և չպետք է մտածեմ, որ աշխատանք չեմ գտնելու: Եթե ես մի փոքր ջանք ներդնեմ և կարողանամ հասնել իմ նպատակին, կարող եմ այստեղ լավ աշխատել և, ինչու չէ, օգնել նաև եղբայրներիս, որպեսզի նրանք վերադառնան Հայաստան:

Որոշ ժամանակ առաջ մեր ուսուցիչներից մեկը դասարանին հարց ուղղեց, թե ինչպես ենք պատկերացնում մեր հետագա կյանքը՝ սկսած այս տարիքից: Բոլորի գրածները հավաքելուց հետո նա ասաց, որ իմն ամենահետաքրքիրն է: Ես բոլորի նման չէի գրել սիրո և ընտանիք ստեղծելու մասին, այլ նշել էի, որ ուսումս ավարտելուց հետո պետք է գտնեմ լավ աշխատանք, իմ երախտագիտությունը հայտնեմ ծնողներիս, կատարեմ նրանց անկատար, բայց հավանական թվացող երազանքները: Դրանից հետո արդեն կարող եմ մտածել կյանքի մնացած բարիքների մասին:

Ես շատ եմ կարոտում իմ հարազատներին: Գիտեմ, որ ինձնից առավել տանջվում է մայրս, քանի որ նա հիմա իմ կողքին է և չի տեսնում իր որդիներին, չի տեսնում, թե ինչպես է մեծանում իր թոռը: Շուտով կծնվի նաև եղբորս երկրորդ երեխան, իսկ մայրիկս չի զգա նաև նրա փոքր ժամանակվա քաղցրությունը: Պաշտում եմ մորս և հորս: Նրանց համար շատ դժվար է հիմա: Ես դա հասկանում եմ, չէ՞ որ, որքան էլ նրանք հիմա փորձում են ինձ համոզել, որ մեծացել են, իրենց համար կարևորը իրենց զավակների երջանկությունն է, ես շատ լավ հասկանում եմ, որ նրանք պետք է միասին լինեն: 

Վայքում, ինչպես յուրաքանչյուր քաղաքում, առաջնային խնդիրը աղբահանության խնդիրն է: Աղբամաններ իհարկե կան Վայքում, բայց որոշ մարդիկ չգիտեն, թե ինչպես վարվել դրանց հետ: Նրանք փողոցում դրված փոքրիկ աղբամանների մեջ լցում են կենցաղային աղբը, իսկ եթե աղբամանի մեջ տեղ չի լինում, դնում են դրա կողքին: Մենք բոլորս էլ գիտենք, թե ինչ է լինում այդ կողքին դրված աղբի հետ: Գիշերը թափառական կենդանիները փորփրում են տոպրակները ու տարածում աղբը: Իսկ հիմա տեղափոխվենք այն վայրեր, որտեղ չկան աղբամաններ: Այդտեղ մարդիկ իրենց կենցաղային աղբը հավաքում են ծառի տակ: Վայքի գետի` Արփայի ափերը նույնպես աղտոտված են, այնտեղ «թափառում են» պոլիէթիլենային տոպրակներ և պլաստմասե շշեր: Հիմա կարդալիս կասեք, թե Վայքում աղբահանություն չի կատարվում, բայց սխալվում եք: Վայքում շաբաթական երկու անգամ աղբատար մեքենան հավաքում է կենցաղային աղբը, իսկ մեկ անգամ աղբամաններում լցված աղբը, և  կարելի է ասել, որ աղբատար մեքենան, շաբաթական երեք անգամ հավաքում է աղբը: Այս երկու պատկերների մեջ հստակ երևում է, թե ինչ է կատարվում Վայքում: Սա բոլոր վայքեցիների խնդիրն է: Արի’ մաքուր պահենք Վայքը, չէ՞ որ դա մեր և մեր սերունդների տունն է: