Ինձ թվում է` ես ծնվել եմ երբեմնի ամենաաշխատասեր ընտանիքում: Իմ բոլոր հիշողություններում, կապված տատիս ու պապիս հետ, իրենք նստած չէին, պապս միշտ մի բան ձեռքին գործ էր անում, տատս էլ հա վազքի մեջ, մի բան տանում, երկու բան բերում: Էս մարդկանց կյանքը ոչ մի բանից` մի բան  ստանալու կռիվ էր:

Գյուղ, տղա  ու  տունուտեղ կորցրած մարդիկ  տուն էին ստեղծում սկզբունքային համառությամբ: Էդ համառությունը իրենց ապրելակերպում էր:

Կարգուկանոն 

Պապիս  քնած մենակ Աստված ա տեսել, դե,  մեկ էլ Ամայը օրորոցում, մեկ էլ մենք`  վերջին անգամ։ Եթե ես արթնանայի նույնիսկ վեցին,  իրենք նախաճաշել էին արդեն, կենդանիներին կերակրել ու սուրճ խմել:

Կարգուկանոնը պապիս  դարակի մեծից փոքր շարած գործիքների մեջ էր, հագուստի կոկիկության ու կոշիկների, որ դարակ չուներ, բայց  պատի հետ պիտի պարտադիր 90 աստիճանի անկյուն կազմեր:

Քնելու ժամ, արթնանալու ժամ, ուտելու ժամ, խաղալու ժամ ու, ամենակարևորը, տուն գալու ժամ: Այ, էս ժամը պետք չէր խախտել: Էս կարմիրով գրած ժամ էր, (արևի մայր մտնելու հետ), որից ուշ տուն մտնելուց սկսում էր տատի ու պապի կռիվը:

- Արոզ, րախեքը տա՞նն են:

- Տյառ չէ:

-էս ժամին մարդ ուրիշի տռանը կլի՞:

Գողեգող մտնում էինք տուն, նախանձելով դրսում մինչև 12-ը խաղացող երեխեքին ու հուսալով, որ բարկության առաջին հարվածը տատը արդեն վերցրել ա իր վրա:

«Բա մի տանը անտեղյակ կըլե՞ն  իրարից, բա չգիդա՞ն` ով վերդե ա, երբ դի կյա տուն»:

Դաս՝ «Կարգուկանոնը համակեցության հիմքն ա» (Ինքն,  իհարկե, սենց չէր ասում, թող ների վերաձևակերպման համար):

Պատասխանատվություն 

Մեզ շատ բան չի, որ կարող էին  խոստանալ, բայց եթե մի բան ասել էին,  կասկածել  պետք չէր: Եթե տատը նույնիսկ ասում էր` «կարող ա», մեկ ա, դա էլի հաստատ էր, մեր ոգևորության առաջ  պատասխանատու  էին:

Դե, էլ չեմ խոսում,  թե ինչքան պատասխանատու էին  շրջապատի, պարտատիրոջ, գոմում կապած կենդանիների առաջ, որոնց պապս պայմանականորեն անվանում էր «անլեզու հայվան»։

Մենք ողջ ընտանիքով չէինք գնում որևէ տեղ հյուր, մեկի ծննդին կամ հարսանիքին: Մեկը գոնե պիտի մնար տանը,  քանի որ մեր «անլեզու հայվանները» չեն կարող տեղյակ պահել, որ սոված են,  իրենց պետք էր կերակրել, ջուր տալ խոստացված ժամից ոչ ավել, քան մեկ րոպե ուշ: Իդեպ, պապս «անլեզու հայվան»  էր անվանում նաև մեր կրիային, ում մենք սիրում էինք և մոռանում կերակրել:

Ինքը մի երկու տարի կերակրեց,  իսկ մի օր եկանք տուն, պարզվեց բաց ա թողել գետում:

Դաս` «Սերը պատասխանատվության ա»

(Իհարկե, էսպես էլ չէր ասում, բայց հաստատ սա նկատի ուներ):

Աշխատասիրություն 

Հիշում եմ, հաճախ էր  ձեռք  առնում մեր հարևաններից մեկին, ով կլիներ 40 տարեկան ու չէր աշխատում: Ասում էր` «Բա տյա իսա՞ն ա, էտքան րեխեն  իրա իրեսին  ա եշում,  տանը նստել ա,  ասում ա` գործ չկա»:

Պապս ինձ համար հեղինակություն էր, եթե ասել ա` առողջ երիտասարդի չաշխատելը ամոթ ա, ուրեմն տենց էլ կար: Տենց ես եկա Երևան ու սկսեցի փողոցի մուրացկաններին անկախ ինձնից դասակարգել ըստ տարիքի ու առողջության, հետո նոր ձեռքս տանել դրամապանակին:

Ամառվա շոգին, ձմեռվա ցրտին, դաշտում, գոմում, բակում էս մարդիկ աշխատում էին: Մի օր լսեցի`  ոնց ա պապը  տատին ասում. «Րախեն  հարևանի ծեռի տոպրակի եննա  չպիտի եշի»։

Դաս՝ «Ով չաշխատի, կնայի հարևանի ձեռքի տոպրակին» (էս մեկը համարյա ուղիղ թարգմանություն էր):

Բարություն 

«Մայիսը մեծի հետ մեծ ա, փոքրի հետ` փոքր, սաղ սիրում են»։ Ես ոգևորությամբ թաղի երեխեքին ասում էի հարևանից լսածս,  թե գիտեք` պապիկս մեծի հետ մեծ ա, փոքրի հետ փոքր,  գիտեի, թե  ինչ-որ սուպերկարողություն ա։

Էդպես մանկության ամենալավ ընկերս, ամենալուսավոր հիշողությունս  ինքն էր։ Հաց ուտելիս նստել  կողքը,  էդ օրվա ձեռքբերումն էր, դե 8 հոգու մեջ ամեն անգամ չէր հաջողվում շահել էդ տեղը։

Մինչև վերջին գարունն էլ ծառ էր տնկում, մեզ սովորեցնում  ծառ պատվաստել։

Մայիս պապս արդեն 11 տարի չկա,  ու երևի վերջին դասը հենց իր գնալու ձևն ու տնկած ծառերն էին: Ոգևորությամբ տնկում էր  ծառեր, որոնցից  ոչ մեկի համը չէր տեսնելու:

Դաս ՝  Չ«Մեզանից հետո թեկուզ ջրհեղեղ»:

Վերջին տարիներին Հայաստանում մեծ տարածում են գտել առցանց գնումները՝ ինչպես երկրի ներսում գործող, այնպես էլ երկրից դուրս գործունեություն ծավալող տարատեսակ ընկերություններից։ Ինքս էլ հաճախ նախընտրում եմ գնումների այս տեսակը որոշ դրական կողմերից ելնելով՝ ժամանակի և էներգիայի խնայողություն, Հայաստանում հասանելի չեղող ապրանքների ձեռքբերում, գումարային մատչելիություն և այլն։ Սակայն վերջերս վկա եղա մի դեպքի, որը ստիպեց առավել ուշադիր և զգույշ լինել առցանց գնումների հարցում և մի լավ ուսումնասիրել ընկերությունը, որից պատրաստվում եմ օգտվել։

Ահա, թե ինչ. ընտանիքիս անդամներից մեկը արտասահմանյան X ընկերությունից (որն, ի դեպ, ակտուալ է Հայաստանում և քիչ օգտատերեր չունի) որոշում է ապրանք պատվիրել։ Ապրանքի գնմանը համապատասխան գումարը գանձվում է բանկային քարտից, բայց միևնույն ժամանակ տեղեկացնում են, որ տվյալ ապրանքը առկա չէ։ Այս տեղեկացումից հետո, սակայն, գումարը ետ չի վերադարձվում, և ստացվում է, որ մարդն անկախ իր կամքից «գնել է» առկա չեղող ապրանք։ Այսպես, իր գումարն օրինականորեն հետ ստանալու նպատակով հաճախորդը դիմում է այն բանկ, որի տրամադրած քարտից ինքն օգտվում է և տեղեկանք է ստանում՝ առ այն, որ իր հաշվից այսինչ օրը, այսինչ ժամին, այսինչ նպատակով, այսինչ ընկերության կողմից գանձվել է այսքան գումար։ Եվ, «զինված» այդ տեղեկանքով, հաճախորդը դիմում է ընկերությանը՝ իր գումարը ետ վերադարձնելու պահանջով։ Այսպես, նախ՝ նրան մի բաժնից մյուսն են ուղղորդում, և, երկար ջանքերից հետո հազիվ ստացվում է հաղորդագրություններով կապվել համապատասխան աշխատակիցների հետ, և եթե կարծում եք, որ happy end է սպասվում, ապա պետք է հիասթափեցնեմ ընթերցողին։ Աշխատակիցները ոչ միայն չեն լուծում խնդիրը, հաշվի չեն առնում բանկային տեղեկանքը, այլև այնքան անիմաստ, կրկնվող հարցեր և պատասխաններ են ներկայացնում, որ ես թերևս կհամարեի, որ կորցրել եմ այդ գումարը և այլևս չէի շարունակի հետ պահանջել այն։

Բարեբախտաբար, հաճախորդը դեռ չի հանձնվում և շարունակում է նամակագրությամբ պահանջել իր գումարը, սակայն դեռ հույս տվող արդյունք չկա։ Գլխավոր խնդիրն այս պարագայում այն է, թե քանի անձ է աշխարհի տարբեր կետերից վճարում գոյություն չունեցող ապրանքի համար, նրանցից քանիսն են ինձ նման (ցավոք՝ ի շահ այսպիսի ընկերությունների) հակված համարելու, որ պարզապես կորցրել են այդ գումարը, քանիսն են ընտանիքիս անդամի համառ օրինակին հետևում, և արդյո՞ք այդ համառությունն այս պարագայում պտուղ կտա։

Արդեն երրորդ օրն էր՝ անձրևը չէր դադարում. աշնան առաջին տեղումներն էին։ Շենքի երկրորդ հարկի պատշգամբում՝ կաթկթող տանիքի տակ, անհանգիստ թռչկոտում էր մոխրագույն, փողոցային մի կատու, որ փորձում էր հասնել ներսում կախված, բայց շեղ անձրևից թրջված լվացքին։ Նույն պահին ներքևում մեկը անձրևանոցը բացելու ապարդյուն ջանքերով շտապ կտրում էր փողոցը՝ ոտքերն անփութորեն ջրափոսերի զուգահեռ աշխարհները նետելով և, ավաղ, արդեն ոտքից գլուխ թաց։ Դարիվայր ճանապարհով հոսող ջուրը մեքենաների անդադար սլացքից չլմփալով՝ հասնում էր մայթերին, որոնց վրա արտացոլված նրբալույսերի մեջ միակ վառ երանգը դեղատան թռթռացող կանաչ լուսախաղն էր։ Աշխատանքային ժամն արդեն ավարտվել էր․ դեղատան դուռը կողպելուց հետո Անահիտը վազելով հասավ շքամուտքին, չորս հարկ բարձրացավ, շունչը տեղը բերեց, բացեց դուռն ու ներս անցավ։

-Մա՞մ,-ձայն տվեց, բայց արձագանք չստացավ և իրեն կարգի բերելուց հետո շուտով հյուրասենյակ մտավ։

Բազմոցի մի կողմում կուչ եկած, գլուխը դեպի աջ՝ սուր անկյամբ դուրս պարզած արմունկին` նիրհել էր մայրը՝ Մարգարիտան։ Կոկիկ հյուսքից դուրս պրծած մի փոքրիկ մազափունջ շոյում էր նրա այտը, հանգիստ միմյանց հպված թափանցիկ կոպերի տակից երևում էին երկնագույն գետակներ հիշեցնող մազանոթները, իսկ մուգ, երկար թարթիչները սև կամրջակների նման հասնում էին դրանց։ Դեմքն այնքան խաղաղ արտահայտություն էր ընդունել, ասես նա զուրկ էր ամեն տեսակ անհանգստությունից, իսկ շունչը մակընթացության ու տեղատվության նման համաչափ հոսքով մերթ փոքր-ինչ վեր էր ձգում թույլ մարմինը, մերթ նորից բաց թողնում։

Անահիտը նայում էր մորը։ Քնած մարդը երեխայի է նման․ երբ փակում է աչքերը, թուլացնում մարմինը ու դառնում անպաշտպան, դիմագծերը ևս մանկանում են, և նայողը կարող է կամ ոչնչացնել նրան, կամ պաշտպանել փորձել, անգամ երբ դրա կարիքը չկա։ Անահիտը զգուշորեն ծածկոցը նրա վրա գցեց, բայց, ինչպես ամեն անգամ, զգայուն կինն իսկույն բաց արեց աչքերը ու ծուլորեն ուղղվեց։ Նայելով աղջկան՝ նա ժպտաց իր ամենագեղեցիկ, մելանուշ ժպիտով։ Անահիտը նույնպես ժպտաց ու զննեց երազային անհոգությունից ակնթարթորեն արթնացած, հասունացած նրա դեմքը․ թավ, կամար հոնքերի տակից նրան էին նայում հոգնաբեկ ու փոքր-ինչ ուռչած աչքեր, որոնց վերին կոպերը խմորի նման ծալվել ու ցած էին թափվում։ Մաշկը գնալով կենդանացավ, կարմրեց, բայց ժպտալու պահից բերանի ու աչքերի շուրջ առաջացած օղակաձև խորշերը չանհետացան, անգամ երբ նա դադարեց ժպտալ, իսկ մազերն ուղղելիս ցավագին կծկումով մի ձեռքն իջեցրեց և մյուսով շարունակեց կարգի բերել իրեն՝ աչքը պատուհանից չկտրելով։ Այժմ Մարգարիտային նայելիս հնարավոր չէր կռահել, որ նա հանգիստ քնից նոր էր արթնացել և ընդամենը երեսունհինգ տարեկան էր։

-Անձրև՞ է գալիս,- քիչ անց անհանգիստ հարցրեց նա։

-Ըհը,-սկուտեղը ձեոքին խոհանոցից գալով՝ պատասխանեց Անահիտն ու մորը փոխանցեց գոլորշի արտաշնչող սուրճի բաժակը։

Պատասխանն էլ ավելի վշտացրեց կնոջը, աչքերը կարմրեցին, մարմնով դող անցավ, դալկացավ արձանի նման։ Հիշեց ամռանն իրեն ու աշխարհը լքած ամուսնուն, նորից նայեց պատուհանից դուրս՝ հորդացող անձրևին, ձեռքը ճակատին մոտեցրեց ու ակամա բարձրաձայնեց մտքին եկածը․

-Հորդ մոտ պետք է գնանք։ Կոշիկին նստած փոշին տանել չէր կարողանում, ցեխերի մեջ ինչպե՞ս կդիմանա․․․

Էս ծուռումուռ աշխարհի ուղեծիրը ո՞ր կողմ պտտեմ, որ որդեկորույս մոր աղոթքը լսվի՝ ողբից հետո։

Էս մոլորված մոլորակի ո՞ր ծայրին կանգնեմ ու բղավեմ.

-Ինձ չհասած բոլոր փամփուշտները աղոթք էին՝ հույս ծնող։

Անպատիժ չթողնելու պայմանն էին՝ չպայմանավորված նահանջով։

Էս խուլ աշխարհի խլացնող կանչն էին՝

Եկեղեցու զանգի ղողանջին հավասար։

Ինձնից ձմեռ պահանջողն էին՝

Բոլորի՛ս,

Բոլորի՛ս աշնան համբերության հաշվին։

Սիրտս լցված է, Տե՛ր իմ.

Աղոթքներս քեզ չհասան,

Երկինքս է խոցվել։

Հոգի՛ս խաղաղ չէ, Տե՜ր իմ,

Մի գիշերվա մեջ լքեց,

Մնացել եմ նույն գիշերում,

Օրերս չեն լուսանում։

Տե՜ր իմ, ողորմե՜ա

Խաղաղ կյանքին կարոտված՝ Ամեն…

Իմ տատը եղել է ամենաբարի տատիկներից (բոլոր տատիկներն էլ բարի են)։ Հիշում եմ… Թոնրի մեջ համով լավաշ էր թխում։ Ամեն անգամ թոնրատուն մտնելիս ասում էր.

-Դուրս արի’, այ բալա’, ծուխ ա, աչքերդ կցավեն։

Ու հենց նոր թոնրի միջից հանած հացը ձեռքս էր տալիս, ասում էր.

- Էս տար տուն, կերեք, թազա հաց ա…

Տատս չէր թողնում երբեք դեռ յոթ հացը չլրացած, որևէ մեկը կպներ հացին։ Ասում էր, թե իբրև եթե 7-ը չլրացած հացից ուտեն, այդ աղջկա մարդը կմեռնի։ Դե իհարկե, հազար անգամ թաքուն մի փոքր կողքից կտրել ու վերցրել եմ, որովհետև անհնար էր դիմանալ թոնրից նոր դուրս հանած տատիս թխած համով լավաշի բույրին։ Տատս ամեն հարցում էր այդպես…

Նրա ձեռքերով պատրաստածն իսկապես այլ համ ուներ։ Հիշում եմ, տատս թոնրի կողքին նստելու համար նախատեսված փոքրիկ այդ աթոռակին էր նստում ու ոտքերը դնում մի փոքր ավելի ներքև, իսկ ինձ թվում էր, թե նա թոնրի մեջ է ոտքերը կախել։ Ամեն անգամ զարմանում էի, տատս ոտքերը կրակի մեջ է դնո՞ւմ… Մի օր հարցրի տատիս, իսկ նա սկսեց ծիծաղել ինձ վրա, հետո բացատրեց, թե որտեղ է նստում ու ինչպես։

Տատս… Թվում է, թե նրա բարությունը սահմաններ չուներ։ Մեր տուն եկած յուրաքանչյուր հյուր երբեք դատարկաձեռն դուրս չէր գալիս, տատս չէր թողնի երբեք։

Իր թխած տաք-տաք լավաշն եմ կարոտել, նոր թոնրից հանած, յոթը չլրացած…

Հիմա նույն տեղում ամեն բան լքված է, հիմա տատս չկա, որ թոնրի լավաշներից ձեռքս տա, որ տուն տանեմ, նոր թոնրից հանած, խրթխրթան լավաշները…

Հիմա ոչ մի հաց ինձ համար համեղ չէ…