Կրթական մակարդակի և որակի բարձրացման համար անհրաժեշտ են համապատասխան միջոցներ՝ ուսուցիչների կողմից լիարժեք մատուցում, մանկավարժական հմտություններ, հանրամատչելի գրականություն և այլն։ Կրտսեր դասարաններում երեխաները ծեծված ու նախորդ դարին բնորոշ տարբերակներով են ուսանում՝ զրկվելով սեփական կարծիք ձևավորելուց ու իրենց նախասիրություններով զբաղվելուց։ Սա վերածվել է արդեն համընդհանուր «փտախտի». մեզ հարկավոր են այլընտրանքային միջոցներ, հոգեբանական-դաստիարակչական աջակցություն, հետո միայն՝ ծրագրային նյութերի յուրացում։

Հիմնական ուսուցման համար նախատեսված դասագրքերը շատ հաճախ ողողված են լինում անպիտան ու վանող նյութերով, այնինչ պետք է դրանք լինեն գրավիչ, հետաքրքրություն առաջացնող, որպեսզի դրանցից օգտվողը գիտելիքներ ձեռք բերի՝ հաճելին օգտակարի հետ համատեղելով։ Հրատարակված գրքերում ամեն ինչ ավելի քան ստանդարտ է և միապաղաղ, իսկ շարադրանքների խրթինությունը խթանում է միայն ընթերցանության պակասեցումը։

Եթե ցանկանում ենք սերունդ կրթել, ապա անվերապահորեն պետք է ձեռնամուխ լինենք ստեղծագործ մտքի հզորացմանը։

Իսկ ինչ վերաբերում է բուհերում տիրող իրավիճակին, այստեղ ավելի գլոբալ խնդիրների ենք բախվում, ինչն էլ որոշ չափով ավագ դպրոցների «լճացումից» դուրս եկած ուսանողների անտեղյակության, մասնագիտական սխալ կողմնորոշվածության կամ չկողմնորոշվածության հետևանքն է։

Ամեն շրջանավարտ պետք է այն համոզվածությամբ մտնի բուհ, որ իր ուսերի վրա չի ծանրանալու միայն պարտավորվածության բեռը, այլ միջավայրը թույլ է տալու իմացածը ամրապնդել ու զարգացնել։ Սակայն սա դեռ լոկ այսբերգի երևացող մասն է։

Հաճախ ականջալուր ենք լինում ուսանողների անվերջանալի դժգոհություններին ու բողոքներին։ Առարկաների ընտրությունից, դասավանդման մեթոդիկայից մինչև անպատասխանատու և ոչ պրոֆեսիոնալ մոտեցում։ Հենց սրանք են դառնում անբավարարվածության պատճառը։

Ի՞նչ լուծում պետք է տրվի աշխատաշուկայում մրցունակ արտադրողականության բացակայությանը։

Անհերքելի է, որ համալսարանները չեն պատրաստում անհրաժեշտ մասնագետներ համապատասխան ոլորտներում աշխատելու համար։ Դրա փոխարեն անընդհատ մեզ կրթողները իրենց գլխավոր պարտականությունն են համարում հիշեցնել, որ ինքնակրթությունն է մեր հաջողության հիմքը։

Ինչպե՞ս կարելի է բարձրացնել ուսանողների մոտիվացիան, ի՞նչ անհրաժեշտ միջոցառումներ է պետք ձեռնարկել ողջամիտ ժամկետում ուսանողներին ցանկալի հմտություններ փոխանցելու համար։

Կրթական համակարգի թերություններից են նաև խստության բացակայությունը, մասնագիտական գրականությամբ ապահովված չլինելը, ինչն էլ հանգեցնում է հիասթափության, բայց ոչ երբեք նպատակասլացության։

Կարևորագույն և առանցքային կետերից մեկն էլ յուրաքանչյուր ոլորտում պրակտիկ դասընթացներն են։ Պետք է գիտակցել, որ միայն տեսական գիտելիքներով մեզ փակ դռներ են սպասվելու առաջիկայում։

Էլ չեմ խոսում այն մասին, որ բուհերում չի գործում զեղչերի ճկուն համակարգ, սահմանված վարձերի չափը գերազանցում է նորման։ Ուսանողների մեջ էլ հաճախ ստեղծվում է անառողջ մրցակցություն անվճար տեղերի համար, ինչի պատճառով էլ շատերի՝ իսկական կրթություն ստանալու ցանկությունը ստորադասվում է վճար չմուծելու ցանկությանը։

Չնայած նրան, որ «իրավիճակ է փոխվել», միևնույնն է՝ շատ դեպքերում կամա թե ակամա ականատես ենք լինում գնահատականների, մեղմ ասած, «առք ու վաճառքին»։ Մինչև վստահ չլինենք, որ վերոնշյալ երևույթը հիմնովին արմատախիլ է արվել, բարձրագույն կրթություն ստանալու և առավել ևս զարգանալու մասին չենք կարող մտածել։

Թերևս գաղտնիք չէ, որ արտերկրյա կրթությունը տարբերվել և տարբերվում է հայաստանյան կրթական ոլորտի իրականությունից։ Հենց արտասահմանյան ֆիլմերում միշտ էլ նկատել ենք, որ դպրոցներում և համալսարաններում ուսուցումը բարձր մակարդակի է, և բավարար գիտելիքներ չունեցող ուսանողները շատ հաճախ են զրկվում ուսումը շարունակելու հնարավորությունից։ Որքան էլ փորձենք ինչ-որ օրենքներ հանել կամ ավելացնել, մեկ է, կրթական համակարգի փտած արմատներն ուղղակի պետք է արմատախիլ անել, սկզբից աճեցնել և նոր սկսել բարելավել այն։
Արդեն սկսվել է ուսումնական պրոցեսի երկրորդ կիսամյակի շրջանը։ Այս անգամ համալսարանի արդեն սիրած մասնաշենքի փոքրիկ ճամփան անցնելը դժվարացել է. ձյունն  ու սառցապատ տարածքը անգամ ձմեռ սիրող մարդկանց է տհաճ ու վտանգավոր։
Մոռանալով եղանակային անբարենպաստ պայմանների, նախորդ տարում ծագած անհարմարությունների մասին ՝ գնում եմ համալսարան։ Ծանոթ ու նոր դեմքեր, անկեղծ ու կեղծավոր ժպիտներ, մրցակցություն ու  ընկերություն։ Ուսումնական պրոցեսի հենց առաջին օրերին դասացուցակում օտար լեզուն է։ Նախ ՝ պետք է մեծ ցավով ու վրդովմունքով նշեմ այն փաստը, որ սովորելով լրագրություն բաժնում, կարող ենք ուսումնասիրել միայն մեկը։ Քանի որ դեռ մանկուց անտարբեր չէի անգլերենի հանդեպ և դպրոցում ստացել եմ լավ գիտելիքներ, առանց վարանելու անգլերեն, ռուսերեն, ֆրանսերեն տարբերակներից ընտրեցի անգլերենը՝ մտածելով, որ կլրացնեմ գիտելիքներս ու առավելագույն մակարդակի կհասնեմ։ Սակայն, ինչպես ասում են ՝ «Առուն թռիր, նոր ուրախացիր»։ Բախտս բերել է՝ դասախոսը լավ մասնագետ է, բայց ինչ վերաբերում է խմբի՝ լեզվին տիրապետելու մակարդակին, նույնը, ցավոք, չեմ կարող փաստել։ Չունեմ հնարավորություն առարկայի ընտրությունը վերանայելու։ Դասերին, երբ մյուսները տարրական հիմունքներ են սովորում, որոնք հավասար են 5-6-րդ դասարաններում ուսուցանվող նյութին, տհաճությամբ եմ մասնակցում, իսկ երբ փորձում եմ համալսարանին վայել, բարձր մակարդակին վերաբերող նյութեր ուսումնասիրել, ուսանողները փնթփնթում են։
Սկզբում փորձում էի մյուսներին առարկայի հանդեպ սեր «քարոզել»։ Երբ պատրաստել էի շնորհանդես (presentation) և ներկայացնում էի լսարանին, այդպես էլ ոչ ոք չլսեց, չփորձեց հասկանալ, հարց տալ կամ որևէ մի բան։ Հակառակը՝ պատրաստ են ամբողջ դասապրոցեսը ջուրը նետել ստեղծված հարմար առիթի դեպքում։
Այսպիսով՝ երբեմնի սիրելի և սպասված առարկան դարձել է ուսումնական նոր շրջանի մղձավանջը, դե բացի իհարկե, դժվարանցանելի, սառցե ճանապարհից։ Սակայն, իհարկե, կգա գարունը և ձնհալ կսկսի, սակայն ինչ վերաբերում է դասերին, ամառը հազիվ թե կարողանա ինչ-որ բան փոխել։
Ըստ իս ՝ մեղավորն այս պատմության գործող անձանցից ոչ թե ոչ ոքն է, այլ այն մեկը, որ չէր երևում ամբողջ ընթացքում ՝ համակարգը։ Համալսարանն ասոցացվում է բարձրագույն կրթության հետ, և մի՞թե սա է այն բարեկեցիկ ապագայի բարձր որակավորում ստացած մասնագետների կրթությունը։ Ինչպե՞ս ստանալ այն երազած բարձրագույն կրթությունը, երբ չես յուրացրել հիմնական  և ավագ դպրոցներում դասավանդվածը, կամ գուցե դրանք չե՞ն էլ դասավանդվել…

Կրթության արմատները դառն են, բայց պտուղը քաղցր է:

Արիստոտել

Միջազգային օրերը առիթ են հանդիսանում լայն հասարակությանը կրթելու հուզող հարցերի շուրջ, մոբիլիզացնելու քաղաքական կամքն ու ռեսուրսները գլոբալ խնդիրները լուծելու համար, ինչպես նաև նշելու և ամրապնդելու մարդկության նվաճումները:

2018 թ․ դեկտեմբերի 6-ին ՄԱԿ-ի Գլխավոր Ասամբլեայի կողմից միաձայն ընդունված որոշմամբ հունվարի 24-ը հռչակվել է որպես կրթության միջազգային օր։ Որոշման հիմք է հանդիսացել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի գործադիր խորհրդի կողմից ներկայացված 206 EX/35 որոշումը, որի համահեղինակ է հանդիսացել նաև Հայաստանը։

Արարատի տարածաշրջանային պետական քոլեջում տեղի ունեցավ տեղեկատվական միջոցառում` նվիրված կրթության միջազգային օրվան։ Սրա նպատակն էր` ևս մեկ անգամ խոսել կրթության դերի ու նշանակության մասին։

Ուսանողները իրենց խոսքում մասնավորապես գնահատեցին մի քանի երկրների կրթական համակարգերը, այդ թվում նաև ՀՀ-ի կրթական համակարգը, որոնք մի շարք առումներով առանձնանում էին (Մեծ Բրիտանիա, Ֆրանսիա, Ֆինլանդիա, Հայաստան)։

Նաև մի շարք փաստեր ներկայացվեցին այն մասին, թե աշխարհում կրթությունն ինչքանով և ում է առավել հասանելի կամ ոչ հասանելի։ Նշենք միայն այն, որ աշխարհի շուրջ 265 միլիոն երեխաներ և դեռահասներ հնարավորություն չունեն դպրոց մտնելու կամ ավարտելու. 617 միլիոն երեխաներ և դեռահասներ չեն կարող կարդալ։ Սահարական Աֆրիկայի աղջիկների մինչև 40%-ն են ավարտում   միջնակարգ դպրոցը, իսկ չորս միլիոն երեխաներ և երիտասարդ փախստականներ դպրոցից դուրս են մնում: Խախտվում է նրանց կրթության իրավունքը, և դա անընդունելի է:

Տեղեկանալ, թե ինչպիսին է կրթական վիճակը աշխարհում, բավական չէ, այլ կարծում եմ նաև մեզ` երիտասարդներիս, պետք է խթանի ամեն բան անել լավագույն կրթություն ստանալու համար:

Ուսանողը ուսումնական ամբողջ համակարգում ամենաանկարևորն է։ Այս համակարգի ամենավերին օղակից մինչև ամենաստորին օղակն ընկած AB տեղամասում մենք ուղղակի բացակայում ենք։ Այստեղ ուսանողը ավելի շատ փորձարարական առնետի մակարդակում է գտնվում։ Բարձր օղակներին կարելի է մեր վրա  փորձարկել նոր թերի կրթական համակարգ, կարելի է անվերջ կերակրել հին համակարգով, մինչև մեր ուղեղները փտեն։ Ավելի ցածր օղակները իրենց գիտելիքի պակասն են փորձարկում, բացառությամբ այն եզակիների, ովքեր փորձում են արդեն ամբողջովին բթացած ուղեղումդ մի բան սերմանել, բայց մի քանի հոգու ջանքերը անասելի քիչ են այս հսկայական դեպի դեբիլացում տանող կառույցում։

Չէ ՛, հավատացեք, դա բացարձակապես նորմալ չէ, երբ գնահատականդ բողոքարկելը բուհում խնդիր է դառնում։ Ամեն ինչ սկսում է նրանից, որ քեզ համոզում են, որ եթե բողոքարկես, հնարավոր է գնահատականդ իջնի։ Դե որովհետև իրենք շատ մեծահոգի են ու միշտ մի քիչ բարձր են նշանակում։ Ծանոթ եք, չէ՞, այդ մեծահոգի սիստեմին՝  9․6-ը կլորացնում են 10, բայց մեր քիչ գիտելիքներն էլ հերիք են իմանալու համար, որ ըստ մաթեմատիկայի օրենքների, 9,6-ը չէիք էլ կարող դեպի 9-ը կլորացնել։ Բա՛, այդքան էլ հիմար չենք, բայց ա՜յ,  մեր պնդաճակատությունը երբեք լավ բանի չի բերում։ Հաստատ սա էլ գիտեք, երբ նախորդ միջանկյալ քննությանը պնդաճակատությանդ շնորհիվ կարողանում ես ապացուցել, որ 15-ի փոխարեն պետք է քեզ 20 գնահատեին, բայց այդ արդար և բարեխիղճ մարդիկ քեզ խոստանում են, որ հինգ միավոր պարտքը հաջորդ քննություններին կավելացնեն (գերազանց ստանալուդ հավանականությունը ընդունում է 0): Ու գիտեք, հետո ի՞նչ է անում.  հաջորդ քննությանը  միտումնավոր ուղիղ 5 միավոր ցածր է նշանակում, որ պարտքի տակ չմնա։

Դու էլ խառնվեցիր իրա՞ր, չհասկացար ի՞նչ կատարվեց։ Գիտե՛մ, ես էլ գրում եմ ու զարմանում, գրում եմ ու չեմ հասկանում` ինչպես են մարդիկ տարիներ շարունակ աշխատում, ու ոչ մի ուսանող չի կարողանում դրա դեմ մինչև վերջ պայքարել։ Որովհետև մեկը չէ, ոչ էլ երկուսը, շատ են ու սփռված են ամբողջ համակարգում։ Համակարգ, որտեղ դու ոչինչ ես, որը աշխատում է քո դեմ, ոչ թե քեզ համար։ Որտեղից դու դուրս ես գալիս դատարկ, իսկ եթե դատարկ չես, ուրեմն իմացիր` դա անձնապես քո ձեռքբերումն է, ու այն մի քանի հոգու, որ իրենց տրված 90 րոպեում դատարկ գլուխդ հասցրեցին լցնել։

Իսկ գիտե՞ք այս և նման արատավոր դեպքերը ե՞րբ ավելի քիչ կլինեին՝ երբ տեխնոլոգիական դարաշրջանում մեր բուհերը ունենային թվայնացված համակարգ։ Որ ուսանողի հանձնած ցանկացած նյութ հասանելի լիներ ոչ միայն դասախոսին այլ նաև՝ տվյալ առարկայի ամբիոնին, դեկանատին, ռեկտորատին, և վերջապես, հենց ուսանողին։ Երբ գնահատականդ բողոքարկելու կամ համալսարանից որևէ փաստաթուղթ ունենալու համար, այստեղ- այնտեղ վազվզելու փոխարեն մկնիկով մի շարժումը բավական կլիներ։ Պետք է վերջապես հասկանա՞նք, որ կարևոր հայտարարությունների տեղը բուհի պատերի վրա չէ, որ գրադարանում եղած գրքերը բոլորիս չեն հերիքում, և դրանք պետք է PDF տարբերակով էլ լինեին, ու լիքը նման բաներ։ Հավատացե՛ք, եթե խանգարելու փոխարեն համակարգը մի քիչ մեր օգտին էլ աշխատեր, այս ամենը ուսանողները իրենց ձեռքերով վաղուց իրականություն կդարձնեին։

Ասում են` իրական պատմությունները ամենահուզիչն են։ Դե սա էլ ձեզ իրական, դառը, հուզիչ պատմություն, որի սցենարը մի օր վստահ եմ ինքներս էլ կփոխենք․․․

Նարեկը օրեր առաջ է վերադարձել Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներից, որտեղ գտնվում էր ուսումնառության նպատակով։ Երեք ամիս ԱՄՆ-ում ապրելուց ու Հայաստան վերադառնալուց հետո Հայաստանի Ամերիկյան համալսարանի ուսանողի խոսքերով՝ ոչ մի կերպ չի կարողանում դուրս գալ շոկից: Նարեկը ԱՄՆ մեկնել էր Global UGRAD ծրագրի միջոցով և սովորել Վինսկոնսին նահանգի սբ. Նորբերտ քոլեջում:

Արտասահմանում կրթություն ստանալու հայաստանյան հնարավորությունները

Հայաստանյան 25 բուհերի և մյուս ուսումնական հաստատությունների ուսանողների համար արտասահմանում կրթություն ստանալու համար կան բազմաթիվ ծրագրեր, դրանցում պարզապես մի փոքր հետաքրքրվելով՝ գրեթե ցանկացած ուսանող ըստ իր նախընտրությունների կարող է գտնել իրեն հարմար ուս. հաստատություն: Հայաստանում ամենալայնամասշտաբը Էրազմուս+ եվրոպական միության ծրագիրն է՝ կրթության, վերապատրաստման, երիտասարդության և սպորտի հարցերով։ Այն փոխանակման ծրագիր է, որի միջոցով ուսանողները կարող են որոշ ժամանակ սովորել արտասահմանյան բուհերում մագիստրոսական և բակալավրիատի ծրագրերով: 2014 թվականից մինչ օրս հայ ուսանողների նախընտրելի ուղղութուններն են Լեհաստան, Իսպանիա և Իտալիա: Էրազմուս+ ծրագիրը նախատեսված է 2014-2020թթ․ համար և հաջորդ տարի արդեն ժամկետը լրանում է: ԿԳՍՄ նախարարությունը ևս պարբերաբար հայ ուսանողներին մրցութային կարգով առաջարկում է ուսում արտասահմանյան բուհերում՝ շնորհիվ կնքված միջպետական պայմանագրերի:

Մի քանի կարևոր հնարք լավ հայտ լրացնելու համար

Հայաստանում Ամերիկայի դեսպանատունը նույնպես հաճախ հայ ուսանողներին ընձեռում է հնարավորություն՝ սովորելու ամերիկյան տարբեր համալսարաններում և ծանոթանալու տեղի մշկույթին: Նախորդ տարի դեկտեմբերին Նարեկը որոշեց դիմել առաջարկվող ծրագրերից մեկին ու ի վերջո ընտրվեց և դարձավ ԱՄՆ մեկնող 3 ուսանողներից մեկը: Նարեկը պատմում է, որ անցնելու համար ինքը օրեր շարունակ զգուշորեն լրացրել է դիմումը, դասախոսներից իրեն բնութագրող նամակներ է խնդրել ու առաջին փուլը հաղթահարելով՝ հրավիրվել է հարցազրույցի: Տղայի խոսքերով՝ դիմում լրացնելիս կարելի է դիմել որոշ խորամանկությունների, օրինակ՝ շատ կարևոր է ուշադրություն դարձնել մոտիվացիոն նամակին ու էնտեղ անկեղծորեն նշել դիմելու դրդապատճառները, ինչպես նաև ամեն կերպ ցույց տալ, որ ծրագիրը հենց ձեզ համար է, և որ դուք երկար ժամանակ փնտրել եք նման բան և վերջապես գտել: Ծրագրի ղեկավարների համար շատ կարևոր է կամավորության փորձը և եթե նույնիսկ ձեզ թվում է, որ այն շատ փոքր է և չարժի հիշատակել, միևնույնն է՝ անպայման գրեք դրա մասին:

Պատառիկներ ԱՄՆ-ում սովորած հայ երիտասարդի օրագրից

Նարեկը պատահականությամբ ընտրվել է Վինսկոնսինի համալսարաանում ուսանելու համար, ու թեև համալսարանը տեղի փոքրերից է համարվում, այն մի քանի անգամ ավելի մեծ է եղել նրա հայաստանյան բուհից: Առօրյա ծախսերի համար տղային ամսական 300 դոլար է տրվել, իսկ սնունդը համալսարանում անվճար է եղել, ի դեպ՝ այդ համալսարանի ճաշարանը ողջ ԱՄՆ-ում զբաղեցում է 9-րդ տեղը և համարվում լավագույններից:

Նարեկը պատմում է, որ սկզբում իրեն հատկապես խորթ էր էնտեղի մարդկանց մարդամոտությունը, հաճախ էին անծանոթ մարդիկ իրեն բարևում ու որպիսությունը հարցնում, սկզբում մտածում էր, թե դա կեղծ է, հետո ընտելացավ ու հասկացավ, որ դա նրանց էությունն է: Հայտնվելով Վինսկոնինում՝ հայ ուսանողը լսել էր, որ այն Միացյալ Նահանգների ամենապահպանողական տեղերից է, բայց հասնելով այնտեղ՝ այդպես էլ չի հասկացել՝ խոսքը ինչի մասին է։ Իր խոսքերով՝ 3 ամիս էնտեղ է ապրել ու ոչ մի անգամ նույնիսկ ամենափոքր խտրական դեպք չի տեսել, չնայած տեղի խիստ բազմազանությանը: Իրենց համալսարանում 67 տարբեր երկրներից ուսանողներ են եղել՝ տարբեր բարքերով ու կրոնական հայացքներով, ու եբևէ որևէ խնդիր չի եղել, ոչ էլ երբևէ իրենց օտար են զգացել էնտեղ: «Համալսարանում մենք միջազգային ուսանողների ակումբ ունեինք, ամեն շաբաթ հավաքվում էինք ու ինչ-որ երկրի ազգային ուտեստ պատրաստում, ճիշտն ասած՝ հայկական կերակուր էդպես էլ չպատրաստեցինք,- անկեղծանում է Նարեկը,- մտածում էի՝ կարելի էր փախլավա սարքել, հետո հիշեցի, որ ինքս նորմալ դա պատրաստել չգիտեմ, էլ ուր մնաց՝ հետիս պակիստանցուն սովորեցնեմ: Թվում է՝ փոքր բաներ են, բայց մարդկանց ճանաչելու լավագույն ձևերն են»,- նկատում է զրուցակիցս և հավելում, որ հենց ազգի ներսում պարփակվելու և այլ ազգերի, մշակույթների հետ շատ չշփվելու հետևանքով է, որ մեր հասարակությունը շատ հաճախ իրենից այն կողմ ոչ մի բան ոչ տեսնում է, ոչ էլ ուզում ընդունել, իսկ ինքը ափսոսում է, որ հնարավոր է էլ երբեք առիթ չլինի նորից եթովպական խոհանոցը փորձելու:

Լավ, բա այսքանի մեջ մի վատ բան չկա՞

Անշուշտ, բոլոր դրական կողմերից բացի՝ Նարեկը որոշ բացասական կողմեր էլ է նշում, օրինակ՝ սենյակակիցերի հետ հարմարվելու խնդիր ևս կարող է լինել, թեև ինքը չի ունեցել նման խնդիր: Մինչև դասերի սկսվելը սենյակակիցները կիսել են անհրաժեշտ իրերի ցուցակը, մեկը հեռուստացույց է տարել, մյուսը՝ սառնարան, դե իսկ Նարեկը հարգելի պատճառներով սենյակի կահավորման գործում իր «մեծ ներդրումը» չի ունեցել: Խնդիր չէ, բայց փոքրիկ տհաճություններ լինում էին՝ կապված կլիմայական տարբերությունների հետ, Նարեկի սենյակակիցները հենց տվյալ նահանգի բնակիչներ էին ու սովոր տեղի ցուրտ եղանակին, պատուհանը միշտ բաց էին քնում ու հարուցում Նարեկի, բայց ավելի շատ՝ եգիպտացի ուսանողի զայրույթը: Եվ որպես ամենամեծ բացասական կողմ Նարեկը նշում է մշակութային շոկը, որը ապրել է թե՛ ԱՄՆ գնալիս, և թե՛ Հայաստան վերադառնալիս՝ երկրների մեջ եղած ահռելի տարբերությունների պատճառով: Որպես ամփոփում՝ Նարեկը չի ուզում որևէ մեկին որևէ բան խորհուրդ տալ, այլ պարզապես մտածում է, որ լավ կլիներ՝ բոլորն էլ գոնե մեկ անգամ երկար ժամանակով հայտնվեին արտասահմանում ու հետո փորձեին գոնե որոշ բաներ բերել իրենց հետ Հայաստան։